Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 36

[p. 391]

Bloemen in de kunst.
Door C.A.B. van Herwerden.

I.

CYRIEL Buysse verhaalt in zijn opstel: ‘Claus, mijn Broeder in Vlaanderen’ dat de laatste woorden van dezen schilder van licht en kleur, ‘toen de grauwe vleugel van den dood reeds over hem streek,’ geweest zijn: het driemaal herhaalde: ‘Bloemen.... bloemen.... bloemen....,’ en dat ook vroeger Claus tijdens een doodelijke ziekte visioenen had, van bloemen, bergen, valleien, velden, oneindigheden van de schoonste bloemen.

Zal het visioen van den kunstenaar in intensiteit en verscheidenheid van kleur en vorm de verbeelding van een gewoon sterveling te boven gaan, ook dezen zijn bloemen het meest algemeene beeld waaronder de schoonheid verschijnt. Wekken niet reeds bij het kind en den primitieven mensch de bloemen ontroering?.... Kinderoogen lichten, handjes grijpen er naar; de door zorg verstarde trekken van een oude vrouw wie alle cultuur en schoonheidsbegrip vreemd is, - verhelderen bij het zien van bloemen, zij kweekt ze in den tuin, schikt ze, soms met keuze, voor het venster.

Het is alsof in de bloem de schoonheid, welke elders gezocht, door kunst tot openbaarheid moet worden gebracht, reeds vanzelve gegeven is. Zij brengt de ziel zonder bemiddeling in contact met het onzienlijke.

Het natuurlijk genieten is echter nog geen bewust onderscheiden, voorwaarde tot afbeelding. En afbeelding behoeft niet het gevolg te zijn van bewuste kunstschepping.

In de oudste tijden is zij dit althans niet geweest. In de bloem werd de godheid aanschouwd, van de godheid werd zij het teeken. De lotos is daarvan één der meest sprekende getuigen, de lotos, beeld van de zon, stijgend uit de diepte van het moeras, beeld van onsterfelijkheid en van velerlei goden in het oude Egypte. In haar teeken werd de godheid aangebeden, de heiligheid van den god ging in de afbeelding van de bloem over, evenals in het Oosten de afbeelding van palmboom en granaatvrucht - beelden van de vruchtbaar makende kracht - tot heilige symbolen werden.

Beeld van de godheid, weldra haar attribuut of wijdingsgave. Dit werden ook roos en lelie, de lelie volgens de Grieksche mythologie ontsproten aan de melk van Hera, de roos aan de bloedige tranen van Aphrodite of uit de nectar door Eros gestort bij het godenmaal. Maar als heilig beeld reeds stammend uit het Oosten en vandaar door den bijbel: de roos van

[p. 392]

Saron, de lelie uit het Hooglied - tot het beeld, tot attribuut geworden van Maria, de liefhebbende, de reine maagd.

Heilig teeken werd de bloem vooral in China, maar op andere wijze; de plant, de bloem, - zelf bezield - is beeld van het onzienlijke en van het zieleleven der menschen: de pruimebloesem beeld van maagdelijkheid, de kersebloesems groeiend op de naakte tak, die valt vóór zij verdort, beeld van den held. Ieder bloem symbool van de menschelijke ziel, openend het hart als het zonlicht daarin schijnt. Wat in het Westen door een enkel dichter in woorden verbeeld is, gelijk door Gezelle:

‘Mijn hart is als een blomgewas

Dat opengaande en toegeloken,

De stralen van de zonne vangt

Of kwijnt en pijnt en hangt gebroken,’

was den Chineezen voor eeuwen algemeen openbaar - en een reeks van symbolen ontstond, waarmee een ritus van bloemverzorging samenhing. Levend bleven deze symbolen, daar het contact met de natuur bij elke afbeelding weer opnieuw plaats had.

Overal echter waar het contact met de natuur verdween, werd het symbool vormelijk teeken, hetwelk zijn belang kan hebben als ornament in verband met versieringskunst, en daarin eigen vormverandering toonen kan, afhankelijk van geometrische versieringswetten, maar geen levende ontwikkeling.

Hoevele ornamentmotieven zijn niet uit oorspronkelijke bloem-symbolen ontstaan! De lotos alleen al, waaraan 5/6 van alle versieringsmotieven in Egypte ontleend waren, heeft zich over een groot deel der wereld verspreid: naar Assyrië evenals naar Griekenland en van het Byzantijnsche Griekenland in de Mahomedaansche, vooral de Arabische kunst. Maar in Indië, met het Boeddhisme, schijnt de lotos - beeld van de zon, drijvend op de wateren van den Kosmos - opnieuw uit de natuur ontbloeid: De Boeddha zet zich op de lotos neer, of houdt de lotosstengel met den lotosknop in de hand.

En overal waar het Boeddhisme ingang vond, werd het beeld of overgenomen als vorm - verstarde vorm - of, gelijk soms in Chineesche schilderkunst, weer uit de natuur herboren.

Hoevele der figuren welke - gelijk de lotos - nauwelijks of niet herkenbaar, tapijten, stoffen, wanden sieren, ontleenen hun oorsprong aan symbolische bloemen, planten, dieren!

‘Wat zwelt door die ranke lijnen?’
‘Vormen schijnen en verdwijnen.’
‘'t Aardsche dat aan 't Eeuw'ge sluit,’

[p. LXXIX]

egyptisch relief. lotos dragende meisjes.

assyrische gestyleerde lotos.

kreta-vazen met naturalistische en gestyleerde bloemen.

[p. LXXX]

madonna en kind door vier engelen bewaakt, mozaïk uit de s. apollinare nuovo te ravenna.

simone martini.
de verkondiging. (uffizi galerij, florence).

[p. 393]

zoo liet Verwey ‘de stem van het Alhambra’ aan den Dichter, haar vormenrijkdom verklaren^*).

Meestal wordt dit verband tusschen het aardsche en eeuwige niet meer gevoeld, tot soms opeens in tijden van mystiek - als aarde en hemel elkaar weer naderen - het verstard symbool opnieuw herbloeit. (Gelijk de lotos in het Oosten - zoo de lelie in het Westen). En ondertusschen blijft het uit de bloem geworden ornament bestaan, meer of minder in geometrischen vorm gekristalliseerd, terwijl omgekeerd het geometrisch ornament soms den bloemvorm uit de verbeelding oproept of zich met haar verbindt. Is de in alle landen voorkomende rozet - de tot geometrische figuur geworden Roos - of riep de geometrische figuur het beeld van de roos wakker? vraagt men zich af, evenals de Indische Boeddhist in den alouden koepelvorm den wereld-lotos ziende, dien versierde met lotosbloembladen.

Een eeuwig leven schijnt de versieringsvorm aan symbolische bloemen ontleend, beschoren, de bloesem en bloemvormen waarmee de kunstenaar alleen uit schoonheidsliefde siert, hebben meest korter duur. Steeds ontstaan nieuwe, aan den uitputtelijken rijkdom der natuur ontleend, soms in natuurlijken vorm, een bloemportret, dan meer of minder gestyleerd of geschematiseerd, al naar geëischt wordt door de tijdelijke levens- en wereld-beschouwing der menschen - de achtergrond van wat ons als stijl of mode verschijnt. - Mogen al de geometrische versieringen ouder zijn, van onder de aarde, waar de resten van verdwenen beschavingen rusten, verschijnen ons uit eeuwen vóór onze jaartelling bloemversierde vazen en gebruiksvoorwerpen, en wanden van paleizen en graven met gestyleerde bloemen gedecoreerd (Kreta, Egypte) alsof deze gisteren aan de natuur ontleend werden. - Vazen, tapijtwerk, bekleedingsstoffen, wapens, sieraden getuigen er van hoe in elk cultuurland, de bloemen in haar rijkdom van vormen en kleuren aandachtig beschouwd zijn, om ze af te beelden naar de natuur, ze te schikken in stijlverband, of aan haar de motieven te ontkenen, welke de geometrische- en bewegingsvormen waarin de menschengeest zich uit, grooter rijkdom te schenken. - Zoo ontstond in den loop der eeuwen naast de bloemenwereld in de natuur de daaraan ontleende herschapen bloemenwereld in onze huizen. Onze tapijten en gordijnen, behangsels, kleedjes en kussens, onze vazen en sieraden, onze kleeding vertoonen ons deze in een deels overgeleverden, deels aan de natuur - telkens weer opnieuw ontleenden, vormenrijkdom.

Elke kultuur ontdekt de natuur opnieuw. Gedurende de vroege Christelijke middeleeuwen zijn de bloemen elk voorjaar ontwaakt, hebben elken zomer gebloeid evenals nu; maar de menschen hebben ze niet aanschouwd met de bewuste aandacht, welke vormen en kleuren in zich opneemt, en

*) Nacht in het Alhambra in ‘De Nieuwe Tuin’.

[p. 394]

eeuwen gaan voorbij aleer de bloemen in haar verscheidenheid van verschijning zich prenten in den geest. Is dit bereikt, begint men langzamerhand de bloem te zien in verband met de omgevende natuur, om haar daarna als cultuurbloem weer afzonderlijk te beschouwen in haar bijzondere eigenaardigheid, in de schoonheid door samenschikking met andere bloemen, andere voorwerpen, tot zij in haar schoone veelvuldigheid één der middelen wordt, waardoor gevoel van kleurenharmonie, van rythme en vormenschoonheid zich kan uiten, maar tevens het gevoel voor pronk en praal. Waar dan haar levende schoonheid ondergaat, vernieuwt deze zich later weer in contact met de natuur, waarnaar de kunstenaar haar beeld schept - het makend tot vertolkster van eigen persoonlijkheid of zoekend haar in haar uiterlijken schoonen schijn weer te geven of ons haar wezen te openbaren.

In de vroege Christelijke middeleeuwen was voor het natuurbeeld, het bloemenbeeld, geen plaats. De enkele bloemenranken aan de zoldering der Catacomben zijn resten van de ondergaande Grieksch-Romeinsche beschaving. In de Byzantijnsche kunst wordt de Christelijke geloofsleer, het Christelijk dogma in beeld gebracht en verschijnt in menschenbeeld of symbolisch teeken. De idee wordt verwerkelijkt, niet de natuur. Verschijnen in het beeld een enkele keer bloemen, zijn dit niet beelden maar teekenen - zooals in Ravenna in de S. Apollinare Nuovo aan de voeten van Maria en de engelen, waarheen zich een stoet van maagden beweegt, aan lelie en rozen herinnerende teekenen te zien zijn en in het Baptisterium der Orthodoxen aldaar de apostelen aan de zoldering tusschen leliën wandelen, evenals in dat der Arianen tusschen palmboomen. (Deze geïmporteerd uit het Oosten gelijk menig plastisch bladermotief).

Het Byzantijnsche rijk vervalt, de invloed van haar kunst - verstold blijft nog voortduren, tot aan het eind der 12e eeuw een nieuwe geest zich openbaart. Het is of aarde en hemel elkaar meer naderen. Het Gotisch kerkgebouw dat dan begint te ontstaan reikt hooger naar den hemel. Maar zij die het versieren ontleenen de vormen aan het leven, aan de groeiende aarde. Niet alleen de reeds uit het Oosten stammende wijnrank - symbool van Christus - maar klimop, eikenloof en -vrucht, eschdoorn, wilde venkel, koolbladeren, schieten op onder aan de portalen, vertoonen zich in de kapiteelen, en ook enkele bloemen als appelbloesem en rozenknoppen zijn er door den kunstenaar aan de natuur ontleend.

Het is in denzelfden tijd dat in Italië Franciscus van Assisi zijn zonnezang zingt, God prijzend in al zijn creaturen, Franciscus die zeker evenzeer de bloemen heeft liefgehad als de vogels, haar voelend als zijn zusteren, waarvoor hij God lof zong.

Maar de schilder, die het meest van Franciscus' geest doordrongen was,

[p. 395]

Giotto, heeft wel in den mensch zielediepten geopenbaard, maar de natuur slechts formeel aangegeven als plaats van de menschelijke handelingen. Alleen als symbool op den achtergrond van Franciscus en de Armoede, en op zijn schilderij der Madonna (Akademie Florence) heeft hij de bloem verbeeld. Trouwens, de bloem in het algemeen blijft symbool. Men beeldt de bloem nog niet om haar eigen schoonheid. De Sienneezen en de volgers van Giotto, die minder de zielediepten vermochten te schilderen dan deze grootste onder de vroege Italianen, hebben aan het omringende leven, aan de bijkomstigheden, meer aandacht gegund. Het plantje, de bloem verschijnt op eenige hunner schilderwerken. Ze zijn hier en daar neergezet op den grond, of zijn tot een soort tapijt verweven (o.a. in Taddeo Gaddi's Opstanding, i.d. S. Maria Novella, Florence); fantasiebloemen zijn het nog meest, soms naar een herinneringsbeeld uit de natuur, eenigszins herkenbaar weergegeven. De weergave was ook niet het doel, voldoende voor den schilder bleef een aangeven van plaats of jaargetijde, waarin hij zich de voorgestelde gebeurtenis uit de heilige geschiedenis, Christus' leven, geschiedenis der heiligen enz., dacht. Toch vertoont zich het natuurbeeld daarin sporadisch, terwijl ook de symbolische lelie en roos meer dan vroeger als een zelf aanschouwde bloem verschijnt (men vergelijke Simone Martini's Verkondiging te Florence, met het genoemde Mozaïek te Ravenna).

Hebben de Sienneezen - met name Simone Martini, die te Avignon werkte - invloed gehad op de Fransche en Duitsche schilderkunst? Het is waarschijnlijk. Maar de geest ontvangt eerst wanneer zij daartoe bereid is. Aan den Rijn, waar de mystiek aarde en hemel nader tot elkaar brengt, en de ziel in de wereld der levende verschijnselen haar gelijkenis herkent, beeldt men den hemel als een aardsche bloemenhof. Maria is er gezeten in een tuin, eerst door muren, later meestal door een rozenhaag omgeven, alleen, met haar kind of met ander gezelschap, zooals in het ‘Himmelsgärtlein’ in Frankfort, waar Maria te lezen zit en waar een vrouw op den voorgrond water over de bloemen schept, die daar in verschillende soorten bijeen zijn, herkenbaar, zoodat de schilder ze in de natuur met aandacht moet hebben bekeken.

Zal hier niet elke bloem af zonderlijk een symbolische beteekenis hebben, - waar de schilder bloemen in een vaas naast Maria neerzet, of ze naast haar uit de aarde groeien doet, kiest hij de bloemen welke haar en hare deugden vertegenwoordigen. Dit waren niet alleen roos en lelie of de lischbloem^*), welke voor de lelie vaak in de plaats kwam, maar konden nog een vijftal andere bloemen zijn:

*) De lisch neemt dikwijls de plaats van de lelie in, o.a. in de heraldiek; ui het wapen van Florence en dat der Valois, later der Fransche koningen, en werd zoo het decoratieve beeld van de lelie op tapijten, wanden, bekleedingen, stoffen enz.

[p. 396]

 

God gruete u, acoleye fier

 

Maria welgedane..................

 

God gruete u, sonder dorpernie

 

Goudbloeme alder wereld troost........

 

God gruete u, soete metelieve......

 

God gruete u, scone violette

 

Die verdroghen niet en mach....

 

Godt gruete u bloeme in coren.

 

Die ghelike es den lasuere.

vertolkt o.a. een middeleeuwsch gedicht ‘de VII Bloemen’ en in een ander gedicht: ‘Van den Boomgaardt die eene Clare maecte’ ontgroeien deze zelfde bloemen niet aan de aarde, maar elk aan een anderen boom en op elken boom rust een andere vogel, waarbij bloemen, boomen, vogels symbolisch verklaard worden.

Uit zulk een gedicht beseft men, dat het zien van natuurlijken groei of organisch verband den middeleeuwer vreemd moest zijn: Waar al door een enkel de weergave van de afzonderlijke dingen in de natuur, bloemen, planten, boomen, in de 14e eeuw begint, een natuurlijk organische weergave van de natuur is zij niet, kon zij niet zijn: In de miniaturen begint de Fransche decorateur Pucelle bij de overgeleverde doornblad-randjes bloemen, vlinders en libellen te voegen, een richting voortgezet door in Bourgondië werkende Zuid-Nederlanders, waarvan de gebroeders Limburg in ‘Les très riches heures,’ vervaardigd voor den Duc de Berry, de bloemen plastisch, natuurgetrouw verbeelden gaat. Maar ze zijn, evenals in het genoemde gedicht - waar bijv. het viooltje groeit uit den ceder - niet in natuurlijk organisch verband gedacht noch gebeeld: De viooltjes, naturalistische uitspruitsels aan decoratieve rand, de akelei voortkomende uit slakkenhuisjes met slakken, - wellicht met symbolische beteekenis in verband met den tekst (?) evenals de fijn geschikte lelie in een vaas op één der bladzijden van ‘Les heures de la Vierge’ - of louter versiering, als in de latere miniatuurranden, der latere 15e eeuw en begin 16e.

Steeds meer zoekt de voor de natuur zich openende geest aan het einde der 14e begin 15e eeuw zijn aandacht te richten op de natuurlijke bloem en plant en geeft haar een plaats in zijn verbeeldingsbeeld.

Melchior Broederlam, een aan het hof van Bourgondië werkende schilder heeft de bloemetjes bekeken, die groeien in den hof, waar de verkondigingsengel aan Maria verschijnt en ongetwijfeld met aandacht de lelie welke hij naast Maria heeft neergezet.

Groot is echter het verschil tusschen deze en de bloeiende planten,

[p. LXXXI]

hugo van der goes.
de zondeval. diptiek. (staatsmuseum te weenen).

[p. LXXXII]

dirk bouts.
abraham en melchisedek. zijluik van het avondmaal te leuven. (pinakothek, münchen).

[p. 397]

welke in rijke verscheidenheid de aarde ontspruiten in Van Eyck's ‘Aanbidding van het Lam.’ Elke plant is afzonderlijk, liefdevol volgens haar aard geschilderd, al die verschillende plantjes op korten afstand van elkaar. Geen beeld echter van de bebloemde weide aanschouwen wij: de planten van God's schoone schepping zijn er vertegenwoordigd, evenals de kerken der Christenheid. Zijn al niet de planten symbolisch te duiden, - behalve de lelie en lisch bij de heilige maagden, - symbolisch is de idee van het geheel, en de aarde geen natuurlijke aarde, maar ideëele wereldgrond, omgeving van ‘de Bron des Levens.’ De aandacht is voor het afzonderlijk natuurbeeld en zijn schoone verscheidenheid. De idee geeft het saamvoegend verband.

Onder die afzonderlijkheden, de bloeiende plantjes bovenal. Aan deze bemerken wij de ontwakende natuurliefde van de vijftiende eeuw. Want niet alleen Van Eyck, maar alle schilders die na hem komen richten hun liefdevolle aandacht op de bloem, de plantjes, de veldbloemen vooral en elk toont weer andere voorkeur^*). Zoo ziet men ze verspreid over het terrein (Memling) of ontspruitend op den voorgrond, dikwijls zonder verband met den bodem: op rotsgrond, ja zelfs in de hoeken van een kerkportaal (R. v.d. Weyden) of meer organisch op een afzonderlijk perkachtig grasgrondje (Dirk Bouts), tot Van der Goes ze in natuurlijken samenhang met de aarde en andere planten in zijn Paradijstuin (De Zondeval) toonde, Van der Goes, die ook in zijn meest bekend schilderij: ‘De Geboorte’ (te Florence) bleek te zijn een beganer van nieuwe wegen.

Hoezeer dit laatste schilderij - vervaardigd voor de familie Portinari te Florence - invloed had op den Florentijnsche schilder Ghirlandajo blijkt overtuigend in diens ‘Geboorte’, behalve door de op voorbeeld van v.d. Goes daarin aangebrachte herderfiguren - ook uit de bloemen op den voorgrond, de Iris en Akelei - welke hij van v.d. Goes moet hebben afgekeken.

Was de aandacht voor de afzonderlijke bloem, (evenals voor alle bijzondere verschijningsvormen) bij den Nederlander meer ontwikkeld - ook de Italiaan der 15e eeuw toont zijn bloemenliefde in de schilderkunst: Fra Angelico's engelen reien er tusschen de bloemen, Fra Filippo Lippi doet aan den rotsigen bodem in het woud bloemen ontspruiten op den bodem waar het Christuskindje ligt. Botticelli plaatst de Madonna in een tuin achter rozenhaag of Jasmijnen tusschen vazen met rozen en leliën, omgeven door een hofstaat met rozenkransen in het haar. En, waar Botticelli Poliziano's mythologische poëzie in beeld vertolkte, in ‘De Lente’ en ‘De Geboorte van Venus,’ kleedt hij de Lente in bloemengewaad, laat haar, het hoofd bekranst, de aarde met bloemen bestrooien, zoodat geheel de grond er

*) A.E.C. van der Looy van der Leeuw: Bijdrage tot de gesch. v.h. natuurgevoel in de middeleeuwen.

[p. 398]

vol van staat, en doet Venus die in de schelp komt aandrijven uit zee, door Zefir met rozen beblazen. Al zijn enkele bloemen herkenbaar, van de liefdevolle en nauwkeurige aandacht der Nederlanders voor de bizondere bloem en plant, is hier geen sprake. Zulk een aandacht toont zich ten slotte in Italië toch, maar verdiept, en niet alleen als een aanschouwen van levensvormen, maar als een doordringen tot levenskrachten - bij dien universeelen geest, die de inleider werd van een nieuwe wereld van denken, aanschouwen en vormen: Leonardo da Vinci. Niet in zijn schilderijen waar hij, natuurvormen gebruikende, ze onderschikt aan zijn ideëele voorstelling, maar in zijn studies van de bloem in verband met de plant, met den organischen levensgroei. Wetenschap en kunst hebben ze gebaat. Het is dezelfde nieuwe geest, die de natuur om haar zelve in haar levensvormen bespiedt, welke Dürer zijn Akeleien, het Grasbouquetje, de Wilde Geranium beelden doet.