Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 36

[p. 94]

Vlaamse houtsnijkunst
door Frank van den Wijngaert.

I. Frans Masereel.

VOOR de houtgravuur heeft, na de steriele periode van een paar verlopen jaarhonderden, dit eerste kwartaal van onze twintigste eeuw zonder enige twijfel de betekenis van een hergeboorte. We mogen zelfs zonder aarzelen aannemen, dat zij sinds haar ontstaan, hetwelk op zeer verklaarbare wijze samentreft met de uitvinding en het vroegst ontwikkelingstadium der boekdrukkunst (pl.m. einde 15e eeuw tot midden 16e eeuw) nooit krachtiger, nooit levendiger (ik zei haast genialer!...) bloeitijdperk doormaakte dan het onze.

In Duitsland, het moederland der xylografie, viert de ekspressionistiese tragiek hoogtij in geweldige sneden als die van een Müller, een Grammaté, een Pechstein, een Orlowski;

in Frankrijk laat de kubistiese renegaat Lhote er zich toe verleiden en deze nieuwste produkten van zijn talent zijn niet minder belangwekkend dan die van jeugdige landgenoten als een Thiollière, een Laboureur een Daragnès, een Picart le Doux;

in Holland is het Fokko Mees, die zich kenschetst als een kunstenaar van ongewone aanleg;

eindelik in Vlaanderen zien we nevens prachtkerels als een Henri van Straten, een Joris Minne, een Jan F. Cantré, de reuzengestalte van Frans Masereel opdoemen.

Dat al deze Vlamingen bewijzen hebben geleverd van vaardigheid en kunnen, zal op dit ogenblik, meen ik, wel geen mens meer betwijfelen. Met rechtmatige fierheid mogen wij er op wijzen, dat de moderne houtgravuur totnogtoe geen vruchtbaarder bodem kende dan de onze.

Het zou natuurlik uiterst voorbarig klinken indien we in betrekking met het oeuvre van een jonge meester als Frans Masereel al ogenblikkelik een hoge toon gingen aanslaan en, om een Franse wending te gebruiken, ‘allaient crier au chef d'oeuvre’. Genieën worden immers door het nageslacht gekonsakreerd! Nochtans kunnen wij op dit moment reeds vaststellen, dat Frans Masereel de meest representatieve motor vertegenwoordigt in de renaissance van onze huidige west-Europese houtgravuur, wat, op zichzelf, reeds genoegzame waarborgen bieden moet voor erkentelikheid en onvoorwaardelik respekt. Dit betekent echter niet, dat wij dit werk behoeven te aanvaarden met zekere ‘welwillende verdraagzaamheid’. Daartoe verleent het ons, god zij dank, niet de gelegenheid, direkt-suggestief

[p. 95]

en overweldigend als het inwerkt op wat de dilettant noemen zou zijn artistiek aanvoelingsvermogen. Deze kunst: eerst en vooral een ‘art à idées’, sublieme uiting van onze nà-oorlogse strekkingen en idealen; technies: gewis een der knapsten, die ooit de graveernaald hebben geregeerd! Onder de ouden ken ik slechts twee kunstenaars, die zich met haar meten en op één lijn kunnen stellen, nl. de allergrootsten: Dürer als technicus en Holbein als gedachtenmens; onder de modernen werd zij wellicht (wel te verstaan op puur-technies gebied en in zijn evenwichtigste en persoonlikste produkten) benaderd door die andere Vlaamse revelatie Henri van Straten, - in evokatieve kracht (indien de vergelijking mogelik ware!) door Georg Grosz' beroemd en niet minder berucht litografieën- en aquarellenalbum Ecce Homo. Toch lijkt me Masereel's oeuvre universeler, kosmopolitieser, meer algemeen-menselik dan dit van deze duitse grafieker, wiens werk ‘nationaler’ aandoet en de zedelike verrotting van slechts één enkel volk, het duitse, gehekeld en gegeseld heeft.

Masereel's kunst is nog betrekkelik jong, in dezer voege, dat zij nog in volle oorlog, dus ternauwernood vóór een achttal jaren, haar eerste wortels schoot en pas nà de wapenstilstand hoogtepunten als de tegenwoordige bereikte.

Reeds vroeg maakte deze houtsnijder deel uit van 't heroïek groepje franse artisten en intellektuelen, die te Genève zich schaarden onder de banier van Romain Rolland en zich met woord en daad verzetten tegen de afgrijselikste massamoord der waereldhistorie. Dateren uit dit tijdperk: een reeks tekeningen, welke later werden verzameld door Kasimir Edschmid en uitgegeven door het Erich Reiss-Verlag onder de titel Politische Zeichnungen. Deze tekeningen verschenen, dag na dag één, in de zin van nuchter-plastiese omzettingen van patriotiese tirades of passussen uit oorlogcommuniqué's, in het Geneefs dagblad Feuille. Derwijze uitgegroeid tot een der verschrikkelikste aanklachten in de loop der vijandelikheden uitgezegd, kenschetsen zij Masereel als een Mens, die, naar het woord van Kasimir Edschmid, ‘Die Lüge jedes Morgens schleift an den Haaren durch seine gerechte Wut’. Uit deze periode, die we, met oog op zijn evolutie-geschiedenis, zouden kunnen onderstrepen met de kwalifikatie ‘revolutionair’, dagtekenen ook zijn eerste hout-suiten Debout les Morts (7 blokken), Les Morts parlent (7 blokken) en 25 Images de la Passion d'un Homme. Het zou ons natuurlik te ver leiden indien we in een uiterst beknopte studie als deze elk dier bundeltjes aan afzonderlike bespreking gingen onderwerpen. Ontstaan uit een bewonderenswaardig verzuchten naar rechtvaardigheid en menselikheid, vertonen zij al de karakteristieken, die ons in de Politische Zeichnungen reeds zo diep ont-

[p. 96]

roerden; op het gebied der houtgravuur ‘proprement dite’ ontsnappen zij echter niet geheel en al aan kritiek. In hen missen we nog de precise, de fantastiese kompositie van de latere Masereel.

Een jaar na 25 Images de la Passion d'un Homme (1918) verschijnt in beperkte uitgave zijn eerste meer uitgebreid xylografies werkje Mon Livre d'heures, inhoudende 167 gravuren, waarin op merkwaardige wijze de antieke gedachte der Franse ‘livres d'heures’ en der oud-Duitse en -Nederlandse ‘Blockbücher’ wordt gemoderniseerd. In 1920 brengt de Parijse uitgever Ollendorff de vermaarde suite Idee, dewelke, saam met het vorig bundeltje, een nieuwe, minder scherpe, meer poëtiese toon zou ik haast zeggen, inluidt in Masereel's produktie. In deze 83 sneden zet de kunstenaar de enigszins vage betekenis van het woord ‘idee’ plasties om: de geboorte ervan in een mensenbrein; de genesis; de algehele heerschappij; de verknochtheid en te langen laatste... ònze ontrouw. Daar, waar men haar het minst verwacht duikt zij op en overrompelt ze, zelfs in de slet op de straat herkent men haar.... Gevangenismuren en cipiers zijn machteloos, en, alle waakzaamheid ten spijt, dringt zij tot zelfs in de cel van de gevangene door.... Doch wee! Alvorens wij aan deze toeverlaat, aan deze heerseres (Masereel personifieert haar in de gestalte van een naakte vrouw) een lichaam hebben weten te verschaffen, is er in ons een grote ondankbaarheid geslopen en hebben wij haar tegen een andere, een meer verleidelike misschien, geruild en opgegeven....

Inmiddels is te Genève, onder de leiding van René Arcos, de beroemde bibliofielen-editie ‘Le Sablier’ opgericht geworden. De grafiese verzorging ervan wordt aan Masereel toevertrouwd. In zijn handen worden deze uitgaven juweeltjes, om strijd opgezocht door de liefhebbers van het mooie boek uit alle landen. Achtereenvolgens illustreert hij werken van Romain Rolland als Liluli en Pierre et Luce; van P.J. Jouve Hotel-Dieu en Heures; van René Arcos Le Sang des Autres, Le Bien commun; van Georges Duhamel Lopointe et Ropiteau; van A. Latzko Le dernier Homme, enz., enz. Niettegenstaande de zeer interessante aspekten, waardoor zich in deze illustraties het literair verhaal weerspiegelt, wordt onze belangstelling - wij, die eerst en vooral de kreatieve impuls viseren - bij voorkeur gekoncentreerd op zijn xylografiese bundels, die eveneens in deze kollektie verschijnen, Le Soleil (63 blokken), Histoire sans Paroles (60 blokken), Souvenirs de mon Pays (16 blokken) en Un Fait-divers (8 blokken).

Met Souvenirs de mon Pays (1921) sluit Masereel definitief deze enigszins spleenetieke overgangsperiode. Doch op wèlke wijze sluit hij haar! Deze laatste bundel: één nostalgieke zang aan zijn geliefd Vlaan-

[p. XXIII]

fr. masereel.
le fauconnier.

frans masereel.
apostel.

fr. masereel.
ill. voor w. whitman: calamus.

frans masereel.
man in de maan.

[p. XXIV]

frans masereel.
vrouw.

frans masereel.
groote stad-visioen.

frans masereel.
oorspronkelijke houtsnede.

[p. 97]

deren; één hymne aan de nerse weiden, de lyriese vlakten van zijn land; één weemoedig terugdenken aan zijn volk van potige kerels, drieste dorpsmeiden en ingetogen begijntjes. Dit lied, wellicht het mooiste, dat ooit door een banneling uit heimwee naar de verre moedergrond werd uitgezongen....

Aan Un Fait-divers, alhoewel een jaar jonger, kunnen we nochtans het uitgangspunt vastknopen van de derde (tot op dit ogenblik de laatste) periode in Masereel's oeuvre, n.l. die van de waereldstad met haar dynamies kosmopolitisme en haar mekaniese poëzie, doch ook met haar misère en haar bestendige tragiek. Un Fait-divers? Een onbeduidend incidentje in het furioso van het grootstadleven: zelfmoord door verdrinking van een zeer jong meisje (men weet niet waarom!), lakonies gerelateerd in drie vier regels in een verloren hoekje van de krant. Doch tegenover dit zg. nietig voorvalletje staat Masereel met zijn kunstenaars-affiniteit en zijn artistiek assimilatievermogen. Het treft hem dieper, juist om reden dier nietigheid (die slechts schijnbaar is), dan 't schreeuwerigst ‘article de fond’. Niet zozeer de verdrinking, brutale resultante, is het die hem bezighoudt, dan wel de samenloop der feiten, die zijn voorafgegaan. Een drama moet zich immers in de ziel van dit meisje hebben afgespeeld! Doch wélk soort drama?! Masereel, in acht vizioenen, zal onze nieuwsgierigheid bevredigen.... Met Souvenirs de mon Pays zou ik deze suite de merkwaardigste noemen, die ik van hem ken, indien mij niet onder ogen waren gekomen de proeven van een eerstdaags te verschijnen bundel van 100 gravuren, getiteld La Ville.... Doch praten wij niet uit de school en vermelden wij, in afwachting, nog het album Visions (8 blokken) in 1922 uitgegeven door ‘Lumière’. Enkele dezer sneden worden hier in originele afdruk aangeboden.

Buiten deze diverse suiten en deze illustratieve arbeid voor ‘Le Sablier’ werden door Masereel natuurlik nog meerdere werken verlucht voor andere franse en ook duitse uitgevers. Zo o.m. voor het Kurt Wolff-Verlag Bubu de Montparnasse door Ch.L. Philippe; voor het Insel-Verlag Der ewige Jude door August Vermeylen; voor de ‘Drei Masken’ Chronik door Carl Sternheim, enz.

Op dit ogenblik ligt ter perse voor de Parijse Uitg. Mij. Albin Michel een nieuwe, volledige uitgave van Romain Rolland's magistrale Jean-Christophe, versierd door niet minder dan 600 houtgravuren. In voorbereiding is tevens voor het Kurt Wolff-Verlag de Tijl Uylenspiegel van Charles de Coster (ruim 150 sneden).

Daarnevens ontstonden zijn terecht vermaarde wandplaten en fantazieën, waarvan hier worden reproduceerd De Kus en Rookwalmen. Beide zijn zeer karakteristiek Masereel en verlenen een uiterst synthetiese kijk op de principaalste elementen, die tot nu toe zijn aandacht troffen

[p. 98]

en zijn inspiratie beroerden. Hiernaast verschenen ook meerdere tekeningen afzonderlik of in reeksen (de bundel Grotesk-Film uitgegeven in 1921 bij J.B. Neumann) en litografieën als degenen, welke Fairfax van Carl Sternheim illustreren. Interessant, doch minder representatief voor zijn talent, is eveneens zijn schilderwerk.

.... En hiermee besluiten we deze àl te kortstondige wandeling door Masereel's werk, een bagage, zagen we, die, in aanmerking genomen het luttel tijdbestek, waarin zij ontstond, minstens toch verbazend omvangrijk mag genoemd worden. Deze ‘charge’ in Masereel's produktie is wel kenschetsend en heeft menigeen bedenkelik de wenkbrauwen doen ophalen. Dit belet echter niet, dat het nog immer stààt zijn Oeuvre, machtig en groot, en zich stapelen blijft, dag aan dag, naar altijd nieuwere, steeds duizelingwekkender hoogtepunten. Met Un Fait-divers, met Souvenirs de mon Pays dacht men de kulminatie bereikt van zijn vaardigheid, zijn kunnen. Nu is daar weer La Ville....

Wat zal het ons morgen, óvermorgen brengen, het artistiek fenomeen dat in Frans Masereel veropenbaring en verklaring schijnt te zoeken?!....