Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 29

[p. 242]

Nederlandsche klokkengieters in den vreemde,
door E.D.J. de Jongh jr.
(Slot).

De geheele XVIIe eeuw wordt op 't gebied van de klokkenkunst beheerscht door de gebroeders François en Pierre Hemony, die zich vooral verdienstelijk hebben gemaakt door de vele klokkenspellen, waarmede ze talrijke binnen- en buitenlandsche plaatsen hebben voorzien, en die door hen tot groote volmaaktheid zijn opgevoerd. Men is het er vrij wel over eens, dat de hoogte, waartoe zij deze kunst gebracht hebben, bestaande in de zuiverheid van toon, het juiste en harmonieuse samenspel, het melodieuse van den klank en hun meesterschap in het stemmen, na hen niet meer is bereikt geworden. De grootste helft van alle in ons land aanwezige beiaards en vele in het buitenland zijn van hen af komstig.

klok door hemony gegoten in de kerk te bovencarspel.

Hoewel ze van oorsprong Lotharingers waren, kunnen we toch - daar François nauwelijks 30 en Pierre 20 jaar oud was toen ze zich hier te lande vestigden en ze tot hun dood toe hier zijn blijven wonen - er ons zonder tegenspraak op beroemen, dat het Nederlandsche kunstwerken zijn, die ze voortgebracht hebben.

De deugdelijkheid van hun werken blijkt wel hieruit, dat ze nu, na 250 jaren, als het ware nog even zuiver van toen en ongerept van klank zijn alsof ze pas uit de handen der meesters waren voortgekomen, en dat de speeltonnen, de klavieren en het verdere mechaniek, dat dient tot het automatisch zoowel als tot het met de hand bespelen van de beiaards, nog steeds van zeer goede hoedanigheid zijn, tenzij ze aan algeheele verwaarloozing zijn prijs gegeven.

Hun klokken zijn versierd met fraai-gemodelleerde rankenornamenten en daartusschen allerliefste zittende, knielende en dansende kinder- en engelenfiguurtjes, die spelen op trommelen, triangels en klokjes. De opschriften zijn bijna uitsluitend in het Latijn en roepen op tot den lof des Allerhoogsten, als b.v.

‘Laudate dominum in cimbalis benesonantibus,’ of ‘Benedicite angeli domini domino, benedicite coeli domino.’

[p. 243]

Bij uitzondering zijn ze in het Hollandsch, als b.v. te Delft.

‘Zoo menigmael gij hoort den heldren klockeslagh
Gedenckt aandachtelijck aan uwen jongsten dach.’

Van een wijden van de klokken aan een of anderen heilige was, hoewel de Hemony's den Roomschen godsdienst beleden, in dezen tijd geen sprake meer, ten zij het misschien een klok gold, die bestemd was voor een klooster.

st. remigius gegoten door petit en fritsen te aarle-rixtel.

Omstreeks 1640 vestigden de gebroeders Hemony zich te Zutfen, maar in 1657 verhuisde François naar Amsterdam, waar hij kort te voren tot stads-klokken- en geschutgieter was aangesteld. Later - waarschijnlijk in 1664 - is Pierre hem daarheen gevolgd. De eerste is in 1667, de laatste in 1680 gestorven.

Voortdurend kregen deze mannen bestellingen ook uit het buitenland, waar de roem van hun kunstvaardigheid en kennis al spoedig was doorgedrongen. Een van de omvangrijkste werken, dat hun van uit den vreemde werd opgedragen, was het groote klokkenspel voor den belfort te Gent. Het bestaat (of moeten wij misschien zeggen, het bestond?) uit 32 klokken, die gegoten werden uit de scherven van de groote klok ‘Roelant,’ die bij een beleg van de stad door een kanonskogel was vernield. Dit werk, dat door Pierre alleen was gemaakt, werd tot stand gebracht in 1659 en '60.

Van uit Amsterdam leverde François speelwerken voor Brussel, Hasselt, Mainz, Hamburg en Stockholm. Dit laatste, dat in 1666 vervaardigd was voor de St. Gertrude- of Duitsche kerk van Zweden's hoofdstad, bestond uit 28 klokken. In 1887 werd het door brand vernield en het is streelend voor het nationaal gevoel, dat het weer een Nederlandsche firma was, aan wie de vernieuwing werd opgedragen, n.l, aan Petit en Fritsen, die 34 klokken, wegende 12230 K.G., in hun werkplaats te Aarle-Rixtel vervaardigden en naar Stockholm overbrachten. Het mechaniek voor automatisch en handenspel is gemaakt door den onlangs overleden stads-klokkenmaker uit Amsterdam, F.C. Addicks.

Ook Pierre heeft, behalve Gent, nog verschillende Zuid-Nederlandschesteden van beiaards of enkele klokken voorzien, o.a. Deest en Oostende en de kloosters te Basserwelde en Tongerloo. Een voornaam werk was het klokkenspel voor den St- Romboutstoren te Mechelen, dat in 1674 tot stand kwam. Daar hingen 17 klokken uit verschillende tijden en van onderscheidene gieters en nu kreeg Pierre de opdracht om daar 28 klokken bij te gieten en die alle tot één harmonisch geheel te maken. Onze meester is daar schitterend in geslaagd;

[p. 244]

hij heeft dit klokkenspel tot een der mooiste van België gemaakt, en daarom is het zoo diep te bejammeren en te betreuren, dat dit magistrale werk den 29 Augustus 1914 door Duitsche granaten is vernield.

gietvormen voor klokken in de werkplaatsen der firma petit en fritsen te aarle-rixtel.

Voorts goot hij voor het hertogelijk slot te Darmstadt en ook vervaardigde hij in 1669 de groote klok voor het stadhuis te Stirling in Schotland, met het opschrift ‘Sit nomen Domini-benedictum.’

Het laatste werk van Pierre Hemony was een klokkenspel voor de Benedictijner abdij te Eenaeme in de Zuidelijke Nederlanden, welk werk in November 1677 gereed kwam.

Een half jaar later trok hij zich uit de zaken terug.

Aan het hoofd van de gieterij kwam nu te staan Mamertus Fremy, een neef van de Hemony's en behoorende tot een bekend en beroemd geslacht van klokkengieters. Als jongen van 12 jaar in hun werkplaats gekomen, werd hij door Pierre voor den besten werkman gehouden, dien hij ooit onderwezen had, maar hem evenaren deed hij toch niet. Telgen uit het geslacht Fremy werkten ook in de XVIIIe eeuw voor Oost-friesland.

Een andere leerling van de Hemony's, n.l. Melchior de Haze, maakte in 1676 een klokkenspel voor het Escuriaal te Aranjuez in Spanje, terwijl we overigens in deze eeuw telkens gewag vinden gemaakt van klokken van Nederlandsch maaksel, die door het buitenland werden betrokken.

Een mooi voorbeeld daarvan is het werk dat koning Frederik I van Pruisen, die, zooals bekend is, een groot minnaar was van de Hollandsche kunst, aan den befaamden Amsterdamschen klokkengieter Jan Albert de Grave opdroeg. Dit bestond uit een klokkenspel van niet minder dan 37 klokken, dat oorspronkelijk bestemd was voor den Munttoren van het Berlijnsche slot. Maar nadat dezen toren het ongeluk getroffen had van ineen te storten, gaf de Koning den beiaard ten geschenke aan de nieuwe Protestantsche kerk te Berlijn, die in 1703 was in gebruik genomen. In verband met dit klokkenspel moest er ook een torenuurwerk zijn. Dit - en waarschijnlijk ook de speelton en het verdere mechaniek voor het automatisch bespelen van den beiaard van noode - werd opgedragen aan Willem Spraeckel († 1705), sedert 2 Mei 1680 ‘klockenstelder en opsighter van de stadsuerwerken’ te Haarlem en wonende aan het Korte Spaaine. Evenals zijn vader was deze man bijzonder bedreven in zijn vak, waarvan de uurwerken, dan wel de speeltonnen en

[p. 245]

mechanieken, die hij voor den Domtoren te Utrecht, den Waagtoren te Alkmaar, den Raadhuistoren te Leiden en den (in 1831 afgebroken) toren van de Jacobijnerkerk te Leeuwarden maakte, kunnen getuigen. Van het werk, dat hij voor Berlijn vervaardigde, staat geboekt, dat het ‘eine ewige Dauer verspricht,’ en van een maaksel is, dat het ‘vor tausend andern Thurmuhren vorzüglich macht.’

werkplaats van den klokkengieter hij de firma petit en fritsen te aarle-rixtel.

Jan Albert de Grave goot in 1727 ook twee klokken voor de Gymnasiaal-kerk te Osnabrück, terwijl hij in gemeenschap met Klaas Noorden, met wien hij veel samenwerkte, het klokkenspel voor de St. Pieterskerk te Leuven vervaardigd heeft, welk kunstwerk in den laatsten oorlog ook al door de Duitschers is verwoest.

Eindelijk hebben we nog te noemen den naam van Johannes Nicolaas Derck uit Hoorn, die in 1738 het klokkenspel gemaakt heeft voor den thans afgebranden toren van de Katharinakerk te Dantzig en die ook een dergelijk werk vervaardigd heeft voor St. Petersburg.

De klokkengieters, die ons land na de gebroeders Hemony heeft opgeleverd, waren niet in staat - althans wat de fabricatie van klokkenspellen betreft - dezen in bedrevenheid in en kennis van hun vak te evenaren, en zoo zijn wij dan ook op dit gebied, evenals in zoovele andere dingen, door het buitenland geheel overvleugeld geworden. Zelfs zijn de 4 nieuwe beiaards, die in onze eeuw in ons land - het klassieke land van de klokken en klokkenspellen! - geleverd zijn, n.l. te Lochem, Appingedam, Eindhoven en Vlissingen, van buitenlandsch maaksel; het eerste is Fransch, de andere drie zijn Engelsch fabrikaat.

Toch schijnt er in de kunst van klokkengieten ten onzent weer eenige opleving te bespeuren te zijn. De firma Petit en Fritsen had op de eerste jaarbeurs te Utrecht een door haar vervaardigd klokkenspel, dat door deskundigen als zeer goed werk werd geprezen. Geregeld worden door deze firma, die voor haar klokken het model van den onovertroffen Geert van Wou volgt en die reeds meer dan twee eeuwen lang in ons land gevestigd is, klokken en ook klokkenspellen voor het binnen- en buitenland afgeleverd. Oók voor het buitenland: het aantal der sedert 1799 door haar in den vreemde geplaatste voortbrengselen van haar kunst nadert reeds de 300!

Ook de firma A.H. van Bergen te Heiligerlee heeft een goeden naam op

[p. 246]

dit gebied. Talrijke klokken worden door haar vervaardigd, waarvan er ook vele naar het buitenland gaan.

Er zijn dus wel eenige voorteekenen, die er op schijnen te wijzen, dat de edele, nationale kunst van klokkengieten, die ten onzent zoovele eeuwen lang heeft gebloeid, en in die jaren honderden van haar producten in het buitenland heeft geplaatst, weer een tijdperk van verhoogden bloei tegemoet gaat.

Of deze kunst echter het hooge standpunt, dat zij eenmaal heeft ingenomen, weer zal bereiken, is zeer te betwijfelen. Laat ons echter hopen, dat het zoover weer eens komen moge, en dat Nederland nog eens zal toonen op dit gebied van kunst en bedrijf zijn alouden nationalen roem te kunnen handhaven zonder dat het voor het buitenland behoeft onder te doen.

Kampen, 1918.