Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 35

[p. 59]

De lusten en lasten der redeneerkunst,
door P.H. Ritter jr.

VI.
Het publiek. Afleidingen en spanningen.

De pleinvrees der redeneerkunde bekruipt een spreker niet op het platform, maar aan de voeten van den katheder. Zijne verschrikkingen hebben meer verwantschap met die van den noviet dan met die van den jeugdigen acteur. Het is niet zoozeer het gevoel van den gapenden muil dan wel van het zachtjes aan alle kanten voor den gek worden gehouden dat den vervolgingswaanzin van den blooden nieuweling onder de sprekers bepaalt. Nietwaar, zijn optreden is niet schokkend, dus kan zijn val niet heroïsch zijn. Hij staat niet opeens in al zijn poverheid voor de menigte te kijk, - na het duister der koeliezen de verslindende felheid der zaal - maar hij wordt stillekens heengeleid door het gevaar, door hagen nieuwsgierigen, wier gelispel bedenkelijk op: ‘hier soo’ lijkt. Meer dan de acteur heeft de redenaar individueele contacten, hij schijnt wel voorgesteld te worden aan een boordevolle salon, waarin hij niemand kent, en al die monsterende oogen en achter de schermen der handen trekkebekkende lippen, knabbelen aan zijn zelfvertrouwen.

Eén magistrale beklemming echter beheerscht geweldig al deze plagerige martelingen. Hij is het om wie alles gebeurt. Om hèm worden de reçus afgegeven in de vestiaire, om hèm staat er een wachter die de kaarten controleert, achter het tourniquetje, om hèm zijn alle luchters ontstoken en weerklinken de stemmen in de zaleruimte, om hèm is er toilet gemaakt, schrijden de heeren, omhuld door pandjes-jassen en hebben jonge vrouwen met ondeugende oogen bloemen in heur corsage. Om hèm is het bestuur gewichtig en de groote sappige vrucht die het hoofd van den kastelein is, voortdurend in actie. De leege katheder staat daar stom,.... en wacht. Rechts tegenover hem bewaakt, o schrikkelijk visioen, een veldwachter met gevangenbewaardersknoopen op zijn tuniek en een sabel als een slachtmes aan zijn zijde, de orde. - En uìt hem, den spreker, zal alles moeten komen, de vertroostende fictie die den acteur begeleidt, dat het ten slotte het drama, het objectieve is, waarom al die menschen zijn bijeengebracht, het objectieve waarin zijn ikheid vervloeit, - zij is afwezig voor den spreker. Als hij ineen zinkt, is al die drukte voor niets geweest, heeft hij een feestelijk opstootje verwekt zonder motief, een dorpsgemeente

[p. 60]

opgeschrikt uit haar vreedzame verrichtingen voor een looze plechtigheid. Al deze gevoelens gelijken bedenkelijk op een nachtmerrie, of op het sentiment dat den man bezielt die aan de noodrem heeft getrokken omdat zijn pet uit het portierraampje is gewaaid.

En tòch.... ze zijn, als menige ziekte, te overwinnen. Vooreerst: niet alle publieken zijn dezelfde. Er is een bepaalde geconditionneerdheid in de verhouding tusschen bepaalde sprekers en bepaalde auditoria. Er zijn auditoria, vooral in het Zuiden en in de groote Twentsche industriesteden, en, niet te vergeten in die gulle, hartelijk recipieerende Langstraat, - waar de menschen zwijgen zoodra de spreker het gestoelte beklommen heeft, en waar ze hem aanstonds dragen door hun welwillende belangstelling. Het zijn die vereenigingen, waar men de storing aanmerkt als een affront reeds aan het publiek zelve berokkend, en waar een kellner met klinkinkelende theekoppen voor zijn buik door een gebaar des voorzitters naar zijn schuilhoek wordt teruggecommandeerd. En dàn.... de glimlach en de hoofdknik, zij zijn de muzen der oratorie. Een spreker zoekt naar zekerheid, al is het maar bij één van zijn hoorders. Een stuursch publiek is voor de welsprekendheid fnuikender dan de hevigste consternatie. Misschien dragen de stuursche toehoorders meer belangstelling in hun hart dan de minzaamste glunderaars, maar ze bevestigen in den spreker het gevoel van eenzaamheid dat het juiste sentiment is, om de rede totaal te bederven. Nimmer zal ik dien avond vergeten, doorleden in een der Nutsdepartementen langs onze groote rivieren, waar zeer welvarende en soliede menschen wonen, en waar één statige, strakke, boosaardig zich in de plooi houdende dame, temidden van een volk van leege, matten stoelen, mij mijn succes en mijn geluk heeft ontroofd.

* _* *

Onder de afleidingen zijn de stille, de stiekeme, moordender dan de luide. Een plotseling dichtklappende bierpul, of een mannenkoor dat zijn oefeningen verraadt door een eensklaps openzwaaiende deur, - ze zijn minder ontmergelend dan de gaap van een oude mijnheer of het tersluiksche neuzen van een der toehoorders in een spoorboekje, - het even begluren van een blinkend horloge. Beginnen er leden van het publiek te schrijven, dan wordt een nutsredenaar even zeker onthutst als een straatjongen, dien men met het maken van notities op de vlucht jaagt, een spreker is voor gemankeerd succes minder gevoelig dan voor een kritisch schijnende aanteekening.

Ja, het is een vreemde, neuropathische toestand, waarin de spreker verschijnt. - Hij kan tegen lachen, zelfs tegen gichelen, wanneer hij de tastbare oorzaak buiten zich weet, maar geeft hij zelf een anecdote, die

[p. 61]

het publiek bevroren laat, dan kan hij wel eindigen, want de rest van denavond wordt een traag sleepend fiasco. - De humor is het buskruit der redeneerkunde. Collega's, gaat er voorzichtig mee om! - Oefen uw handigheid, door de lachwekkende afleiding te annexeeren in uwe rede, maar wilt ge zelf lach wekken, bereid de stemming tot dien lach behoedzaam voor. Eens heb ik gesproken in de antichambre van een lammerenstal. Het ging over Noorwegen, en wij waren juist in de Sognefjord, toen het viervoetig gezelschap achter de gecamoufleerde tusschendeur van mijn geestdrift ontwaakte. - ‘Hebt, dames en heeren, geduld,’ zoo riep ik uit, ‘ik heb rendieren meegebracht, die aanstonds verschijnen.’ Het was een flauw mopje, maar het moment was gered, nu de kudde was onderworpen aan het doel mijner rede.

Een ijselijk hachelijk experiment, is, vooral in de laaggezolderde dorpsherbergen, de lichtbeelden vertooning. O, als de lampen uitgaan, en het gezelschap geraakt in de Sint-Nicolaas-stemming, de spreker hóórt de van verwachting kloppende harten, en hij hoort de klop van zijn eigen hart, dat angstig waarschuwt tegen landschappen op hun kop, tegen bibberende steden, tegen helden die gevierendeeld compareeren omdat het plaatje niet in het gleufje past, tegen familie-intérieurs verbrijzeld door granaatscherven omdat ze te pletter gevallen zijn van een wiebelend tafeltje, en vooral, vooral.... tegen de bleeke schimmen, tegen vervaagde vertooningen, die niets te aanschouwen geven dan een schaduwribbeltje op een wit tafellaken. Hoe vele knoestige boeren vingeren heb ik plots zien verschijnen om het hoekje van een landschapsbegin als de reuzen van Brobdignac heele gebergten en steden omspannend! Hevig zijn meestal de hunkeringen naar de too verlantaren, maar het publiek, nu eenmaal op knusheid geïnstalleerd, haalt zijn garant door een uitbundige vroolijkheid, of door een sarrend applaus, dat den spreker in een afgrond van wanhoop en schaamte doet verzinken. Goede wijn behoeft geen krans, en goede sprekers behoeven geen kinema, - maar oefenen, heeren collega's, oefenen veel meer met de tooverlantaren dan in de redeneerkunst!

* _* *

Maar wat moet de spreker nu doen om de angsten van het jongensgemoed onder zijn pandjesjas te bezweren? - Tweeërlei is hun karakter, - hij wordt van streek gebracht door het individueele der monstering en door het verpletterend besef dat hij de maker van alles moet zijn. Welnu, hij zoeke individueel met elk zijner hoorders contact, en hij ontwikkele zooveel scheppingskracht, dat hij zich niet anders gaat gevoelen dan als een speler in het drama zijner rede.

Het eerste gaat aan het tweede vooraf. - Men heeft niet voor zich

[p. 62]

een onpersoonlijk publiek, men heeft voor zich een mijnheer met een blikkerende gouden lorgnet, een oude dame, die wat doof is, meisjes die als arrebelletjes gichelen bij het eerste windje van beweging, opgeschoten jongens, die zitten te wippen op hun stoelen, en glazen bier verschalken willen tijdens den opbloei onzer lyriek. Men heeft laatkomers, naar wie zich alle hoofden wenden, en vroegkomers die geeuwen naar het einde, wanneer het eerste woord nog niet gekropen is door de ‘haag onzer tanden.’ Men heeft menschen voor zich, wien men het aan kan zien, dat ze wat wij spreken al dadelijk niet veel zaaks vinden, en anderen, wien het boven hun petje gaat.

Tot allen individueel richt de spreker het woord. Hij moet zoo rekkelijk zijn als elastiek en zoo straf als ijzer. Hij moet de aandacht niet alleen bespelen en uitlokken, maar ook afdwingen en bevelen. - Hij moet, geographisch, de zwakke plekken der aandacht kennen, zich onmiddellijk toewenden naar de plaats waar de belangstelling verflauwt, en daar de menschen desnoods fixeeren. Ernst en luim, pathos en kalmte, hij heeft ze allen in zijn hoofd als in een doos der verrassingen, en hij strooie ze uit, om beurten, op het juiste moment niet alleen, maar voor elk publiekdeel datgene wat het opeens noodig heeft om zijn aandacht te spannen, terwijl de overige nog in de verzadiging van vorige aandacht doorleven.

Dit is geen goochelkunstje, - het is zelfopvoeding tevens, - de spreker die de elementen en schakeeringen van zijn auditorium peilt en bevredigt op het oogenblik zelf zijner rede, - hij wordt het auditorium, het heeft het veelvuldig karakter der toehoorderschare in zich vereenigd. En nu, nu lijkt hij wel de stem van die velen, die zich gegroepeerd hebben om het onderwerp. - Nu de eenzaamheden van spreker en toehoorders zijn opgeheven, nu worden allen te zamen de levensverbeelding om welke omhoog te heffen de spreker de lange dagen doorboemeld heeft langs de mistroostige weien van ons onmetelijk polderland, en de lange nachten doorlijden zal onder het wiegelied van muizengeknaag aan het dorpslogementsgebinte.