Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 29

[p. 387]

Eleonora Duse en Wéra Figner,
door Etha Fles.

‘Ces cochons de Russes!’ riep een Italiaansche advokaat vergramd uit en hij smeet de ‘Corriera della Sera’ op den grond, ‘ces cochons de Russes!’ Deze uitbarsting van woede werd te voorschijn geroepen door de berichten van het front uit welke ten duidelijkste bleek, dat de Russen er genoeg van hadden, zich te laten slachten in een oorlog, die een weggejaagd gouvernement had aangevangen. Ze wilden naar huis en zoo mogelijk ook een stukje grond bemachtigen, als het groote rijk onder het volk verdeeld zou worden. Maar de Italiaan was van oordeel dat het de plicht der uitgebuite, vertrapte boeren was, Italië te helpen om Triëst te bemachtigen; hun verleden, hun lot interesseerden hem niet. Hij stond met zijn gedachtenleven, met zijn opvattingen te ver van dit volk af, en nam hij al eens een boek van Tolstoï of Dostoyewsky in de hand, hij eindigde altijd met de verklaring: ‘je ne sais pas, mais tous ces Russes ne me disent rien.’

wéra figner.

Stellig is tusschen Italianen en Russen een zoo groot verschil van ras en van levensomstandigheden, dat wanneer de enkele individu niet zóóveel kultuur of zóóveel liefde voor zijn medemenschen heeft, dat grensmuren, opgeworpen door verschil van nationaliteit en ras, voor hem wegvallen, hij staan blijft binnen zijn tuinmuur, zonder dat zijn begrensde inzichten verwijd worden. Deze Italiaan was nu wel de type van den bureaukraat, van den kleinen bourgeois, een klasse, die in Italië zoo rijk vertegenwoordigd is. Geheel het leven in het moderne Italië, is nog provinciaal en bekrompen, zij zien daar de wereld nog door een zeer nauwen kijker; de eigen persoonlijkheid is alles, het algemeen, een begrip waarvoor ze niets voelen. Geen wonder dus, dat een zoon uit dat milieu niet anders dan met een uitroep van woede en verachting het eerste sein eener revolutie begroette, die roet in het eten der Italianen dreigde te gooien Maar eenige jaren geleden had ik twee vrouwen tegenover elkander gezien - een Russin en een Italiaansche, beiden buitengewone persoonlijkheden en ik voelde toen ook dat groote verschil van ras-aanleg en temperament tusschen die twee, tusschen Wéra Figner en Eleonora Duse. Het was duidelijk, dat de weelderige, genotzuchtige zuiderlinge niets begreep van den onverzettelijken wil in die ander, die haar, de jonge schoone vrouw van goeden huize den weg van lijden en ontbering opgestuwd had.

‘Tous ces Russes ne me disent rien’ had de Italiaan gezegd, maar kwam Duse na dat merkwaardige bezoek ook niet tot de conclusie ‘je ne comprends pas cette femme et elle ne m'intéresse pas?’ Die supreme onverschilligheid vloeide bij de groote actrice allerminst voort uit gebrek aan kultuur, of uit onbekendheid met de Russische toestanden. Het was moeilijk met haar een thema aan te raken, waarover ze niet een geheele litteratuur had bestudeerd; haar fijn begrip van muziek en

[p. 388]

beeldende kunst waren buitengewoon, de Zwitsersche dokter, die haar in Montreux behandelde, zeide vol bewondering voor haar scherpte van geest: ‘die vrouw is nu als artieste geboren, maar zij zou ook een uitnemend eerste minister zijn.’ Door haar reizen knoopte ze overal betrekkingen aan, had hare vrienden hier en ginder; de elasticiteit van haar intuïtieven geest en haar vlugheid van bevatting verrasten telkens opnieuw en toch - hoe verschillend ook de karakters waren met welke zij zich te vereenzelvigen vermocht, hetzij deze Francesca da Rimini of Hedda Gabler heetten - toen Duse met Wéra Figner samen kwam, scheen het wel, dat zij tegenover een dichte poort stond en onmachtig was in haar geest den sleutel te vinden, die deze voor haar openen zou.

De dokter, die hen beiden in behandeling had, bracht ze samen. Wéra verlangde zoo de beroemde actrice te leeren kennen, had hij gezegd. Duse gevoelde weinig voor deze kennismaking. Toen de arts er haar over sprak, haalde zij verwonderd de donkere wenkbrauwen op. ‘Wanneer die dame zooveel jaren in Siberië gevangen zat, zal zij van mijn werk niet veel gezien hebben en wie is zij eigenlijk?’ De dokter vertelde haar bizonderheden uit Wéra's leven; zij was jong gehuwd, mooi en rijk en had alles opgeofferd om haar volk te helpen bevrijden, zij onderschreef mede het doodvonnis van Czaar Alexander II en werkte direct of indirect mede bij alle aanslagen in Petersburg, Moskou en Odessa, maar het was de liefde voor de verdrukten die haar dreef, niet de haat; in de gevangenissen was zij de steun en de troost van haar kameraden; ‘waarlijk’, zoo besloot de dokter met warmte ‘er woont zooveel moed en opoffering in deze vrouw, dat men zich wel eenige moeite mag geven, haar te leeren kennen. Ook in Siberië drong uw roem door en zij, die zoolang in harde afzondering leefde, verlangt nu een heel andere lucht in te ademen...’ Ik weet niet of de Zwitser dit laatste aan zijn pleidooi toevoegde, maar toen ik ze den volgenden dag tegenover elkander zag zitten, zij, die elkaar eigenlijk zoo niets te zeggen hadden, twee vogels van zoo verschillende pluimage, uit verschillende hemelstreken tot elkaar gevlogen, scheen mij heel natuurlijk dit begeeren van de Russische martelares een Duse te willen zien en weêr, als in de dagen harer jeugd, een atmosfeer van wereldschen glans, van sukses en luister op te snuiven, die, hoewel in haar groote eenzaamheid om haar verbleekend, toch altijd nog de bekoorlijke tragédienne omgaf. De Russin, geboortig uit voorname familie, werd gegrepen door de ellende der paria's van de maatschappij en zij doorleefde de tragédie van het leven in al haar diepte. Eleonare Duse leefde, van haar vijfde jaar af, achter de schermen in een wereld van valschen schijn en verbeelding. Zij leerde de dingen bij 't voetlicht zien, kleedde zich altijd in geleende gewaden en verbeeldde zich het leed harer heldinnen. Zij stierf duizend dooden en als 't scherm na het tragische einde weer opging, dankte zij met een glimlach voor de ovaties, die men haar bracht. Alles was imaginatie en spel bij de ééne - bloedige ernst bij de andere. De actrice kwam uit groote armoede tot een leven van weelde, dat haar onontbeerlijk was geworden; Wéra Figner had alles weggeworpen om de armoê en het lijden te deelen van hare geestverwanten. Grooter contrast dan het leven van deze twee vrouwen was moeilijk denkbaar en dit contrast ging ook in hun uiterlijk door.

In 't midden van de kamer hadden zij plaats genomen. Duse draaide haar stoel met den rug naar Wéra, zij voelde pijnlijk de scheidsmuur tusschen hen, en terwijl zij er zich zijdelings op neêrzette, legde zij de slanke handen en armen op de hooge leuning, wendde zich toen met een bevallige beweging tot de ander en zei: ‘Eh bien madame, racontez moi.’

Wéra Figner zat ietwat beteuterd die elegante vrouw aan te kijken. Zij waren

[p. 389]

eleonora duse.

[p. 391]

van denzelfden leeftijd, de vijftig even overschreden. De witte, golvende haren van Duse sprongen met dartele gratie van onder haar zwarten veerenhoed te voorschijn; de oogen brandden als een paar donkere lampen in 't matte ivoor van 't gezicht, zij glimlachtte en die glimlach gaf altijd aan haar wezen een bekoring, aan welke niemand weerstand bood. Ook Wéra voelde de betoovering van die lach en greep de hand, die met de witte glacé handschoen bedekt bleef (was Duse huiverig de hand aan te raken die menschenlevens vernietigd had?) en zij keken elkander in de oogen. Staalblauw waren die van de Russin; door het gladde blonde haar, dat in 't midden gescheiden in een paar onnoozele vlechtjes boven de ooren gelegd was, liep nog geen enkele witte draad. De neus was scherp en gebogen, de mond vastberaden, de dunne lippen energiek op elkaar gesloten. Zij droeg een blouse uit grof wit katoen gehaakt en een slecht gemaakt grijs rokje omspande de ronde heupen. ‘Eh bien, racontez moi, madame’, herhaalde Duse en zij voegde er aan toe, dat zij zoo graag van haar zou hooren, hoe zij er al in haar jeugd toe gekomen was, zich in de revolutionnaire beweging te storten - ‘u behoorde toch niet tot de verdrukte klasse, niet waar?’ ‘Neen,’ zeide Wéra, ‘ik ben onder heel gelukkige omstandigheden opgegroeid; mijn familie behoorde tot de ontwikkelden en humaan denkenden. Ik had niet den strijd te strijden, die het leven van zooveel mijner kameraden bemoeilijkte - zooals een Larissa Sissegub, die, als zooveel anderen, alleen door middel van een schijn-huwelijk het ouderlijk huis konden ontvluchten.... neen, ik had geen zorgen, noch voor 't heden, noch voor de toekomst - ik voelde hoe bevoorrecht ik was boven duizenden en duizenden en deze gedachte begon mij juist al sinds mijn zeventiende jaar te kwellen. Ik voelde, dat ik tot een kleine minderheid behoorde en dat dit feit mij de plicht oplegde degenen te helpen, die van de zoogenaamde weldaden der beschaving verstoken waren. Uit deze overwegingen bouwde ik langzamerhand mijn wereldbeschouwingen op en zóó groeide mijn voornemen om tot levensdoel te kiezen: het steunen van de teruggedrongen klasse. - Maar daartoe zou ik allereerst met deze in verbinding moeten treden, haar taal, haar nooden leeren verstaan. Het is in Rusland heel moeilijk met de proletariers en de boeren in aanraking te komen; de studie van de medicijnen kan ons nog het gemakkelijkste met den arme in contact brengen - en dàt overwegende, besloot ik dokter te worden en me voor die studie naar Zwitserland te begeven, waar mijn zuster ook al studeerde. Door haar kwam ik in een kring van jonge menschen, die zich allen met sociale vraagstukken bezig hielden. Vier jaren bleef ik hier studeeren.

‘Ik neem heel langzaam een besluit, maar als ik het eens genomen heb, dan blijft het rotsvast in mij staan - u zou mij dus conservatief kunnen noemen,’ zei Wéra met een glimlach en zweeg even; toen ging ze voort: ‘Mijn zuster en al hare medestudenten gingen het volgend jaar naar Rusland terug en wijdden zich daar aan de socialistische propaganda.

Zij hebben in de fabrieken gearbeid, zijn vervolgd en werden al spoedig gevangen genomen. Hun proces duurde drie jaar; nadat zij tot levenslange dwangarbeid in Siberië veroordeeld waren, schreven de vrienden mij, dat ik komen moest om hun plaats in te nemen en mee te strijden, en ik ging. Ik vond er een kring van geestverwanten met wie ik de zoogenaamde ‘Völkische’ wet uitwerkte - een revolutionnair programma weliswaar, dat tot einddoel had den grond in de handen van de boeren te brengen, maar allereerst stelden we ons tot taak de bewoners van het platteland wat te beschaven en te ontwikkelen. Daarin werd ik dadelijk op alle wijzen tegengewerkt, ik kon geen contact met de menschen krijgen - van uur tot uur werd ik bespioneerd - wie me

[p. 392]

spreken wilde, moest 's nachts naar me toe sluipen. Er bestond niet de minste politieke vrijheid bij ons, we mochten onze gedachten niet uitspreken, ik voelde in dit milieu mijn dagen, mijn leven nutteloos voorbij gaan.

Twee wegen stonden voor mij open: terug gaan naar Zwitserland om den doktersgraad te halen - ik was nu eenmaal met die studie begonnen - maar dan zou ik mij later met een praktijk onder de rijken moeten vergenoegen en dat was mijn doel niet, of direct den strijd opnemen voor Ruslands bevrijding. Nu mij den weg was afgesneden het volk door persoonlijken omgang te helpen zich bewust te worden, besloot ik tot dit laatste. U ziet dus, dat de omstandigheden mij dwongen tot de revolutionnaire actie.

Zij hebben bij mijn proces beweerd, dat ik bloeddorstig was, omdat ik, terwijl mij door de partij de rol toe bedeeld was propaganda onder de intellectueelen te maken, verzocht om voor het gevaarlijke werk der revolutionnaire actie gebruikt te worden. Mijn gemoed kwam er tegen in opstand, achter de schermen te ageeren; ik vond het laag en gemeen anderen tot handelingen te drijven, die de grootste gevaren mêebrachten en zelf buiten schot te blijven, - daarom en daarom alleen heb ik in mijn huis zelf de bommen helpen vullen, die den Czaar gedood hebben.’ Wéra Figner zweeg; Duse keek haar strak aan en het duurde even voor zij zich in haar rol terugvond en sympathie en belangstelling kon veinzen, waar zij niets dan af keer en koû voelde. Maar Wéra, in de naïviteit van haar eerlijk gemoed, in haar geweldig sterk zien van de ééne groote richting, van het heilige der zaak waarvoor zij geleden had, speurde niets van de antipathie der kunstenares en op de vraag van deze: ‘wat zij nu van plan was te gaan doen,’ antwoordde zij: ‘'t liefst zou ik weer dadelijk teruggaan naar Rusland en er mijn werk hervatten, maar ik mag er niet komen en schrijf daarom nu de mémoires van mijn leven in Siberië.’ Duse had zich hersteld en zeide haar in de warmste bewoordingen, hoe zij er naar verlangde, die herinneringen te lezen; de andere geloofde die betuigingen en ging er dadelijk op in: ‘ik stuur u het manuscript, vóór nog iemand het gelezen heeft.’ - ‘Wilt u dat waarlijk doen?’ vroeg Duse verrukt, ‘durft u mij zóó iets kostbaars toevertrouwen? O, met hoeveel verlangen zie ik naar uw werk uit!’ en de actrice drukte Wéra's handen, beloofde haar aanstonds haar adres uit Italië te zullen zenden en dankte haar met haar gouden stem en beminnelijksten glimlach! - Zóó scheidden zij. Wéra begeleidde ons tot aan het rijtuig.

Zij stond daar in het scherpe daglicht voor de deur van haar woning in het povere costuum van een naaistertje. De zon viel in haar wakkere oogen en overgoot het blonde gezicht, nog zoo vol ongebroken moed en hoop en strijdlust.

Toen kwam mij het ‘Op den drempel’ van Turgenjew in de gedachte, een gedicht in proza, dat hij opschreef, toen het onteerende proces tegen de dappere vrouwen gevoerd werd, die voor de arbeidersorganisatie gewerkt hadden.

Hij spreekt daar van een immens gebouw, - een smalle deur in den muur staat ver open, daardoor ontwaart men de diepste duisternis. Voor den drempel staat een meisje - een Russisch meisje. Zij wil over den drempel der revolutie treden, een sombere stem houdt haar de moeiten, ontberingen, gevaren en verschrikkingen voor, die haar aan de andere zijde van den drempel wachten, maar op alles antwoordt zij: ‘ik ben bereid.’ ‘Zijt ge ook bereid een misdaad te begaan?’ Het meisje buigt het hoofd en dan: ‘Ook daartoe’. ‘Weet ge, dat ge het geloof, dat u nu bezielt, verliezen kunt, dat gij tot het inzicht komen kunt, dat gij u vergist hebt en uw leven voor niets prijs gaaft?’ ‘Ook dàt weet ik en toch wil ik binnen gaan.’ ‘Zottin!’ riep knarsetandend een stem achter haar. ‘Heilige,’ klonk het van de andere

[p. 393]

zijde.... zóó droomde de groote Russische schrijver.

Langzaam reed ons rijtuig de straat af. De glimlach waarmeê Eleonora Duse nog haar gastvrouw had toegewuifd, verstierf op haar gezicht. Zij leunde achterover met een ‘je suis fatiguée à mort,’ dat altijd het teeken was, dat de diva zich grenzenloos verveelde; - haar trekken verslapten, zij sloot de oogen en 't was alsof ik haar iets hoorde prevelen, dat in haar taal Turgenjew's ‘Zottin’ zeer nabij kwam.

‘Een buitengewone vrouw,’ begon ik, ‘hoe belangrijk zullen hare mémoires zijn.’ - Duse haalde de schouders op en antwoordde dat zij natuurlijk niet van plan was haar adres te zenden. Ze begeerde die herinneringen niet te lezen - ‘non, je ne comprends pas cette femme et elle ne m'intéresse pas -’