Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 37

[p. 394]

De Toscaansche Compagnia della Misericordia,
door G.T. Scheltema.

DE toerist, die door de straten van Florence flaneert langs palazzo's, loggia's en kerken, wordt in zijn mijmeringen veel gehinderd door de signalen der talrijke automobielen, waaraan hij uit lijfsbehoud toch ook eenige aandacht moet wijden! Vele autobezitters schijnen hier kinderlijk blij, als ze, door hoorn en claxon in de resonneerende nauwe straten zooveel mogelijk te gebruiken, het rumoer van hun meestal zware motors nog kunnen vermeerderen! Men herkent weldra het signaal van een bepaalde soort grijze auto's en men is verrast, dat ze, ondanks hun grootere snelheid, in stede van grootere haat nog te verwekken dan andere stuivende, modderwerpende en lawaaiende wagens, door alle te voet gaande Florentijnen worden begroet. Zij groeten de auto's, want men kan niet zeggen, dat ze de inzittenden groeten, die, behalve de chauffeur, achter de matglazen ruiten onzichtbaar blijven, en de groet wordt dan ook niet beantwoord.

Generaals en soldaten salueeren, petten zoowel als hooge hoeden worden opgelicht, doch meer nog ziet men den sedert Mussolini in zwang gekomen klassieken Romeinschen groet: de schuin omhoog geheven arm. De auto's welken deze eer te beurt valt, zijn de ambulancewagens der nobele ‘Compagnia della Misericordia’. Wie in Toscane reisde, zag wellicht een maal uit die wagens mannen in wijde lugubere zwarte mantels komen, of hij zag deze menschen bovendien zwart gemaskerd gaan, in een begrafenisstoet, voorop eenige mannen met brandende toortsen. Want deze vereeniging, die in de 13e eeuw te Florence ontstond, heeft alleen in Toscane eenige onderafdeelingen en nergens elders in Italië wordt die traditioneele vereering getoond voor soortgelijke instellingen door het algemeen groeten der transporten. De vereering van de edele ‘Misericordia’ is ten deele een uiting van eerbied voor het onbaatzuchtg menschlievend werk der leden, ten deele een van traditie, een oud uiterlijk respect voor de hooge standen waartoe eeuwenlang de leden behoorden^*). Edel was de vereeniging - en is zij nog, ten deele - dus in dubbelen zin: het ‘noblesse oblige’ was hier een regel zonder uitzonderingen.

Nog bestaat de vereeniging, die zich uitbreidde tot een 4500 leden, voor een groot deel uit adel en menschen van gunstige maatschappelijke

*) Als men bedenkt, dat in de middeleeuwen per 100,000 ingezetenen er ongeveer 3000 burgerrechten hadden, begrijpt men, dat het nederig respect algemeen was.

[p. 395]

positie, doch zij is toch meer verdemocratiseerd. Eeuwenlang is haar doel hulpverleening en vervoer van zieken, gewonden en overledenen; de verpleging laat ze aan hospitalen en andere vereenigingen over. Vooral in de tijden der ontzettende pest-epidemieën, van de 14e tot in de 17e eeuw^*) en later tijdens de cholera-epidemieën moet de ‘Misericordia’ door haar ontzagwekkend werk, de grootste populariteit gekregen hebben. Mogelijk dateert de tot hun costuum behoorende zwarte kap met masker uit dien tijd, toen de dragers zich zooveel mogelijk zullen hebben beschermd tegen besmetting met de gevreesde ziekte. De tegenwoordige leden echter verklaren - en zoo zegt de overlevering - dat het vrijwillig en onbaatzuchtig karakter van hun werk meebrengt, dat hun namen onbekend blijven, vandaar hun vroeger algemeene dracht der maskers: zij willen anonieme weldoeners zijn, die hoogstens hiernamaals belooning voor hun werk erlangen. Als een broeder der Misericordia door een zieke bedankt wordt voor zijn hulp, antwoordt hij met de traditioneele woorden: ‘Dio ve ne renda merito’^†), daar hij, volgens zijn opvatting den zieken dankbaar moet zijn voor de geboden gelegenheid om een goede daad te verrichten. Vroeger droegen de broeders ook nog een zwarte broek, zoodat hoogstens hun schoeisel hun identiteit kon verraden. Ten slotte behooren nog een ronde zwarte vilthoed en een rozenkrans tot hun officieele uniform. Menschen uit het noorden vragen zich af of de arme zieken zich niet ‘dood’ zullen schrikken, indien ze door dergelijke sombere, in het zwart gehulde mannen worden opgehaald. In het zuiden is de dood echter minder een schrikbeeld dan in het noorden. Men denke bijvoorbeeld aan de angstwekkende legenden en voorstellingen van den dood in het eveneens katholieke Bretagne, men vergelijke de uitdrukkingen der gezichten bij een begrafenis te Rome en bij een te Groningen. Doch oorspronkelijk was de kleur van de mantels en de kleeden, die de draagbaren dekten rood; of deze kleur nog méér schrik aanjoeg en aan de hel deed denken....?

Op 20 Januari, den naamdag van St. Sebastiaan, den schutspatroon der vereeniging, kon men te Florence alle transportmiddelen, die in den loop der eeuwen gebruikt werden, op het Domplein zien uitgesteld. Dat begon met eenvoudige manden en primitieve baren en eindigde, via draagstoelen en raderbaren, met de keurig ingerichte automobielen. Die 20e Januari is een speciale feestdag voor de Compagnia: bevordering der broeders tot hoogeren rang, missen en kerkconcerten hebben dan plaats; aan de armen wordt dien dag door de priesters gezegend brood uitgedeeld, dat door degenen, die het betalen kunnen, gekocht wordt.

Men zou niet verwachten, dat het ontstaan dezer op godsdienstigen

*) De epidemie van 1348 maakte te Florence in 6 maanden ± 100,000 slachtoffers n,l. 600 per dag.

†) God zal u hiervoor beloonen.

[p. 396]

grondslag gevestigde tamelijk aristocratische vereeniging wordt toegeschreven aan het initiatief van een eenvoudigen lastdrager, een sjouwerman^*). Dit is nogal een eigenaardige geschiedenis.

Omstreeks het midden der 13e eeuw bloeide in Florence zeer de lakenhandel, doch, ondanks het materialistisch beroep, deden de kooplieden veel op geestelijk en kunstgebied. Ook hier werd het lakengilde zeer belangrijk^†), en de handel in laken en wollen stoffen, vooral tijdens de twee groote jaarmarkten, was zoo druk, dat vele mannen een beroep vonden in het vervoeren der balen laken naar wasscherijen, ververijen, winkels, magazijnen enz. Deze sjouwers verzamelden zich meestal op het plein rond de kerk S. Giovanni, het tegenwoordige Battisterio, tegenover de Duomo^§) bij slecht weer in de kelders der omringende huizen, waar ze wachtten op een vrachtje. Als zij zich den tijd kortten door wat gepraat en kaartspel, was de toon van deze middeleeuwsche lastdragers natuurlijk niet zeer gekuischt en ingetogen: de gesprekken werden gekruid met menigen vloek. Dit hinderde den godsdienstigen nestor van deze lieden, een zekere Pierro di Luca Borsi, zóó zeer, dat hij besloot er een einde aan te maken. Hij kwam met zijn collega's overeen zich te verplichten bij het onverhoopt uiten eener godslastering, telkens een crazia^**) te storten in een daartoe bestemd kistje. Wie kennis gemaakt heeft met de ‘vrijmoedigheid’ der facchini te Napels of Venetië bijvoorbeeld, zal zeker eenigszins verwonderd zijn door de mededeeling, dat de middeleeuwsche sjouwers niet alleen het voorstel aannamen, doch trouw hun crazia offerden, als ze gevloekt hadden. De opbrengst van deze vrijwillige boeten zou voor een menschlievend doel gebruikt worden en weldra was er genoeg geld om een draagbaar te koopen, waarmee de sjouwers zieken of op straat gewonden zouden vervoeren. Daar het misbruik natuurlijk verminderde en de inkomsten dus evenzoo, werden deze aangevuld door collecten nabij de kerk en zoo konden deze facchini, behalve meerdere baren koopen, ook een vereenigingslokaal huren. Andere vereenigingen met weldadige doeleinden, zooals de Laudesi (die zich speciaal met kinderverzorging bemoeide) en de Bigallo, ontstonden ook in dezen tijd en vereenigden zich later met die der sjouwers, nadat deze was herschapen in een associatie, die zich uitsluitend aan de menschlievendheid zou wijden en den naam ‘Compagnia di S. Maria della Misericordia’ had aangenomen. De samensmelting met de ‘Bigallo’ schijnt op instigatie van Cosimo de Medici (de oude) te zijn geschied, die tot de bestuurders van laatstgenoemde vereeniging behoorden en de toenemende

*) De meest dezer gegevens zijn ontleend aan Istoria della venerabile Arciconfraternita di Santi Maria della Misericordia della citta di Firenza, door Placido Landini.

†) Het gildehuis, het fraaie Palazzo dell' Arte della Lana, bestaat nog: men kan er tegenwoordig thee drinken.

§) De Dom, behalve de versiering van den gevel, was eerst in 1434 gereed.

**) Een muntstuk, dat ongeveer een waarde had van 7 centesime van vóór den oorlog.

[p. LXXXIII]

een transport door de broeders van de ‘misericordia’.

het oratorium op de piazzo del duomo.

palazzo dell'arti della lana.

[p. LXXXIV]

20 januari, san sebastiano. in het versierde oratorium op de piazza del duomo wordt dien dag brood uitgedeeld aan de armen.

een historische tentoonstelling van de transportmiddelen nabij den dom, ter gelegenheid van san sebastiano.

loggia del bigallo (piazza del duomo).

[p. 397]

macht van de ‘Misericordia’ wilde tegengaan. Deze, allengs, uitgebreid met leden uit hoogere standen^*), had inmiddels in 1351 een eigen gebouw met loggia verworven, nabij het tegenwoordige gebouw der compagnia^†). Doch door de associatie met de ‘Bigallo’ werden haar gebouw en al hare bezittingen geconfisqueerd, hetgeen aanleiding was tot een langdurige wederzijdsche tegenwerking, die eerst in 1475 eindigde met het herstel van de onafhankelijkheid der Misericordia, terwijl ze eerst in 1575, na een tijdelijk verblijf in kerken, weer in het bezit kwam van een eigen gebouw, toen Francisco de Medici het tegenwoordige oratorium op de Piazzo del Duomo afstond. Het is een eenvoudige gebouw, zonder veel stijl, dat een aan S. Sebastiaan gewijde kapel bevat en eenige lokalen, waar verband- en ander materiaal bewaard worden, een wachtlokaal, waar de vele broeders elk hun lâ met zwarte kleeding hebben, enz. Niet ver van hier bevindt zich tegenover het plein tusschen Dom en Baptisterio de sierlijke Loggia del Bigallo, die vroeger gediend moet hebben om vondelingen te exposeeren, tot ouders of voogden ze kwamen uitzoeken. Gedurende de vereeniging van Bigallo en Misericordia beschikte deze laatste ook over deze localiteit. Er naast bevind zich het Palazzo Alimari; in de kelders eronder zou de vermaarde Piero Borsi zijn kameraden de weldadigheid in plaats van het vloeken geleerd hebben.

In oude tijden had de Misericordia haar eigen alarmklok boven in de Campanile van Giotto, naast de dom. Kwam er een verzoek binnen om een zieke of doode op te halen, dan werd de klok geluid en werd door den wachthebbenden broeder een daartoe bestemde zandlooper omgekeerd, die zich in een half uur ledigde. Binnen dezen tijd moesten dan de broeders, die voor dienst in aanmerking kwamen aanwezig zijn. Doch allengs werd de stad te groot, werden de afstanden der woningen van de broeders te ver voor deze primitieve wijze van oproepen, terwijl bovendien door dit maar al te dikwijls herhaald alarm de zenuwen van de nog gezonde menschen te veel hadden te lijden. Men schafte dus de alarmklok af en sedert is de aanwezigheid van het noodig personeel bij toerbeurt door wachtroosters geregeld. Daar de meeste leden bovendien nog hun eigenlijke beroep uitoefenen, zou deze regeling natuurlijk niet doenlijk zijn, indien het aantal leden minder groot was. De vereeniging wordt bestuurd door een broederraad, per 4 maanden gekozen. De leden zijn in verschillende rangen en categoriën verdeeld. Degenen, die geregeld het practische weldadigheidswerk doen, zijn de z.g. capi di guardi (± 80), die men wachtcommandanten zou kunnen noemen, daar ze (4 per dag) de leiding hebben over de z.g. giornanti, de (± 40) broeders, die dagelijks uit

*) Aanzienlijken en leden der machtige Guelfen-partij, geestelijken werden lid.

†) Ter plaatse van de ‘Guardamorto’, de toren, aldus gedoopt wegens de vete doodeu, die de Misericordia hier vroeger aanbracht.

[p. 398]

een 250-tal, voor dit werk bestemde leden, worden aangewezen. Ook de leden van het koningshuis behooren tot de vereeniging: ze hebben (de koning, de hertogen van Aosta en van Turijn, de kroonsprins) den titel van Capi di guardia d'onore.

De genoemde giornanti doen per dag twee dienstbeurten (transporten bijvoorb.). Dan zijn er de buone voglie giornanti, een soort van reserve, die echter niet voor bevordering tot giornanti of capi d.g. in aanmerking komen.

Behalve deze leeke-broeders (‘giornanti secolari’) zijn er vele geestelijke: per dag worden er zes priesters voor dienst aangewezen, waarvan 3 capi d.g. en 3 giornanti, enz. Zij waken met giornanti bij overledenen, begeleiden transporten, verleenen geestelijke hulp aan ernstige zieken enz. Ten slotte zijn er nog (± 150) stracciafogli, adspiranten, die door ijver en toewijding het kunnen brengen tot (geestelijke) giornanti en capi d.g. en de sopra-nummeri, die in bijzondere gevallen kunnen invallen. Zij, die door hun beroep, infirmiteit, of hoogen ouderdom geen diensten kunnen verrichten, zijn de giornanti di riposo; zij steunen, zoo ze daartoe in staat zijn de vereeniging geldelijk. Het fonds, waaruit de kosten worden bestreden, wordt bovendien aangevuld door particuliere giften, terwijl het gebruikelijk is, dat zieken en gewonden, die diensten van de Misericordia hebben ondervonden en niet geheel onbemiddeld zijn, een klein of grooter bedrag aan het fonds offeren. Tot de vereeniging behooren ook een paar verplegers, die de zieke leden hulp verleenen en verplegen. Sterft een lid, dan wordt hij, natuurlijk door de zorg der vereeniging, begraven^*) met bijzonder, traditioneel ceremonieel. Het geleiden van dooden door de Misericordia wordt altijd voorafgegaan door een of meer broeders met brandende toortsen. Leden van het bestuur worden begraven met 12 toortsen, capi d.g. met 8 toortsen, giornanti met 6, stracciafogli met 4 enz. Een capo d.g. heeft recht op een mis met requiem en 30 kleine missen (messe piano), giornanti op 6 messe piano, enz. na zijn dood.

De Misericordia stichtte hospitalen uit eigen fondsen, bevorderde de moderne hygiëne en deed menig ander werk van menschlievenden aard.

*) In alle plaatsen van Toscane van eenige beteekenis heeft de Misericordia haar eigen kerkhof.