Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 30

[p. 107]

Tweespalt,
door Jo de Wit.

Nooit waren een winter en voorjaar zoo roezig voor hem geweest. Hoe had, telkenmale, de bevrediging om een bereikt doel zich verloren in den stuwenden stroom van hernieuwden werkdrang, waarin al zijn kracht zich productief maken moest, hoe hadden, tot in oneindige reeksen, nieuwe vooruitzichten en nieuwe plannen hem vervoerd tot steeds vlijmender wetten van het zwaard zijner scherpzinnigheid.... Zijn diep-verborgen moeheid en zijn trieste walging om de kleinheid van de jacht naar nieuwe winsten voor de Bank en ook dus voor hem zelf, waren hem niet bewust geworden; voor gepeins was de tijd te kostbaar....

Tot de overspanning zich uitte in benauwde droomen des nachts en in trage werkzaamheid van zijn hersens, tot zijn moeheid duidelijk was aan ieder die zijn plots-ingevallen wangen en den verdoofden gloed van zijn oogen aanzag. En een vriend was voor hem komen staan, had gezegd: ‘jongen, jij moet naar buiten’.... Ja.. de stilte.... als hij daarom dacht.... ‘En niet ergens in mondain gedoe....’ Egbert had spontaan geweerd: ‘De hemel beware me....’ ‘Nou, dan weet ik wat voor je.... in de diepste, landelijkste stilte’.

Dat woord had een tooverklank gehad die de droomen van zijn ziel wakker maakte en in de laatste week, vóór zijn vacantie, had hij zijn werk automatisch verricht; een zoet verlangen was zijn uren komen doorneuriën. Naar buiten - Nu zat hij er. Hier kwam, elk jaar, zijn vriend met vrouw en kind, zij, de eenige gasten in een huis als een duiventil, op een eenzaam heuveltje in de Veluwe. Een duiventil.... hij kwam van de gedachte niet vrij als hij het gebouwtje aanzag dat van hout was en rond als een koepel. Een trap, aan de buitenkant van het huis, voerde naar de eenige verdieping. Hier zou hij dus wonen, hij, alleen, bij het kleine gezin; een gebrekkige grootvader, moeder en dochter. De vriend zou niet komen, zijn vrouw verwachtte een tweede kindje, en het gezin op het heuveltje aanvaardde wel de gasten die tot hen kwamen, maar deed geen moeite nieuwe te vinden. Zoo zou hij dus alleen zijn. Wat hij ook gewenscht had. Het moest gezegd, het uitzicht vanaf zijn kamer was prachtig. Tusschen groepen van boomen zag hij neer in de diepte waar een dorpje lag, welks silhouet met de oude kerktoren stond tegen een steeds wisselende kim. En daar vóór, klimmend tegen de glooiing van de heuvel op, bosschen, heiden en bebouwde veldjes. Hier zou hij rusten.

Zijn koffers waren uitgepakt. Nu kon de vervulling komen. Niets was er meer waarop zijn energie zich werpen kon. Iedere minuut zou aan de weelde der rust gewijd zijn. Hij stond dat te bemijmeren, terwijl hij de pijn zijner ledematen voelde, die hem leken gekneusd als na een val.

Hij bepeinsde de volgende uren en probeerde vreugde te voelen, maar opeens leek hem de tijd van de dichtbije toekomst te splijten tot een duizelende diepte van volkomen leegte, waarin hij wegzweefde, verloren.... Het was een zoo afschuwelijke gewaarwording dat hij kreunde van pijn. ‘Kijk,’ zei hij, ‘het mooie land.’ Hij voelde dat woorden nutteloos waren en langs hem afgleden als droppels langs een geoliede jas. Hij bleef naar buiten staren. Het was of hij keek door een beslagen ruit. ‘Ik ben te moe om er van te genieten’, dacht hij. Hij wilde maar dadelijk gaan rusten. Hij ging op bed liggen. Tot nog toe had hij zelf gerucht gemaakt met het verschuiven zijner koffers, het bergen van zijn kleeren. Nu hij neerlag kon eerst de werkelijkheid der stilte tot hem komen. Hij lag op zijn rug, de oogen open.... Hij betrapte zich erop dat hij luisterde.. Er viel niets te luisteren. De wereld was zoo leeg van geluid, dat het leek of zij in starheid was gekristalliseerd. Hij

[p. 108]

ging zijn adem inhouden om de stilte te beluisteren. Toen hij dat merkte trachtte hij normaal te gaan ademen, hij deed zijn borst deinen van diepe zuchten. Een moeië glimlach kwam op zijn gezicht. Hij lei zich op zij en sloot de oogen. Maar de slaap bleef ver en het was of fijne touwtjes trokken binnen in zijn polsen, of hij zich gereed hield tot opspringen en aan het werk gaan. Hij lag, geloofde hij, liever buiten. Hij trok zijn schoenen weer aan en daalde de trap af. Zijn mond leek toegesloten, als een klem. Hij hoorde uit de keuken komen het zangerig geklaag van den ouden man. Met langzame passen - hij had geen haast, - liep hij het erf af. Daar wentelden een paar biggetjes in het stroo van een omheind plekje voor het hok waar de zeug te knorren lag - kippen hipten bij zijn komst kakelend en met hulpeloos gefladder van vlerken in den schemer van het bosch. Het was of zijn oogen onnoozele spiegels van glas waren, die de beelden der werkelijkheid wel weerkaatsten, maar ze dan ook roerloos vasthielden, onmachtig ze te laten glijden naar de dieper gelegen oorden van zijn bewustzijn. Een algeheel gevoel van onlust doordrong hem, hij werd misselijk van zich zelf, van de stilte, van de reuk der biggen, en de gedachte aan de eenzaamheid van de bosschen, of aan de rust van zijn slaapkamer kon dit gevoel van wrevel en weerzin niet verdrijven. Hij zette zich aan het begin van de glooiing, de oogen neer. Hij keek op zijn horloge. Nog geen etensuur? Half vijf, dat had de tijd. Hij stond op om het terrein rond het huis te verkennen. Hij had een eenigszins rare loop of hij danste, dacht hij. Een boekweitveldje. Onder de witte bloempjes gloorde het stille rood van de stengels. Hij keek er naar met zachte verteedering. Er was veel klein geboomte en gestruik, laag eikenhout, braamstruiken, die hem met hun doornen vastgrepen, bloeiende hei. Hij stond er naar te kijken met gebogen hoofd, een berkenboompje lispelde met zijn blaadjes boven hem. ‘Dit is weelde’, probeerde hij te denken -

Nog vaster, in norsche onwil, leken zijn kaken vastgemetseld op elkaar; hij had op al dat moois kunnen trappen. Hij keek om naar de duiventil. Moeder en dochter zagen vanuit de duisternis der keuken, waar de bovengalerij het licht aan ontnam, naar hem. ‘God’, dacht hij, ‘zouden ze denken, een zonderling?’ Hij versnelde zijn passen, tot hij achter boomen en heesters was verdwenen. Heel het landschap lag in sproeiing van stofgoud voor hem. In een holletje met dorre bladen lei hij zich neer, trok zijn beenen op en met zijn hand voor de oogen lag hij een tijd lang weggezonken in dof gesoezel.

's Morgens lag hij vroeg wakker, en nooit kwam hij vrij van de gewaarwording of hij iets verwachtte.

Niets verstoorde de rust van landelijke afzondering. Wat stemmen in den vroegen morgen van een boer die langs trok, of het geschuur van pannen op het plaatsje, het gekakel van kippen. ‘Vroeg opstaan’, dacht hij dikwijls, ‘in den morgen is het buiten het mooist.’ Maar hoe eindeloos dán de dag werd! Als hij dacht aan den morgen leek het hem of hij zeeën van tijd had te doorwaden tot aan het etensuur. Jammer dat hij zoo vroeg wakker werd, want hij wilde veel slapen. Hij lag te verlangen naar een brief. Maar van wie? Er was toch niemand van wien hij heel graag een brief had. Het was wel ellendig dat je niemand had van wien je zooveel hield dat het heerlijk was er een brief van te krijgen. En dan.... niemand wist dat hij hier was Hij had het zorgvuldig geheim gehouden. Zijn vertrek moest voor zijn kennissen iets van een vlucht hebben gehad.

In de stad had hij met 'n rilling van afkeer gedacht ‘brieven.... brr!’ En nu leek het een heerlijke sensatie, daar, op het tafeltje, zoo'n gaaf, nog ongeopend couvert te zien liggen. Een brief was een geheimzinnig iets....

In de stilte, waarin hij peinsde, kwam nu een fijn geluid te leven. Rond de pleisterrozet van het plafond, gonsden twee vliegen. Egbert lag er naar te kijken en had opeens

[p. 109]

het rhythme beet, Zij schoten met kriskrasse bewegingen, in een wonderlijke, sneluitschietende en weer terugtrekkende dans over het plafond, tot zij, op mysterieuze wijze in elkaars sfeer gekomen, als magneten tot elkaar werden getrokken en plots, één klomp, in zwaren val de kamerleegte in vielen, onvindbaar en stil. Tot het zacht-warme gonzen weer op kwam te stijgen en, opnieuw, elk in zijn eenzaamheid, de vliegen de rozet omzwierven of zij vreemde, snelle steken maakten, heen-en-weer. Egbert wachtte het oogenblik dat zij, in eenzelfde élan, zich wierpen naar elkaar, in een korte werveling elkaar omspeelden en pijlsnel wegduizelden, de kamerleegte in, waar zij dat eene, mysterieuze moment beleefden, waarna zij, als onverschillig, hun taak bij de rozet kwamen hervatten. Egbert wendde den blik af, rekte zich; Heeregod, wat was het stil. Door de vele kleine ruiten zag hij de weerloosheid der wereld. Was hij zóó verworden, zóó een atoom van het groote stadsleven geworden dat hij niet meer wennen kon aan de rust van buiten? Miste hij de kleine emoties van iederen dag; de telefoon die hem klingelend, dringend riep, het zachte zoemen van de wachtende auto voor zijn deur en de wemeling van menschen in straat en huis, - de jacht.... kon hij die eeuwige jacht niet missen? De jacht naar winst, de jacht naar politiek nieuws, dat iedere dag nieuwe kansen deed verrijzen en oude plannen den bodem insloeg. Een revolutie daar in de verte was een koers die ging dalen....

Maar wist hij, diep-in, niet al te goed, dat de rol, die hij vervulde niet grootsch was, de winsten onevenredig waren aan zijn verdiensten als tusschenpersoon? Had hij niet dikwijls een laffe nasmaak geproefd aan de vreugde bij nieuw succes en had hij niet de weemoed voelen klagen om oude vergane idealen?.... Schaarsche oogenblikken.... Zoozeer was hij vergroeid met het leven daarginds, dat nù een voorbijschietende, galmende auto op den grooten weg hem een verlangende, warme sensatie gaf.... Spanning beteekende dat voor hem snelheid, beweging. Hij zat overeind en steunde zijn hoofd in de handen. God, dan ben ik toch wel achteruitgegaan.... Hij wist van zalige, goddelijke oogenblikken uit zijn jongenstijd, als hij, met vacantie buiten, alleen te dwalen liep in de oneindigheid van bosch en hei. Hij keek naar buiten. Hoe vredig lag het dorp daar benee, zoo fijn en spits en teer onder de geweldige wolkenstapels...., je kon droomen dat zóó, in het oneindige, de wereld zich verder ontrolde, dat geen groote, zwoegende steden lagen achter die verre kim.

Hij stond op en kleedde zich. De oude man zat buiten in het koesterend zonnetje op z'n stoel, beenen wijd-uit, de oogen in den verweerden kop keken met tevreden turing over het land. Hij zag Egbert onderzoekend aan toen hij de trap afdaalde.

‘Goeijen morgen’, zei Egbert.

- Morrege, m'nheer, wel wâ zie de d'r uit..... mo'je luie beene nie-t-eris achter de boks opgooien, en d'ris een mars moake, da zou oe verfrisse.’

‘Ben ik juist van plan, vader’. Hij stapte met zijn lange beenen, in zijn bedwongen steedschen gang, dien hij hier opeens voelde als iets waarover hij zich schamen moest, langs den oude heen, trad blootshoofds het kleine erf op en wilde achter het huis om den heuvel af. ‘M'nheer, of da'ge geen brood kumt éten?’ Hij keerde zich om, naar de dochter, klopte op zijn zak, lachend: ‘chocola genoeg bij me, breng nog wel wat voor allemaal mee terug.’

Een lichte koelte omspeelde zijn hoofd, hij trad in vlugger rhythme dan zijn gewoonte was, hier, waar hem vóór alles het besef van een mateloosheid aan tijd had vervuld - het zandig pad af tot waar het voerde in de koele, zondoorspeelde hal van een beukenbosch. Hij trad er gedachtenloos binnen, voelde alleen als iets pleizierigs het vlugger gaan zijner voeten en in het gedempte licht dat toch vol zonnigheid was, kon hij zijn oogen heel wijd en rustig openhouden.

[p. 110]

Nog immer daalde het pad en zijn voeten gingen nu in glijdende gemakkelijkheid, als vanzelf over die lichte glooiing. Dichter werd het loof, het sloot de blauwe lucht af als een transparant dak; het licht, door de bladeren niet gestuit maar gezeefd, werd onder de boomen tot een sfeer van klare, koele groenheid. ‘Als onder water’, dacht hij, ‘is het hier.’ De boomen rezen als wonderplanten omhoog en tot in de verste verte wemelde het van stammen. En er was, door den rustigen wind, een stille bewegelijkheid, als een tevreden ademhalen alom. Een verre lijsterbes met haar felroode trossen was als een koraalrif in den groenen schemer van de zee.

Hij ging in een greppel zitten, tusschen gras en varens en ademde zoo diep dat hij geheel en al gevuld leek te worden met de zuivere rust van het bosch. Het was of sluizen in hem werden opengezet en het hoog-getij van buiten, plechtig, ondanks de onstuimigheid, in hem binnen stroomde. De wind hield in en er kwam zulk een diepe stilte vol verborgen zin in het bosch, dat Egbert ook zijn adem inhield om intenser deel te hebben aan de roerlooze, voldragen rust. Hij werd niet buitengesloten, maar opgenomen in de allerinnigste sfeer van het woud, waar groote vrede en goddelijke wijsheid dreven in de koelte van den groenen schemer. Het was hem of hij nu eindelijk wist waar hij thuis hoorde, waar hij geluk en vrede deelachtig kon worden.... De stilte brak in een klacht van een vogeltje, wiens zang opborrelde als een weemoedige bronnetje dat murmelend verliep.... Tranen lagen opeens brandend in de oogen van Egbert; hij stond op, ademde snel en diep en daalde het glooiend pad af met zwevenden tred.

De lanen weken vaneen in steeds wisselend decor, hij keek rond met gretige oogen, een glimlach om de lippen, want hij dacht ‘nu heb ik het gewonnen.... dit is het... ik was het dus niet verloren’, en zijn heilige vreugde vlamde op tot een extase die hem als in een zaligen droom uren deed voortgaan.

Hij liep heel lang tot zijn voeten moe werden en de beelden onvaster, minder kleurrijk kwamen te staan binnen in hem. Hij zakte af naar de duiventil. Een brief lag op de trap naar den omgang, hij greep er naar. Toch achter zijn adres gekomen! Van een zijner zakenvrienden. Hij las, verwachtend eerst, dan langzamer - zijn mond vertrok in onwil. Ja, dat was de sfeer van de stad, telegramzinnetjes... hoekig, scherp, ferm op het doel af. Bankzaken.

Wat leek het ver, wat was het klein.... Een dwaze, jachtende menigte, die denkt dat geld geluk is, terwijl.... Een duiventil en een groen bosch.... Hij lei den brief weg en ging op de trap zitten, licht blazend opeens van warmte. Kon goed voelen dat hij flink gekuierd had. ‘Of m'neer kumt éte.’ In het halfduistere benedenkamertje achter een blauwe hor, zette hij zich, na onder de pomp zijn handen gewasschen te hebben.

Toen, of ze door toovermacht werden getrokken, kwamen zijn gedachten naar de zaak waarvoor zijn vriend zijn aandacht eischte. Mogelijkheden, moeilijkheden, hij overzag ze koel en snel, ‘Bah,’ dacht hij dan, ‘moet ik dáár weer heen....’

Hij speelde met z'n stalen vork en zat te soezen. De zon was tot groote kracht gegroeid en bestraalde fel het kleine erf. Soezigheid kwam in de kleine geluiden van den middag. Het leek hem nu niet enkel vrede, er was een loome, drukkende saaiheid in. ‘Zou ik het hier uithouden. Dag-in dag-uit dat zelfde......? Maar ben ik gelukkig, daarginds in de stad? Is dat het leven?......

Hij voelde een verdrietigheid als een snelwerkend vergif dringen door heel zijn wezen. Hij walgde van de stad en hij kon niet leven in de stilte. ‘Ik hoor nergens thuis,’ dacht hij.... ‘hier niet en ginds niet....’

Hij wist wel, diep-in: als je eenmaal in de stad bent, wen je wel weer.... Ja, ‘wennen,’ maar dat was het niet. Wennen zou hij niet eens hier buiten. ‘Gelukkig’ was hij hier slechts bij oogenblikken, ongelukkig

[p. 111]

daarginds maar sporadisch. Was er sprake van een keuze? Wat wilde hij dan? O, vanmorgen, dat was een heerlijkheid geweest. Maar het waren zaligheden, die niet tot eeuwigheden konden gemaakt. Maar het geluk, het besef: hier hoor ik thuis? Zijn vriend van-de-brief had het daar, in de stad, de boerenmenschen bezaten het, hier in hun koepel. En hij.... hij nergens. Hij zweefde als tusschen aarde en hemel. Een schreiend verlangen zwol naar dat ongekende oord waar híj het goed zou hebben. Het leek, een oogenblik, aan de onvolmaaktheid der wereld te liggen.

Dan, in een korte spanne tijds, dwarrelden de tegenstrijdigste gewaarwordingen in hem op. Tot een groote triestheid zich in hem neerlei en het besef van eigen onmacht hem voerde tot afkeer van zich zelf; de handen krampend tot vuisten, schold hij, terwijl zijn keel zwol van tranen die niet naar zijn oogen drongen. ‘Een ellendeling ben ik, een zwakkeling, een zwakkeling.’....