Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 30

[p. 385]

fontein voor de villa medici

De fonteinen van Rome,
door Etha Fles.

Een van Rome's grootste bekoringen zijn de fonteinen, waaruit het water met dartelen overmoed opspuit of bruisend in breede stroomen neerklatert.

Troebel en onvertrouwbaar spoelt de donkere Tiber langs de steenen kaden, die hem in toom houden, maar met spontane vroolijkheid en vol daadkracht gooit de fontein haar blanken straal omhoog, de beminnelijke opwellingen symboliseerend van dit volk, z'n levendigen, vluggen geest, het bewegelijke en snel wisselende van zijn aard, zooals de oude stroom het achterdochtige, berekenende en sluwe karakter van den Italiaan schijnt te personifieeren.

In den keizertijd was Rome meer dan duizend fonteinen rijk, die door elf waterleidingen van 't omringende gebergte gevoed werden.

Agrippa was de eerste, die het water van de bergen naar Rome liet brengen. Op eigen kosten bouwde hij twee leidingen, legde termen en fonteinen aan en gaf den Romeinen het oneindig genot in hun heete stoffige straten de altijd frisch-opborrelende bron te vinden. Na hem nemen de waterwerken steeds grooter omvang aan, vele bogen van Claudius' aquaduct staan nog overeind. Elke Keizer liet weer prachtiger termen bouwen dan zijn voorganger, en de tijd, dat Caesar en Cato in den Tiber hun bad namen scheen onheuglijk lang geleden. Toen kwam de groote débacle; de Gothen trokken in de VIe eeuw tegen de stad op, belegerden haar en sneden de waterleidingen door om haar uit te dorsten en zoo tot overgave te dwingen. Wittichis bracht hiermede een doodelijken slag aan Rome toe; het bloeiende land werd in een woestijn herschapen, de campagna verdorde en bijna duizend jaren volgden nu, waarin van de schitterende en geweldige Keizerstad niet veel meer over was dan bouwvallen waartusschen vijandelijke geslachten elkander bestookten; de Tiber, die de bevolking moest drenken, was vaak rood gekleurd van bloed en dagelijks voerde hij lijken mede van gewelddadig om 't leven gebrachte burgers en edelen.

[p. 386]

De XVIde eeuw zag nog het langzaam opbloeiende Rome door de Spaansche en Duitsche huurtroepen van Karel V voor een goed deel verwoest (Sacco di Roma 1527) maar daarmede scheen het ergste wel geleden en, vóór de nieuwe eeuw aanbrak, stroomde het reine bergwater weer naar de stad.

Sixtus V, (1585-'90) die wel inzag hoe schadelijk het voor 't volk was het Tiberwater te drinken, liet de oude bronnen opsporen, de leiding, die van de Colla della Pantanella voor eeuwen het water naar Agrippa's baden voerde, werd nu weer hersteld en naar Sixtus' familienaam Felice, acqua Felice genoemd.

tartaruga-fontein. werk van den florentijn landrini (xvii de eeuw).

Na hem was het Paolo V, die door de architekten Fontana en Maderna andere bronnen naar Rome liet voeren. Acqua Trajana of Paola heette de leiding, terwijl eindelijk het heerlijkste, meest opwekkende drinkwater, dat van Acqua Vergine of Trevi op last van Urbanus VIII (1627) door nieuwe kanalen overvloediger naar Rome stroomde, en, behalve in tal van andere fonteinen, bruischt dit verkwikkende water over de rotsblokken die de fantastische fontein van Trevi vormen.

* _* *

Het zijn de architekten en beeldhouwers van de XVIIde en XVIIIde eeuw geweest, die Rome's drinkbronnen ontwierpen en versierden.

De barok-stijl, die er de gevels der meeste kerken zoo smakeloos opsmukten met theatrale beelden, pilasters en zinlooze ornamentiek, heeft monumentale fonteinen in 't leven geroepen, die thuis hooren in het Rome zooals het zich na de Renaissance ontwikkelde. Zij is de oppervlakkige kunst van een maatschappij, die op frivole wijze van het leven wil gaan genieten. In die fonteinen viert de ‘joie de viore’ haar triomf, daarom zijn ze soms, in al hun ongebreidelde overlading, toch karakteristiek en goed in hun soort. Bernini en zijn school drukten wel hun stempel op deze kunst van de straat en we mogen zeggen, dat deze wat grof voelende en oppervlakkige, maar toch geniale zeventiende-eeuwer aan Rome gaf wat het in dien tijd en te dier plaatse verlangde. Onvermoeid in 't scheppen van architekturale en ornamentieke vormen en verbeeldingen, luidden zijn werken het moderne leven in, dat hier geleefd zou worden. 't Is waar, dat hij overal slechte beelden neerzette, die Piazza Navone en andere plekken jammerlijk ontsieren, ‘daar heb je weêr Bernini’ zeg je dan met een zucht en je loopt verder, maar vergeven we niet eerder de figuren op de brug die naar den Engelenburg voert aan Bernini dan aan onze tijdgenooten de karakterlooze beel-

[p. 387]

dengroepen op de nieuwe brug, die een paar meter verder den blik over den Tiber bederft? Zijn werk past uitstekend bij 't tramen automobielgeraas en -gerij, dat, zooals een eeuw geleden de roovers en moordenaars, nu Rome's straten onveilig maakt.

de tritonfontein van bernini (xviide eeuw).

Als we op de Piazza Barbarini op een tram staan te wachten hebben we telkens pleizier aan Bernini's Triton, die daar, het hoofd in den nek, zoo lustig zit te blazen. Zijn wangen staan bol omdat hij krachtig door een schelp een waterstraal naar boven spuit. De vent zit gehurkt op een andere schelp die de vorm van een bekken heeft, door vier dolfijnen wordt dat gedragen; van alle kanten druipt en gudst het water naar het reservoir beneden; met gespierde armen houdt hij de zeehoorn voor den mond en door water overstroomd glinstert de steenen figuur als een goudbronzen beeld in den zonneschijn.

Bernini ontwierp ook de kolonnades, die als twee groote vleugels het plein van St. Pieter omsluiten; zij voeren den blik naar de basiliek, die zonder deze grandiose zuilengangen al een heel poveren indruk zou maken.

Dáár, aan weerszijden van de Egyptische obelisk, staan de fonteinen, een bosch van pilaren er achter, en de overvloed van 't water zelf vormt hier de rijkste ornamentiek. Met schitterende pracht springt het onhoog en millioenen druppels stuiven over de bekkens en over heel het plein. Want bij een zachten windstoot, zwaaien de hooge waterstralen als kolossale witte veeren heen en weer, vele meters, in den omtrek den grond besproeiend; dan weer staan ze rechtop als doorzichtig kristallen vazen en als we terug denken aan den eersten indruk dien we ontvingen op 't plein van St. Pieter, dan was het niet de in zijn gewilden rijkdom zoo armoedige gevel van Maderna, die ons daar inponeerde, maar bewonderend zagen we allereerst naar dien reinen stroom van bergwater, die, in witte golven opgejaagd, weer neêrsprankelt in 't groote waterbekken beneden.

In even volmaakte harmonie met hun omgeving zijn de fonteinen die voor Palazzo Farnese geplaatst zijn. Een zoo rijk decor vormt dit elegante paleis reeds op zich zelf, dat elk beeldhouwwerk, elk waterspel hier afbreuk zou hebben gedaan aan de schep-

[p. 388]

ping van Sangallo en Michel Angelo; daarom werden er slechts een paar enorme badkuipen van graniet uit Caracalla's termen geplaatst, baden even edel van materie als van vorm; een bescheiden waterstraal dartelt daaruit omhoog.

Het zijn ook niet de grootste fonteinen, die in Rome 't meest bekoren.

De geweldige Mozes van Domenico Fontana staat als de gepersonifieerde bombast in een soort triomfboog op de Piazza S. Bernardo; de Fontana Paolo, op de Janiculo, werd door Maderno en Domenico's broeder in dienzelfden geest gebouwd, en herinnert ook meer aan den somptueusen voorgevel van een kerk of paleis. ‘Fontanone’ (groote fontein) noemen de Romeinen deze om het donderende geweld waarmede het water tusschen de onderste bogen naar buiten schiet. Schuimend en opspatttend zooals een wilde beek, die zich tusschen rotsen een weg baant.

badkuip uit de termen van caracalla. een der beide fonteinen voor palazzo farnese.

De meest eenvoudige fonteinen zijn de mooiste, zooals het eenvoudige waterbekken voor de villa Medecis, wiens zuiveren omtrek Goethe met een enkele potloodlijn in zijn schetsboek poogde vast te houden en de groote bassins, achthoekig vaak, omgebogen als een schelp waaruit weer een kleinere kom oprijst in 't midden waarvan het water omhoog schiet en over de randen heen plast. Dikwijls zijn die fonteinen nog wat boven den grond gebouwd en rondom voeren lage treden naar de bron.

Wie de trappen in Rome kent, weet hoe mooi deze gebouwd en geprofileerd werden door Bramante en zijn leerlingen. Ook wie na hem kwamen, hielden deze vormen voor oogen en daarom is elke trap in Rome die voor de XIXe eeuw gebouwd werd (immers met het terza Italia was alle begrip voor een mooie lijn en edele vorm verdwenen en deze laatste periode geldt dus niet mede als we over de kunst in Rome spreken) daarom dus is hier elke trap aan paleis, kerk of rondom de fonteinen een mooi stuk architekturale arbeid op zich zelf en in de volkswijken zooals op Piazza Montanara, een markt waar altijd allerlei dingen verhandeld worden, zitten de vrouwen en mannen en liggen de kinderen half naakt den geheelen dag om de fontein, die onvermoeid haar water laat opborrelen, waaraan de geheele buurt zich verkwikt. Ook op het Campo di fiori werd, ten gerieve van de groenten- en bloemen-verkoopers een groote fontein gebouwd. De meisjes zitten op haar rand de bloemen te binden en te verfrisschen; de hoogoprankende planten weerkaatsen in het ovale waterbekken, waarin de groenten worden afgespoeld en alles wat dreigt te verflensen ondergedompeld wordt. Niet alleen prachtlievend, maar ook bedacht op 't welzijn van hun onderdanen waren de pausen die door geheel Rome en ook buiten de muren, ten behoeve van de paarden en 't vee, fonteinen lieten neerzetten en zonder deze altijd levende gedenkteekenen zou het Rome van onze dagen er treurig en dor uitzien. Nu zijn ze ons allemaal lief, hoe verschillend ook van bouw en conceptie, want altijd staan ze goed in hun omgeving. Eén alleen is er, die, hoewel stellig de sierlijkste van allen, hier toch verdwaald schijnt, het is die van Tartaruga (schildpad). Vier jongelingen houden ieder

[p. 389]

een schildpad in de opgeheven hand, zij zetten haar op den fonteinrand boven hen om 't dier te laten drinken; fijne Renaissance-figuren maar te exquis voor deze omgeving; een subtiele goudsmidsarbeid schijnt het, die we door een vergrootglas zien. Het was dan ook geen zoon van Rome maar de Florentijn Landrini die de fontein ontwierp, die door velen als de mooiste van allen geprezen werd, hoewel ze er niets door verliezen zou, als ze in 't klein nagemaakt als pièce-de-milieu een tafel zou prijken. Een kunstwerk waarmee men zoo iets straffeloos zou kunnen doen is daarmede veroordeeld. De Florentijn voelde niet het karakter van de stad en de omgeving waarvoor hij werkte. In den tuin van Boboli, dat sieraad der Arnostad, kunnen we ons deze Tartaruga wel denken, terwijl in de villa Borghese deze geaffecteerde jongelui al dadelijk uit de omlijsting zouden vallen.

trevi-fontein in 1735 door nicolo galvi op last van clemens xii opgericht.

Mooi en echt Romeinsch verrijst daar te te midden van de eerwaardige lanen, de fontein met de zeepaarden. Ze richten zich steigerend op te midden van een groot waterbekken en uit kleinere, die op hun dooreengevlochten staarten rusten, stroomt het water over hen heen. Alle vier zijn ze verschillend van houding; levendig wenden ze den kop om of strekken hem naar boven en tusschen de opgeheven voorpooten vliegt het water driftig omhoog; half schijnen ze te zwemmen, half zich op te richten uit het water. In de schaduw der platanen, tusschen 't warrelende groen met groote plekken zon op hun natte lijf en koppen, vormt te midden van die rijke natuur die groep een krachtig levend stuk kunst.

En van al die fonteinen in de parken en

[p. 390]

straten van Rome schijnt die van Trevi de apotheose. Hier is het waterspel tot een schit terend feest, tot een naumachie geworden.

Met dolle vreugde springen de golven schuimend te voorschijn van onder de triomfpoort waarin Neptunus staat die de groote zeepaarden en de op hun hoorn blazende tritons schijnt te beheerschen. Het marmer bekken vult het halve plein, 't ligt vol rotsblokken waarover het water met woeste pret heengolft, opspringt en schuimend ronddraait. Zooveel verbeeldingen zijn hier aangebracht, dat men ze niet neer uit elkaar kan warren. Als men die wilde gestalten en heel dat onzinnige beweeg in 't maanlicht ziet, schijnt het een vastenavondoptocht; verbijsterd door 't gedruisch en door het ongebreidelde, van die verbeelding blijven we leunen over de balustrade en gaan de trappen af om in onze hand van het koele prikkelende bergwater te scheppen; met dien dronk schijnen we weer één met het oude Rome te worden. Geen wonder dat aan deze levensblije fontein de overlevering verbonden is, dat, wie bij volle maan haar den rug toekeerend een soldi werpt in haar water, en dan, zonder spreken, zonder om te zien, heengaat, stellig in Rome zal weêrkomen. Niemand gelooft er aan en toch worden er jaarlijks zooveel soldi in de Trevi gegooid, dat eens in 't jaar er een kar vol uit wordt opgehaald, en onder de armen verdeeld. Maar - van de fontein van Trevi gaat een verwonderlijke aantrekkingskracht uit; ze is grotesk en onzinnig en om terug te komen in Rome zou men nog wel grooter dwaasheid doen dan haar z'n soldi te offeren!

Rome, April '20.