Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 32

[p. 165]

Duitsch noodgeld,
door J.A. Loebèr jr.

IEDERE grootere oorlog heeft als nevenverschijning het ‘Ersatz’ voor echt geld gebracht.

Kort na het uitbreken van den oorlog in 1914 verdween al heel gauw het zilveren geld uit het verkeer, het nikkel en het koper volgden na enkele weken, terwijl goudstukken reeds onmiddellijk verdwenen waren.

In trams, in zaken en op de stations kon men opeens geen ‘briefje’ van twintig Mark meer wisselen. Het scheen een wonder, zoo gauw als het geld uit het verkeer verdween.

Toen kwam het eerste papiernoodgeld in omloop, hoofdzakelijk in de industriestreken. De fabrieken stempelden stukjes papier en schreven er de waarde op. Daarmee werden de arbeiders betaald, deze betaalden er weer in de winkels mee.

Die eerste periode is gauw voorbijgegaan! Met den nederlaag der Russische stoomwals en het standhouden in het Westen keerde het vertrouwen onder de bevolking terug en het geld kwam successievelijk weer in omloop.

In 1916 kwam de tweede!

Het rijkspapiergeld was zoo zoetjes aan versleten. Er was geen tijd om nieuw te maken en de Berlijnsche regeering wilde met het oog op de valuta het drukken van nieuw papier beperken. Toch was nieuw papiergeld noodig en Berlijn redde zich uit de impasse door de gemeenten te veroorloven, tijdelijk papiergeld uit te geven. Echter onder de voorwaarde dat het slechts korten tijd in omloop mocht zijn en te voren de toestemming der regeering aangevraagd werd.

Ook deze periode verliep bijna onbemerkt.

De geldswaardige biljetten waren nooddruftig uitgevoerd, meestal op slecht papier. Ze werden smoezelig en smerig en bezorgden allerhande last. Billetten van Barmen waren bijv. in het aangrenzende Elberfeld niet geldig, evenmin als de toen gebruikte noodmunten. Men kreeg in Keulen vuile papiertjes, die buiten Keulen weer geen pfennig waard waren.

Ieder oogenblik moesten ze voor nieuwe uitgaven ingewisseld worden en men verwenschte dat noodgeld naar iederen uithoek der wereld.

Aan verzamelen dacht haast niemand toenmaals. Er waren andere, noodiger dingen, die men verzamelen moest. Bijv. aardappelen in het gruwzame koolrapenjaar van 1916, alles wat op vet leek, meel, en wat al niet meer. Man, vrouw en kind in de huishoudens dacht aan niet anders dan aan dit eene punt: de maag.

Toch waren er lui, die aan zulke nuchtere dingen niet behoefden te denken. Ze konden zich de luxe permitteeren van noodgeld te ver-

[p. 166]

zamelen. En dit was toen reeds een kolfje naar de hand van den echten verzamelaar! Er was papieren en metalen noodgeld van gemeenten in omloop, van fabrieken en zaken, gevangenengeld uit de kampen der duizenden krijgsgevangenen, legergeld, dat aan het front door verschillende divisies uitgegeven werd. Doodgewone bakkers gaven eigen geld uit! Welk een uitgestrekt veld van werkzaamheid voor den geboren collectionneur!

Ik haat ronduit gezegd den verzamelaar, die alles bijeenschaart, mooi of leelijk, belangrijk of niet, zooals zulks bijv. op postzegelgebied gebeurt. Zonder oordeel des onderscheids wordt rijp en groen bij elkaar gebracht, in albums geplakt en elk foutje, elke misdruk wordt.... eene bezienswaardigheid! Naar schoonheid kijkt geen mensch!

Doch op het gebied van het Duitsche noodgeld heeft de werkzaamheid van den verzamelaar iets goeds gehad!

Toen in 1918 het Duitsche Rijk in elkaar stortte, het centraal gezag totaal verdwenen was, ontstond een zondvloed van papieren noodgeld. En er waren toen reeds gemeenten, die begrepen, dat men van de verzamelwoede partij kon trekken en dat het daarom geraden was, de billetten zoo mooi mogelijk te maken.

Ieder vogeltje zingt zooals het gebekt is. Dus ontstond er veel, heel veel leelijks. Een gruwelkamer van onbenullige, bonte dingen, die in banaliteit met het officiëele rijkspapiergeld konden wedijveren. Boekdrukkers en lithografen zonder eenig artistiek vernuft kregen opdracht zulke dingen te maken. Ze putten zich uit in aardigheden als bijv. de billetten van Niederlahnstein, waar de ouderwetsche ham en de nieuwerwetsche koolrapen afgebeeld worden, het paard van St. Bureaukratius uit een inktpot drinkt en papieren verordeningen kwijt raakt.

Men maakte van de geldswaardige billetten verkleinde prentbriefkaarten en men reproduceerde op de kleine lapjes heele schilderijen van het landschap, waarvoor men reclame wilde maken. Er was geen bekend oud gebouw, of het moest op de papiertjes vereeuwigd worden en zoo dat ontbrak, maakte men reclame met de eigen industrie en beeldde zelfs sigaren af. En zoo dat alles ontbrak, deed men als de kleine gemeente Auma en maakte reklame voor.... de paddestoelen, die in de gemeentelijke bosschen gevonden werden. Natuurlijk ontbreekt het kaboutermannetje niet, dat volgens de Duitschers bij de paddestoelen behoort.

Men kan over dien stortvloed van papieren banaliteit eenigszins oordeelen, als men hoort, dat complete verzamelingen vele duizenden exemplaren tellen.

Natuurlijk reusachtig veel kaf onder het koren! Maar toch is er koren, zooveel zelfs, dat dit papieren noodgeld belangrijk gaat worden.

Het mist weliswaar het zakelijke, het koel-nuchtere, dat papieren geld feitelijk moet hebben. Doch men vergete niet, dat het meerendeel ontstaan is in 1918 en volgende jaren, toen de vreeselijke obsessie van

[p. 167]

den oorlog voorbij was. Hoe slim het er toen - en nu nog - uitziet, men herademde en wilde weer leven.

Vandaar die uitbundigheid, die uit vele billetten uitlaait, die gloeiende, bonte kleuren, die behaagzieke uitbeelding van allerlei dingen.

Men wil na vele jaren van tranen en leed weer lachen en zoo geeft Lubeck de afgebeelde serie, hoe het Lubecksche wapen ontstaan is.

De ernst dier jaren wordt weerspiegeld in de zoogen. ‘Plebiscietscheine’ waarvan de afgebeelde van Königshütte een gelukkig voorbeeld geeft. De voorzijde is in Duitschen tekst, de achterzijde in Poolschen. Sober is de uitvoering. Op blauwig papier de fabrieksschoorsteenen en het drijfwiel in donkerblauw met wat rood.

En als elders, in Silezië, de volksstemming gunstig voor Duitschland uitvalt, worden in de gemeenten als Arys bizondere billetten gedrukt en de stad Mariënberg drukt billetten - overigens heel leelijk - met tal van opgestoken handen en het ‘Nun danket alle Gott.’

Sleeswijk-Holstein heeft een heel prentenboek bijeengebracht, waarbij onmogelijke dingen. Een draaimolen bijv., waaraan lui van verschillende nationaliteiten staan. Flensburg is het voornaamst in doen. Op een billet staan Deen en Duitscher aan den kruisweg.

In een tweede trekken beiden aan een touw met het onderschrift: ‘Jungs halt fast’. Bij het derde - nà de afstemming - jubelen de Duitschers en vallen de Denen op hun broek. Op het vierde billet zijn de rijkbevlagde straten van Flensburg afgebeeld, artistiek niet mooi, doch als men zoo'n Flensburger hoort vertellen van die volksgeestdrift, gaat men het billet accepteeren. Die bijna-Hollandsche feestvreugde in de Holsteinsche stad, tot.... de Fransche kavalerie de bevolking uit elkaar joeg.

Dit derde billet van de afstemming is bijv. dadelijk door de Entente-Commissie verboden. Maar een billet van de gemeente Uk (nu Deensch), waarop een Deen afgebeeld is, die in 1290 naar de Duitschers overgeloopen is en daarom bepijld wordt, dit billet is - o, onpartijdigheid - niet verboden.

Er zijn dingen op dit schijnbaar-onbeteekenend noodgeld-gebied, die historische beteekenis zullen krijgen.

Zoo bijv. het billet van Trier, waarop het citaat van Schiller staat:

‘Ans Vaterland, ans teure

Schliess dich an,

Das halte fest

Mit deinem ganzen Herzen.’

Of Andernach, dat durfde drukken:

Die fremden Eroberer kommen und gehen,
Wir gehorchen, aber wir bleiben stehen.

Bij zulke billetten moet men niet vergeten, dat beide steden door Amerikanen bezet zijn en dat deze, evenals de Engelschen, begrijpen, dat de

[p. 168]

Duitsche bevolking eener bezette stad nu eenmaal.... nationaal voelt.

Nationaler wellicht dan de Duitschers zelf, want het billet van Fallersleben (Hannover) met de beeltenis van Hoffmann van Fallersleben en de eerste regel van zijn bekend volkslied is door de...... Duitsche regeering verboden.

De honderdduizenden billetjes, die sinds 1918 gedrukt zijn, vormen in wezen en vorm een veelheid, die vrijwel aan den chaos herinnert.

Het meerendeel presenteert kleinere bedragen tot hoogstens een Mark. Doch dat was in 1918 voor de geldbehoevende gemeenten te gering! Men liet billetten drukken van 5 tot 50, soms van 100 Mark, alles in de hoop, dat verzamelaars veel ervan in hun albums zouden verbergen. Bielefeld besteedde er zelfs aardig geld aan en liet deze hoogere billetten op zijde drukken. Alles noodgeld!

Deze excessen heeft de regeering na eenige maanden den kop ingedrukt, terwijl zij zich niet meer bemoeide met den stortvloed van gemeentelijk papiergeld van kleinere waarde. Slechts is de bepaling gekomen, dat in het jaar 1922 geen noodgeld meer mag gedrukt worden.

Eenige orde in dien billetten-chaos heeft de handel gebracht.

Eerst kochten de verzamelaars de papiertjes onmiddellijk van het gemeentebestuur, dat soms een bizondere beambte voor den verkoop aanstelde.

Daarna begonnen vooral de postzegelhandelaars zich met den verkoop te bemoeien. Ze sloten zich in vereenigingen bijeen, die, waar noodig, een wakend oog hielden op de handelingen der gemeentebesturen.

Want het gebeurde wel eens, dat, als de oplaag van een bizonder billet uitverkocht was, men klakkeloos nieuwe liet drukken!

In menig geval verdween het karakter van noodgeld heelemaal en werd de oplaag van fraaie billetten direkt aan den handel onderhands verkocht.

In den haak is dat natuurlijk heelemaal niet, maar toch danken we daaraan tal van mooie billetten, die zonder dien drang naar verkoop nooit ontstaan zouden zijn.

De besturen van vooral kleine gemeenten, die in hun inwoningsplaats geen beroemde gebouwen of gebeurtenissen konden citeeren, begrepen alras, dat alleen voor fraaie of interessante billetten een prijs hooger dan de aangegeven geldswaarde kon worden bedongen.

En zij stelden zich wijselijk in verbinding met artiesten om origineele ontwerpen te verkrijgen. Dat gebeurde vooral in Zuid-Duitschland, waar Heinz Schiessl, Paul Haustein, Anton Fischinger, George Haid, Prof. F.H. Ehmcke, Max Bühler e.a. ontwerpen leverden. En dank zij die kunstenaarshulp zijn er werkelijk fraaie dingen ontstaan.

Wedstrijden zijn er - hoe bemind ook in Duitschland - weinig op dit gebied uitgeschreven.

De Beiersche stad Kaufbeuren wilde het eens doen, maar een invloed-

[p. XXXIX]

naumburg.

saalfeld.

ballenstedt.

worpswede.

königshütte.

sorau.

preetz.

mainbernheim.

straubing.

[p. XL]

silberberg.

wandsbek.

hameln.

ballenstedt.

preetz.

lubeck 1.

lubeck 2.

lubeck 3.

lubeck 4.

lubeck 5.

pasing.

rothenburg.

[p. 169]

rijk man in het stadje sputterde tegen. Hij wist in München een artiest, die een werkelijk fraai billet zou kunnen ontwerpen.

Men luisterde naar zijn raad en inderdaad is dit billet van Kaufbeuren, ontworpen door Theodor Baierle, tot een van de fraaiste geworden, vooral ook door de zeer zorgvuldige, graphische uitvoering.

Over het algemeen munt Zuid-Duitschland, vooral Beieren, door mooie billetten uit. In kleur zijn ze het schoonst, bijv. zoo'n billet uit Miesbach, echt Beiersch van doen, een uit Pasing met heraldische versiering, bont van kleur, doch juist tegen elkaar gezet en daardoor van artistieke waarde. Tegenover dezen luchtigen kleurenrijkdom kunnen de billetten uit Pruisen het niet uithouden. Deze zijn stiller van doen, niet zoo uitbundig. Het is typeerend voor den volksaard, dat juist hier de krasse tegenstelling van wit en zwart, de silhouet, uitsluitend voorkomt.

Naumburg is er mee begonnen door het zoogen. ‘Hussitengeld’ uit te geven. De eene, kleurige zijde ontwierp Theodor Schiessl uit München, de geknipte silhouet Walter Hege. Vooral de laatste heeft zijn opgave schitterend vervuld, prachtige dingen gemaakt, die het Naumburgsche ‘Hussitengeld’ vermaardheid hebben bezorgd en der stad veel geld.

Naumburg heeft een speciaal bureau voor den verkoop ingericht en er reeds circa 5 millioen mee verdiend. Typeerend is het voor het karakter van ‘noodgeld’, dat de inwoners van Naumburg één serie tegen den werkelijken prijs konden krijgen, doch alleen na afstempeling van hun aardappelkaart.

Dat ongewoon succes heeft natuurlijk tot navolging aangespoord, maar deze was minder gelukkig. Alleen de stad Bielefeld heeft op frischkleurige billetten mooie silhouetten aangebracht en niet onaardig zijn die op de billetten van Nöschenrode, vooral ook door de typische rijmen in dialekt, ook een hulpmiddel, dat bij het noodgeld is uitgebuit. Nu, kort geleden, is Walter Hege voor den dag gekomen met een serie billetten voor de stad Quedlinburg, die hij ditmaal alleen versierd heeft met gelukkige knipprenten, die de geschiedenis van Hendrik den Vogelaar in beeld brengen. Ook de nieuwe kunstrichtingen komen, zij het ook spaarzaam in getal, tot uiting op dit ‘geldgebied’. Zeer mooi zijn de expressionistische billetten, die Worpswede met z'n aestetisch-kommunistische kunstenaarskolonie uitgaf. Eveneens het billet van de drie havensteden Lehe, Bremerhaven en Geestemünde. Ook de kleine gemeente Twistringen gaf een drietal billetten, die, frisch van geest, in hypermodernen zin zijn opgevat.

Mooie dingen zijn er in ieder geval gemaakt naast heel veel leelijks! Het blijkt duidelijk, dat het mogelijk is ambtelijk geldswaardig papier te maken zonder te vervallen in de sfeer van doodelijke verveling en brute banaliteit. Juist daarom is veel op dit noodgeldgebied ons lief geworden!