Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 39

[p. 123]

Het einde
door Lode Zielens.

ALLEEN nu, dien ochtend met regen in voorjaar, alleen nu in de schemer doffe huiskamer zat Lucas Paeshuys.

Schrijnend klemde eenzaamheid.

Voor wie zijn leven vervloeid was - smartelijk wist hij het sinds jaren - voor wie zijn leven vergaan was in dorheid van dagen, - zijn zuster Berthe was nu voor goed uit deze ellendige wereld, dood, en verlost uit haar lijden, maar 't zijne was gebleven; een groote nutteloosheid, o Heer.

Bij middag en avond vond hij de kreupele Berthe niet meer aan het raam, zuchtte haar benauwende groet hem niet meer toe, stil verwijt: weer een dag, die vervloot en geen einde bracht. Jaren hadden zij in onuitgesproken wrok naast elkaar geleefd. Broeder en zuster. Zij hard en bitter om haar verzinkend, uitkomstloos leven: wie nam een kreupele tot vrouw en riep in haar het moederschap op? En hij zich opofferend voor haar in een bestaan, dat geen bestaan meer was.

Berusting bracht norschheid. Op 't laatst gruwelijke onverschilligheid.

Tot zij dan stierf: zes en vijftig jaar oud. Kreupel geboren en kreupel gestorven. En Lucas, vooraan in de zestig, op dien éénen dag met prille zon in Maart alleen stond. Met groote leegte in 't hart - en de triestigheid van dit verlaten huis.

Van een stad in het noorden waren zij: kleine, vrome, dempige stad - huis met veel heimenis achter hooge muren. En de blauwe lucht ver en hoog. Er is daar iets gesluierds over de menschen. Onuitgesproken wroet veel in stilte. Bedwongen lijkt de lust in 't leven, de kracht - maar als die aan 't laaien gaat....!

Ook zóó Lucas in zijn jeugd. En Lucas' vader....

Dor en droog, de jonge Lucas. Pedant. Zestien jaar oud precies wetende wat hij moest bereiken. Zijn leven zou zijn: een smalle, witte weg, effen en plat, naar het doel: professoraat ter universiteit.

Maar Lucas was pas aan de hoogeschool toen zijn vader zelfmoord pleegde. Financieel had hij het al eerder gedaan met speculeeren op koolmijnen in de Kempen. Na het dubbele bankroet bleef slechts een schamele aalmoes voor de vroeg grijze moeder: lieve beminnelijkheid. Lucas en de invaliede Berthe - die Lucas tot nog toe niet binnen zijn aandacht betrokken had - waren arm. Drie dagen was Lucas sprakeloos. Radeloos. Toen vaders kist zonk snikte hij vloekend.

Maar het trof toch wel bizonder dat Lucas - enkele weken nadien - als

[p. 124]

onderwijzer bij het primair onderwijs te Antwerpen kon geïnstalleerd worden. Hard en stroef vatte hij zijn nieuwe taak aan. De oogen stonden dof, lichtloos - de fletse handen konden plots nijdig doen.

Elke week trok hij naar het triestige huis van moeder. Bij zijn verkwijnende moeder, bij de treurende Berthe. En verlangde hij dáár naar zijn anders zoo gruwzaam tusschenverdieping-kamertje in de stad.

Zoo vergingen een paar jaren.

Lucas werd man. Zwarte baard omlijstte bleek gelaat - waarin diepe oogen hongerden. Zijn blooheid belette hem erbarmen te zoeken bij de vrouw. Nochtans, een avond in Mei ging hij den duisteren gang. Na troostelooze, schaamtevolle overgave brak hij in wanhopig snikken uit.

Vergeefs zocht hij genegenheid van collega's. Hun wantrouwen vermocht zijn onhandigheid niet te overwinnen. Verre wandelingen maakte hij na de harde dagtaak. Met hartstocht verbeterde hij het werk van leerlingen. En ging vaak ter herberg. Bevend keerde hij huiswaarts.

Ook Moeder stierf.

Vóór zij haar rood-omrande, brekende oogen look moest hij onder eed beloven Berthe nooit te verlaten. Wezenloos knikte hij: hij begreep dat het nu voorgoed gedaan met hem was.

Lucas huurde een schamel woning je aan de Schelde - en op een killen avond in November bracht hij er de jammerende Berthe.

Een nog zwaardere periode begon voor Lucas. Het loon was miniem en zwaar het leven. Een huishoudster was van noode: Berthe kon ternauwernood uit haar stoel. Lucas plonsde zich in 't werk. Afleiding. Gaf private lessen aan achterlijke jongens en schreef leerboeken voor Engelsch en Duitsch. Geestelijke aspiraties waren hem vreemd. Concert en schouwburg - zij raakten hem niet. Hij wist - maar 't deerde hem weinig - dat de leerlingen schuw waren voor hem. Hij hulde zich in een wolk van ongenaakbaarheid. Zelfverweer. Geen genegenheid omringde hem. De collega's hadden misprijzen voor zijn methodes. Er was niemand onder hen die zijn nood begreep. Ook omdat hij trotsch en hooghartig gesloten bleef.

Een enkele maal sprong de band: toen hij dertig werd reisde hij onder het groote verlof plots af met een deerne. Zij deden de Midi aan. Maar na een paar dagen kwam hij alleen terug: zijn stroef gezelschap was haar te bar.

Rond dien tijd ontwaakte in Berthe hoop op herstel. De eene dokter kwam den ander nà. Aan één hechte Berthe zich met bizondere genegenheid... Deze medicus bleef vanzelf weg. Wat ook beterschap deed...

En Lucas tobde voort. Hij bezorgde een nieuwe handleiding voor algebra. Een geluk - en onderscheiding tevens: het college van burgemeester en schepenen dekreteerde zijn werken tot officieele leerboeken voor lager onderwijs.

[p. 125]

In Berthe was alle teederheid met de nuttelooze hoop op herstel gedoofd. Zij wist haar bestaan. Troosteloos en zonder goedheid. Dagen waren om zonder dat zij sprak tot haar broer. Haar tijd verging met door het raam kijken, de handen samengevouwen, de dunne, bloedelooze lippen op elkaar. Vèr staarden haar oogen - maar wat zij ontwaarden in den nevel van het verschiet verzweeg Berthe. Zij zag Lucas slaven en sloven, zij vermoedde zijn strijd....

....Maar hij kon zich bewegen, loopen, gaan. Hij wist wat er buiten dit somber huis leefde en ademde. Hij kende de beweging op straten en pleinen; hij was gezond. Zijn oogen zagen, de hare werden blind in de dofheid van deze gruwelijke kamers. Zij werd jaloersch op de vrijheid van haar broer, zij werd jaloersch op Lucas. Zij verweet hem haar nooit ergens te brengen - er wàren dagen dat zij uit kon! En kon zij dit niet, waarom inviteerde hij nooit eens iemand? Voor eenig gezelschap was zij steeds op de huishoudster Colette toegewezen en die betrouwde ze niet. Lucas wist immers: zij stal.

Lucas leed. Hij kreeg geen leerlingen meer voor private lessen. Arbeid was zonder bekoring. Ter herberg trok hij weer en keerde laat, met onzekere schreden. De Vrouw spookte in hem. Op het feestje aan huis van een collega vergreep hij zich bijna aan diens vrouw. Zijn bloed sprak luid. En, dwingend, nam hij nog dien avond Colette, de huishoudster, tot minnares.

Het werd een pijnlijke verhouding, die hem dadelijk tegenstond. Colette had een kind van een minnaar, die haar verlaten had. Zij was lang en mager: een armelijke schoonheid. Als bij hem was het zwarte haar reeds grijzend. Haar lange, ploeterende handen grof en eeltig....

- Is dit mij weerdig, vroeg Lucas zich bitter af.

Colette loste niet. Zij vroeg geld. Steeds.

Berthe kreeg vermoedens, betrapte hen - o, val door de ruimte - en zond Colette door.

Somber, in zich gekeerd leefde Lucas. Hij verviel ook lichamelijk: de drank was hem een te goed gezel.

Het werkte alom verwondering dat Lucas in 1914 tot schoolhoofd bevorderd werd.

Het fleurde hem op. Een tijd ging het uitstekend. Hij volbracht zijn nieuwe taak met verwonderlijke stiptheid. Hij soigneerde zich uiterlijk - en de onderwijzers stelden met verbazing eenige mildheid in hun superieurs gedragingen vast.

Toen de oorlog losdaverde. Lucas zag jonge onderwijzers weggeroepen worden: hij begreep maar half hun afscheid van hem. Er was klokkengebrom, klaroengeschal en trommelgeroffel over de stad. Vlaggen werden geheschen. Kreten sidderden. Verdwazing legde nevel over de hoofden. Dan stapten de legers aan. Straten trilden onder hun dreunenden tred.

[p. 126]

Dagen lang was er dan niets. Niets dan de gesluierde lucht over de stad, en het bonken van het kanon. Scholen werden ontruimd en op een morgen kwamen vluchtelingen uit Zuidersche dorpen in Lucas' school onderdak zoeken. Tot het losbarstte: het Duitsche leger nam Antwerpen onder vuur. In een regen van schroot zwijmelde Lucas naar huis. Vier dagen hield de beschieting aan. Kartetsen zwaaiden hun boog en ontploften knallend. Brand blaakte huizenroten plat.

Toen de stilte zonk over de stad in puin waagde Lucas zich schuchter naar buiten. Hij ontfermde zich over een kat, dolend in straten, die geen straten meer waren, en bracht ze mede naar huis. Berthe nam het dier in den schoot, vertroetelend. Verteedering bracht hen dien avond samen. Na langen tijd noemden zij elkaar dan weer bij hun naam.

De oorlogsjaren kropen. Lucas werd lid van liefdadige comité's. Ter afwisseling schreef hij een leiddraad bij de vaderlandsche geschiedenis.

Berthe dreigde waarlijk ook nog blind te worden. Zij bad nu heelder dagen tot God, opdat hij haar uit dit lijden mocht verlossen. Zij bleef te bed, hield de oogen geloken, de handen gevouwen en weigerde soms voedsel. Zij moest boete doen en het eten laten aan de armen, die ervan verstoken bleven. Tot God gingen haar gepeinzen en verzuchtingen, tot God steeg haar ziel op. De rozenkrans hield zij standvastig in de knokels van handen gekneld.

Laat thuiskomende hoorde Lucas haar op een avond met benepen stem het ‘Magnificat’ zingen.

Lucas voelde zich oud worden. Oud en ziek. Zijn huid was tanig en vaal, de wangen ingezakt, de oogen flets en beloopen. Voor haar, die in de stilte van den avond, voor haar die in de stilte van het huis tot God zong had hij zijn leven gegeven.... Het hare vervloot. Wat bleef hem? Er was geen kind dat zijn handje door zijn grijs haar zou laten waden. Er was geen zoon, die hem ten disch zou noodigen. Er was hier niemand dan zij en hij - en wat waren ze? Wrakken, volstrekt nuttelooze menschen. In de stad waren de eerste dooden van honger en ontbering - aan het front stierven duizenden een veel te ontijdigen dood. Hier waren er twee die noodeloos het veege lijf sleepten door een erbarmelijk leven.

O, als Berthe er niet geweest was!

Berthe werd niet blind. Haar godsvrucht werd intenser - zijn onverschilligheid grooter. Zij bad nu voor zijn zieleheil, om zijn zonden weg te spoelen. Een paar maal las hij - moest hij haar uit den bijbel voorlezen. Derde maal weigerde hij kordaat.

Zoo raakte de oorlog om en voorbij.

Na het groote torment kwam er een ander: dat van de bandeloosheid. Golven vroolijkheid sloegen over het land. De stad klonk als een schallende muziekdoos.

[p. 127]

Lucas werd die dagen als de straat opgedreven. De muren van zijn huis zouden op hem getuimeld zijn als hij niet gegaan was achter schetterende fanfares, die de stad in-feestroes wankelen deden. Maar hij hield zich afzijdig van elke vreugd. Onrust dreef hem de straat op, in 't gewoel - was hij er, dan voelde hij er zich ver, ver vandaan, onttogen van dezen karnaval der dwaasheid.

Eens stond hij plots voor Colette. Zij lachte aarzelend. Schuw staarde hij haar aan. Als hij was zij volop in verval. Maar zij had een zoon....

Berthe sprak niet meer tot hem. Mokkend om zijn uitgaan, zijn straatloopen zat zij aan 't raam zijn terugkomst te bespieden. Toen hij een avond - herinnering had hem in de kroegen aan de Schelde gebracht - dronken thuiskwam, zich vooroverboog om haar te omhelzen sloeg zij hem. Brandend. Hij liet betijen en lachte dom.

Dagen stroelden in effen regelmaat voorbij. Jaren vergingen.

Op 't laatst had hij op school een paar vrienden gekregen. Niet groot en puur was de genegenheid, die hen hemwaarts dreef. Uit nieuwsgierigheid in zijn bestaan was medelijden ontloken en soms deed het hem wel goed zich in deze meewarigheid te zonnen. Toch - meestal ontweek hij hen. Schuwheid, die geen toenadering duldde. Wassende vloed steeg in hem: de eenzaamheid. Gebogen ging hij onder de leegte: alleen te zijn. Niemand - ach waarlijk niemand was er die den ouden man een stut was, die den ouden man met deugdelijke genegenheid omkoesterde. Hij haakte er naar - te vuriger omdat het onbereikbaar bleef, - omdat het te laat was. Zijn teruggetrokkenheid voorkwam mededeelzaamheid, overgave en dan: aan wie zou hij zich nog geven? Wie was er die hem zou aanhooren en opgaan in zijn verdriet.?

In die oogenblikken van diep schouwen in zich, in die momenten dat hij vergeefs op erbarmen hoopte kwam hij er toe den Dood als uitkomst voor zijn nutteloos bestaan op te roepen. Dit was nog het eenige verlangen dat hij kende: spoedig opgenomen te worden in den - naar hij zich verbeeldde - trillenden goudglans van het andere, ondergedompeld te worden in het ruischende, alom tegenwoordige, vorm-volkomene en vormlooze niet - waar geen bestaan meer was als dit....

Het was zoo eenvoudig. Hij zou het uitgeteerde hoofd ter schamele borst wenden, de oogen luiken: iets zou op hem toe-ijlen - en hij had opgehouden van deze wereld te zijn.

En nu kon hij komen: de Dood. Nu. Er was wat geld: Berthe had hem niet meer noodig om van materieele zorgen vrij te zijn.

Hij ook sprak niet meer tot haar. Zij hadden elkaar niets meer te zeggen.... Maar als hij haar zóó miserabel en niets waard op haar stoel zag, als hij het, in geslotenheid van binnenkamers, grijs geworden hoofd ter sluiks beloerde, als hij die gele, te lange handen bekeek, en de verslenste

[p. 128]

wangen, en de oogen zonder glans, - als hij de dorheid van haar lichaam aanschouwde en de schreiende schamelheid van haar nutteloos wezen, dan befloersten Lucas' oogen en het werd hem een pijnlijke zekerheid: wat was de onvolkomenheid van zijn bestaan in vergelijking met het hare, dat nooit zon gekend had? Zij wisten het van elkaar, nu. Zij hadden geen schuld aan elkaars lot. Het Andere was het, het andere - dat onzegbare, onvatbare....

En op een ochtend lag Berthe dood te bed.

Lucas' hoofd zonk hem - bij hare bleekheid, bij de doorschijnendheid van haar dood, broos lichaam - op de smalle borst. Alles verzonk. Hij stortte voorover en bad, bad hartstochtelijk. Voor zijn zuster Berthe en voor hem, o, nu het meest voor hem. Zij was uit haar lijden verlost; maar het zijne bleef, het zijne van ouden, zieken man in grooten nood van eenzaamheid, o Heer....

Wat deed hij nog op deze wereld? Nutteloos was hij er.

Hij diende ontslag in als schoolhoofd.

De collega's zouden dit afscheid vieren....

Déze dag....

Maar nog nooit had Lucas zich zóó eenzaam, zoo schrijnend eenzaam gevoeld als dezen regen-ochtend in voorjaar, nu hij daar alleen zat in de groote, nog in schemer-doffe huiskamer.

De koekoek van het uurwerk riep hem tot bezinning. Hij stond op en ging.

Regen bestriemelde hem. Regenscherm bood geen verweer.

Vaak had hij de laatste dagen in herinnering zijn jeugd herleefd. Ingetogen jaren van studie en onverzettelijken wil waren dat geweest. Moeders lieve glimlach waarde erin, zonneschijn en vogelengetinkel - en door vaders zwijgzaamheid ommuurd.

Waarom zou hij niet naar de stad van zijn jeugd keeren - morgen al? Wat bond hem - nà dit afscheidsfeest - aan deze trotsche stad? Hij zou er de straten van zijn jeugd doorwandelen, het vaderhuis weerzien.... Daar ook zou de stilte zijn - een stilte die meer weldadig was dan déze welke hem hier omcirkelde: een stilte, die van geen strijd en neerlaag, van geen bitterheid wist. Het einde was nabij. Hij voelde het - waarom zou hij het niet daar verwachten?

.... Pijnlijk: hij kwam te vroeg in 't schoolgebouw, waar hij zou gehuldigd worden. Een collega drentelde in de bevlagde feestzaal, waar banken en stoelen, door geen mensch beroerd, keurig gereid stonden. Lucas ging, moe, zitten. Maar d'ander loodste hem naar de bestuurskamer. Lucas zou daar wachten, tot men hem riep....

Gehuldigd worden. Maar was dit niet: een afscheid aan 't leven? Morgen trok hij weg. Uit had alles.

[p. 129]

In déze kamer waren er veel geweest, hijzelf, jaren lang - leeraars, leerlingen, vrouwen, die moeders waren. Voor welke had hij huiverend dit hok moeten verlaten, wijkend voor te felle begeerte? En was hier ook Colette niet geweest?

Stilte nu. Te lang. Zijn adem beefde. Buiten ruiselde regen.

Toen werd hij gehaald.

Handgeklap. Verloopend in zwakken nagalm.

Buigen. De oogen luiken - het bonzend hart. Groeten. Daar die en die.. Ach, was 't maar al uit en gedaan. God, als niet zijn vader....!

De schepen van onderwijs: groote, struische kerel. Klomp energie. De hoofd-inspecteur: moe, oud man, als hij. Zou ook diens vader schuld hebben? Maar had zijn vader schuld? Had hij schuld? Had hij zelf niet beter gedaan.... een enkel schot.... en ook Berthe?

Speeches. Nog. Bloemen.... Nu hij, vanwaar die moeheid?

Hij is een oud, moe man.... Als zijn vader niet professor ware hij geweest! Rektor! Een gevierd man! En zonen zouden hier aanzitten!

Wat welt hem naar de keel? Wat verschuift? Duisternis....

Nu is hij buiten. Naast hem wandelt het heesche praten van collega's. De regen verklaarde in blauwen dag. Zon ontplook in bovenaardschen goud-glans. Oogen schemelen in de pracht.

Lijnen glijden aan en verkrimpen. Gloeiende spiralen omstroppen hem. Auto-klaksons braken hun geluiden.

Zijn vader was een fier, trotsch man. Die aanvaardde de daad.

Naast hem is het lijze fazelen van heesche collega's. Zoo ver.... zoo ver.

Er is een auto, die haastig toet.... Zijn vader aanvaardde de daad - het eenige nog dat iets uithalen kan. In den beginne was de daad. Ook op 't einde. De auto schalt nabij.

Nu wordt hij opgetild - zwarte schaduw zweeft aan en daar valt Lucas te pletter. De adem breekt hem de keel uit - nu het uitgeteerde hoofd ter schamele borst, de oogen geloken. Een zucht - ver gegons van stemmen, zingende ijlte, goud-glans die hem omzweeft, omprangd... En dat is het einde.