Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 28

[p. t.o. 37]

[p. 37]

Zeeuwsche mijmeringen, causerie
door P.H. Ritter Jr.

Voor D.Th. Jaarsma.

I.
Aan den oever der mijmering

O tijd van nu, tijd van de tergende sierlijkheid en welgestijldheid! Gij hebt aan onze kinderen het ideaal ontnomen, omdat ge in het huiselijk milieu een ideaal van stijl verwezenlijkt. Gij zijt absurd in uw streven naar harmonie, ge doodt den Droom met zachte, schoonheid-begeerende handen. Onder den bischopsmijter, die tot dekking van waardige hoofden werd ingesteld, bedelft ge het voorbeeld van kleine, gezellige moederlijkheid, de dagelijksche trekpot, uw ‘tea’ savoureert ge in ‘cosiness’, maar onze kinderen vergeet ge, die willen droomen en hunkeren naar nooit-geziene landen, en die nu het sprookje van de Lorelei niet zullen begrijpen, omdat ze den romantischen Rhijn niet kennen uit het theelichtje. Wie kent het nog, het witte, vierkante miniatuur-kacheltje, waarop de thee te trekken stond? Het was de eenige lichtbron in de stille huiskamer, waar de schemering dichter en dichter werd, er stonden bergen en kasteelen op, die wonderlijker door de kleine, dansende vlam werden beschenen dan de beelden op uw tooverlantaren door zijn felle lamp. - Dat is nu weg, de droom is weg in de wereld en in ons leven, wij zijn onze mijmeringen aan het bespieden of mijmeren niet meer, en wij zijn er allen van overtuigd dat het zoo beter is, omdat de praeventieve desillusie een der axioma's vormt van onze opvoedkundige systemen.

Toch komt de Droom ook nù nog, ons wel onverhoeds verrassen, al zijn wij niet meer door romantische kijkglaasjes op hem voorbereid. Zooals hij voor ons, kinderen, oprees uit de dorre burgerlijkheid van het negentiende-eeuwsch milieu, zoo rijst hij immer nog uit de verdordheid van ons gemoedsleven en brengt een wonderlijke wedergeboorte van vergeten stemmingen en verrukkingen in ons te weeg, juist na perioden, waarin ons alles scheen te begeven. O, dan te reizen in een land dat men niet kent, in een land waarvan wij meenen dat het ons zeer bizondere eigendom is, omdat wij het van de wereld wanen afgesloten en door niemand ontdekt!

Zeeland is een der weinige streken op aarde, waar men kan reizen zonder ‘toerist’ te zijn. Ge gaat er niet heen om bezienswaardigheden - wat er aan schoonheid leeft maakt deel uit van de spheer van het land, ge gaat er niet heen om op te merken, of om sportieve genoegens te smaken. Ge gaat er heen om anders te leven, om den Droom te herwinnen, dien het vlotte, bezige bestaan van alledag voor u te loor deed gaan. Het is een wereld op zichzelf, van ons gescheiden door de wijde eenzaamheden van zeeën, waarin de eenzame hemel vervloeit, van geelwitte stranden die vervloeien in de traag-uit kabbelende golven. Ge gaat er heen om de eenzaamheid terug te vinden, de eenzaamheden van het landschap en de eenzaamheden van uw eigen ziel. Omgeven door de wijde ruimten, waar alleen de Hemel Souverein is en de zee, ligt het daar als aan het einde der aarde, een beeld van levend verleden, met zijn vreemde, oude steden, met zijn witte dorpen, waar de kleurige menschjes bewegen als voor eeuwen.

Ge moet naar Zeeland over het water. In de lente is op de Zeeuwsche stroomen alles blauw, de watervlakte is blauw en de hemel is blauw, de flauwe kontoeren van het land in de verte zijn niets dan een afsluiting van de ééne altijd eender om u heen rustende schilderij. Er dwalen enkele

[p. 38]

schepen met witte zeilen over de blauwe vlakten om u heen, er zwieren enkele fijne witte wolken over de blauwe vlakten boven uw hoofd. Maar ver in het verschiet, waar de lijnen der landen zich openspreiden, vloeien de blauwe vlakten ineen in het blauw van de zee. Ge hebt reeds bepeinsd dat het alles aandoet als Delftsch porselein, ge voelt hoe die kunst de weerspiegeling is van deze wereld.

Maar dàn komen er àndere aandoeningen in u op. Ge komt te varen in de Zuidvliet en de Zandkreek, temidden van de tallooze zandbanken, waar duizend kleine waterhoentjes een rumoerig festijn houden.

Hier vervalt de onderscheiding tusschen water en land. Het gele zand van oevers en banken vloeit golvend over in het blauwe water en het water vloeit uit met trage, melkwitte golven tegen de flauwe hellingen der geel-witte kusten. Zeeland in lentetijd is de wereld van het klare en opene. De hemel glimlacht zacht en goedertieren tegen de lichte wereld, en water en land kaatsen het zonlicht naar den hemel terug. Het is het land van den glimlach, het is het land van licht en kleuren, de stranden zijn er witter, de weilanden groener dan in Holland. Heel het land lijkt op de witte appelbloesems die om de heldere, kleine huisjes bloeien, ingericht.

Hoe leert men later de eenheid kennen tusschen volk en land. Er is een keurige zwier, een ingetogen weelderigheid in de kleedijen, in de gouden, sierlijk bewerkte knoopen die de boeren aan den hals dragen, in de kappen en gouden hoofdsiersels van de glundere, roodarmige boerinnen. Het landschap en de menschen zijn hier één. Het landschap zou evenzeer zijn cachet verliezen als men er de kleine, kleurige mensch-figuren wegnam, die achter elkander stappen over de smalle paden tusschen de lichtgroene en lichtzwarte landouwen, - als wanneer men de glundere huizen zou wegbreken of de bloeiende appelboomen vellen.

Maar al die pracht is zomerpracht. In den herfst als de luchten grijs gaan worden, dan spint de zee zijn nevelen over het land, dan wordt heel Walcheren grijs en dof en stil, de zachte vreugde verschaduwt tot zachten ernst, en alles is grijs en wijd, onmetelijk en onbestemd als de schorren waar de meeuwen zwieren, als de zeeën en wateren er omheen.

II.
Middelburg.

Ik ken geen stad op de wereld die zooveel ‘allure’ heeft als Middelburg. Ik ben indecent, door u te vertellen, dat er dorpen zijn, die haar in inwonertal overtreffen, want ze vervult haar representatieve taak van gewestelijke Hoofdstad onberispelijk. Zij ligt wijd uit, met groote, statige pleinen, ze heeft voor hare overheden paleizen ingericht, die Amsterdam en den Haag haar kunnen benijden. Als ge u voor den geest brengt, hoe het land bestierd wordt van hokkige kamertjes uit in parculiere woningen, hoe ge een referendaris aan het Ministerie soms kunt vinden op een bovenachterkamer, en het gemeente-bestuur van onze Lands-hoofdstad aan een klein verborgen grachtje, - dan gaat het hier in de oude, monumentale Abdij, waar het Gewestelijk Bestuur van Zeeland zetelt aan gothische schouwen, en de Raad der Gemeente in het onvergelijkelijk gothisch Stadhuis, dat aan de schoonste Vlaamsche architectuur herinneringen wekt, wel koninklijk toe. Elk der ontzaglijke huizen, met hun wijde hallen, met hun ongeschonden, fraai gebeeldhouwde gevels is een paleis, waar Amsterdamsche Patriciërs zich niet zouden schamen hun verblijf te houden, en geen hunner is bestemd voor pakhuis of kantoor.

De huizen hier zijn, evenals in den ‘goeden ouden tijd’ nog woningen, waarin men leeft met een huisgezin, en de oude gebruiken der huiselijkheid nakomt met een

[p. 39]

eerbiedige stiptheid, die in de moderne levenscentra verdwijnen gaat. In Holland en vooral in den Haag, gaat men zich hoe langer hoe meer ‘gemeenschapsburger’ voelen, men heeft zijn sociale taak, zijn sociale belangstelling, en ik geloof mij niet erg te vergissen als ik constateer, dat het deelnemen der Vrouw aan het sociale leven, in Holland langzamerhand een zekere vlotheid heeft gebracht in de huiselijke doening. Er is een nieuw milieu geschapen, waarin elk zijn mededeelingen, zijn ervaringen meebrengt uit het groote, heftig bewegende maatschappelijk verkeer, - maar aan dit milieu is de oude, Hollandsche zede, die de maaltijden tot ceremoniën en de verjaardagen der huisgenooten tot heiligendagen verheft, hoe langer hoe vreemder. Jonggehuwden trekken in een étage-woning, eigenlijk niet anders dan een paar honnig-ingerichte vertrekken van een ontzaglijk ‘huis vol menschen’, het pensionwezen tiert welig, en de schouwburg met het na-broodje in ‘Central’ laten geen ruimte aan het rustig samenzijn van Vader met zijn pijp en zijn krant en Moeder met haar thee en borduurwerk in de ouderwetsche ietwat statig-duf gemeubelde huiskamers, die niet meer bestaan in het verlichte Noorden evenmin als de wijze levensvermaning en het ganzenbord.

Van die oude romance is iets bewaard gebleven als kostbare essence in de rijkgebeeldhouwde doozen, die de prachtige huizen zijn der provinciale hoofdsteden. Maar zij is alleen te genieten door wie met de koorts van het moderne leven, die harten doet jagen en hoofden doet peinzen, niet zijn aangetast. Wie uit den storm van ons modern verkeersleven opeens in de windstille zone van een provinciestad is overgeplaatst, hij voelt het pijnlijk hoe de ‘nieuwe mensch’ voor het gezonde, rustige, evenwichtige leven der Vaderen het orgaan verloren heeft. Hij wandelt door de vreemdstille straten langs de woningen van Middelburg, bijna alle erfstukken van de geslachten, die, ondanks alle democratizeering onzer staatsinstellingen, de heerschers gebleven zijn van het Koninkrijk op zich zelf dat Zeeland heet, - als een verdrietige vreemdeling. Om hem heen drentelen de stevige Zeeuwsche boeren met hun apostelenkoppen en de kleurige meisjes met heur gouden hoofdsierselen waar de zon in glimlacht, en heur blozende gezichten waar de glimlach in speelt heurer dartele levenstevredenheid. Zij bewegen zich alle om hem heen met rustige tierigheid, opgetrokken naar hun metropolis, zooals de vele geslachten deden die vóór hen kwamen, en die hen omgeeft met zijn oude imposante statuur. Maar om die kleine lieve bedrijvigheid heerscht er een tastbare leegte, - zij lachen en drentelen en zijn onkundig van het geheim, het geheim dat alle Middelburgers in zich omdragen en waarvan zij, statig elkander voorbij schrijdend, tegenover elkander niet reppen: dat het hier àl Statie is zonder leven, dat heel de stad is als één groot Museum, waarin de historisch-gecostumeerde boeren en boerinnen iets als een maskerade houden voor den vreemdeling.

En toch, en toch, hoe eindeloos weemoedig-schoon is deze stad. Ze breidt zich maar weinig uit, ze kent geen problemen van verkeer, van stadsuitleg. Ze behield haar ouden, karaktervollen vorm, geslingerd om de Abdij, met zijn puntige torens en hooge muren, ze heeft het voorkomen van een oude, gave stad, uit den tijd waarin de steden werden, een markt als middenpunt van verkeer, als hoofdader de lange Delft en de korte Delft, die uitmondt op den breeden Dam, waar, tusschen hooge steenen muren, in de diepte het ongerimpeld water rust. Ze is omgeven door groene plantsoenen, die haar volkomen afsluiten, en tegelijk haar het beeld doen bewaren van uit het land omhoog gerezen middelpunt.

Wilt ge iets begrijpen van haar leven, dan moet ge weten hoe de tijd in haar vervloeit. Ge moet weten dat ze maar twee

[p. 40]

dagekringen, den dag en den avond kent. De ‘middag’ als afzonderlijk daggeheel bestaat alleen in de groote steden, waar het leven vele geledingen heeft. Dáár heeft men den vroegen ochtend met de groentekarren en melkboeren en naar hun kantoren en scholen trekkende menschen en kinderen, men heeft den tijd van het noenmaal, en dàn den luxueuzen, mondainen middag, den tijd der winkels en conferenties, en eindelijk den avond, met zijn schitterend leven en, als het geen oorlogstijd is, zijne schitterende lichten.

In een stad als Middelburg heeft men den dag met zijn gelijkmatige bedrijvigheid wanneer de kleine, als handkarretjes zoo kleine, fraai beschilderde wagentjes zich door hun veel te groote paarden laten bewegen over de hobbelige klinkers.... èn den avond, den avond met zijn kleine, huiselijke beweging in de stad, - maar met zijn ontzagwekkende melankolie in de plantsoenen.

III.
Het sanctuarium

De langoureuze weemoed die over de zeeën en schorren ligt uitgespreid, zij is ook samengetast tusschen de beslotenheid der oude gebouwen.

Wie het Abdijplein mijdt, zal nimmer ingaan tot Zeelands wezen. Ik weet niet of er op héél de wereld één plaats is als deze, een toegebouwde zaal, onder den open hemel, waar het stadsleven door gewelfde poorten voorzichtig wordt toegelaten, en aanstonds binnen haar stemmige spheer tot inkeer komt. Den Haag heeft zulk een geopend Slotplein in het Binnenhof, maar dáár stort het onstuimige leven zich langs de historische wanden uit, en breekt de traditie door zijn luidruchtigheid. Maar de enkele wandelaars die het Abdijplein overschrijden naar die andere beslotenheid, de Balans (het Middelburgsche Buitenhof), met zijn kleine, heldere fontein, waarin de sierlijke gevel van het Sint Jorisgebouw zich spiegelt - die enkele, ingetogen voorbijgangers zijn hier onder den ban der Souvereine Plechtigheid. Het is alsof de geur der Historie uitwasemt van de oude boomen, die de schaduw van hun gebladerten doen wiegen langs de sierlijke vaas die als een enorme reliquie in het midden van het Abdijplein is opgesteld. 's Ochtends en 's middags spelen er de kinderen, en hunne stemmen klinken in de raisonneerende ruimte als het gekweel van vogelen. Komt gij er Zondagsmorgens, dan dreunt in de verte het gezang der beide Abdijkerken, de Nieuwe Kerk en de Koorkerk, die flauw elkanders orgelen kunnen verstaan, soms lijkt het wel of de koren een beurtzang aanheffen in dit sinds eeuwen aan Wijding toegewijd domein.

In de zonnige zomeruchtenden ruischt er hier koelte van de gebladerten, en de duiven koeren om de hooge gebouwen. De eenige stem die er altijd is, is de stem van den toren, de gansche lange dagen door zijn klanken uitsprankelend, forsch en frisch en gebiedend, en nieuwe klanken uitstortend als de oude zijn bezonken in deze kom van klokkegeluid.

Maar naast den ingang die tot het Koorkerkhof en den kleinen trappe-opgang der Abdijgebouwen leidt, is het sterfhuis der oude familie voornaamheid, een groote venduwaranda, waar ge door het kijkvenstertje de hemelen kunt bespieden van de echtelijke ledikanten uwer vaderen, en verdrietig kunt worden over den verkoop der oude protretten, die in de heimelijke, tapijt-omhangen beslotenheid daarbinnen worden geveild. Dit is de pijn, waarmee de ‘moderne gang van zaken’ ons treft, die al te innig mijmerden, en waardoor wij gestoken worden vlakbij de Sanctuaria van het verleden.

En toch, - toch blijft het Verleden hier Meester, ondanks uw martelend besef, der alle schoonheid geniepig wegvretende werkelijkheid.

[p. 41]

IV.
Lange Jan en Malle Betje.

Gij lezer, die in groote steden woont, ge leeft anders met uwe gebouwen dan de provinciaal. In uwe spheer is hoofdzaak de beweging en het geluid. De gebouwen beheerschen u niet, ze omsluiten de ruimten waarin ge leeft en streeft, zij zijn het geraamte van het soepele verkeerslichaam. Gij staat maar zelden stil om hun karakter in kalmte te begrijpen, tenzij het, Hagenaar, geldt, die in rhapsodischen stijl geknutselde steenen taart - uw prematuur-gebakken Vredes-paleis. Uw officieele gebouwen zijn niet meer representatief, omdat ze in omvang de minderen zijn van uwe warenhuizen in gewapend beton. Zij toonen raar tusschen uw modepaleizen, zooals curieuze oude dames tusschen moderne trampassagiers. Het carillongespeel der stadsgebouwen wordt bedolven onder auto-getoeter, en de fijne, vergulde vingers, die voorzichtig den tijd wijzen op de klokkeplaat, hebben een matter glans dan de reclames hunner buren.

Hier, in Zeeland, blijft heel de stad met al haar statige architectuur onderworpen aan de officieele historische gebouwen. Men is in bouwkundig opzicht nog zuiver feodaal. De groote toren beveelt zijn uren met sonoren klank, en heel het leven regelt zich naar zijn gebod. Hij legt het de menschen op, bij heel en half slag naar zijne wijzen te luisteren, hij heeft overdag de eerste stem, en als wij 's nachts een oogenblik ontwaken, gevoelen wij zijn al te vaderlijke zorg bij het aanhooren van zijn ook dan niet rustend carillon.

Door twee gebouwen wordt Middelburg geregeerd, Abdij en Stadhuis, zij zijn de Vader en de Moeder der goede stad, de krachtig-slank de lucht in rijzende Abdijtoren, en de kleinere, beedere Stadhuistoren, die wel het kasteel van een reusachtig en sierlijk schaakspel lijkt.

De Middelburgers hebben, als goede stadskinderen, voor hunne ouders ontzag, maar zij zijn tegelijk gemoedelijk met hen, en de volksmond spreekt niet van Abdijtoren en Stadhuis, maar veel vertrouwelijker van ‘Lange Jan’ en ‘Malle Betje’.

Maar Malle Betje is een gastvrouw die haar wereld kent. Hoe schoon is het stadhuis geplaatst, in het centrum der stad, de Groote Markt. Op de gewone dagen der week komt àl haar sieraad uit, omdat zij zich vertoont achter het wijde, egale, met simpeler en kleiner woningen ombouwde plein.

Ieder der vijf en twintig graven en gravinnen van Zeeland, die aan den voorgevel tusschen de gothische vensters zijn opgericht, kunt ge in details bewonderen en ze zijn harmonisch in het rijk geheel. Het Raadhuis is schoon in zijn eenzaamheid, schoon ook in het bont vertier der Donderdagen. Want als de boeren en boerinnen van alle zijden komen en zich bewegen om de heldere witte tenten en tot boven in den nok der kroegen en melk- en koekhuizen, dan geeft tusschen al dat gewemel de bonte en ingetogen rijkdom van het Raadhuis tegelijkertijd eenheid en tegenstelling, die het marktfestijn zoo mooi doet zijn als weinig vreugden in dezen naar binnen gekeerden en uiterlijk stijlloozen tijd.

En nu moet ik u nog één ding vertellen: het is hoe zorgzaam Middelburg voor zijn vroedschap is. Als de raad vergadert, mag men niet storen. Een ketting wordt terzijde van het Raadhuis gespannen, en al wat wielen heeft, moet wijken of wenden. Hier heerscht de eerbied voor het gezag in het publieke leven. De groote ronde Zeeuwsche huifkarren met heur ontzaglijke paarden ervaren het onverbiddelijk, maar uw moderne limousine moet even zeker haar onrust regelen naar dit Historisch Bevel.

V.

Zeeland is de brug tusschen Vlaanderen en Holland. De Zeeuwen zijn zonniger dan wij, Hollanders, zij leven, geloof ik, gemakkelijker. Zijn hebben jolijt zonder spe-

[p. 42]

ciale aanleiding, zijn gemoedelijk en voorkomend ook vóór zij weten wie u is. Dat is de Vlaming in hen, maar toch.... Zij zijn belangrijk minder luidruchtig en tierig dan onze Vlaamsche broeders. En zoo geloof ik, dat Zeeland, van alle karaktereigenschappen die in den Nederlandschen stam te krijgen waren, de beste voor zich uitgekozen heeft. De Vlaming is wel eens een beetje al te overdadig in zijn feestelijke gemoedelijkheid, en wij hier zijn wel eens een beetje erg stijfjes.

Zooals nu alles in Zeeland, heeft ook Middelburg een Hollandsche en Vlaamsche zijde. Als ge de kaden langs wandelt met heur oude, soliede pakhuizen, als ge het staag en stug bedrijf der schepen ziet op de vele wateren die Middelburg omringen, dan voelt ge u in Holland. Maar de zin voor grandeur, de zucht naar sier en detailleering in zijn gebouwen, die heeft Middelburg van Vlaanderen geërfd. En als ge voor het Stadhuis staat, komt er even een vreugde in u, dat hier een kostbaar overblijfsel der oude Vlaamsche cultuur bewaard is door een beveiligende neutraliteit, zoo angstig dicht bij het land, waar de oude schoonheid genadeloos vernietigd werd.

De Vlaamsche bouwheeren hebben hunne schatten over heel Zeeland uitgestort, zij gaven aan Zierikzee zijn ontzaglijken Sint-Lievens-Monstertoren, aan Veere zijn oude kathedraal, maar het fijnzinnigst monument hebben zij gesticht in het Raadhuis van Middelburg.

De kronieken melden, dat de Burgemeesteren, Schepenen en Raadslieden in 1451 beraadslaagden om het te verbeteren, en dat de tegenwoordige oude gevels zijn begonnen in 1512. Als het waar is dat de stadsbrand van 1492 het Raadhuis in vlammen op deed gaan, dan krijgt een wondere overlevering schijn van werkelijkheid. Want twee geslachten van de Mechelsche kunstenaars-familie Kelderman, zouden er aan hebben gearbeid, Andries, de vader, zou den eersten bouw hebben tot stand gebracht, maar de vlammen die zijn steenen schepping vernielden, toch de Gedachte niet hebben verstoord, omdat Anthonis de zoon, het werk herstelde naar de plannen zijns vaders.

De voorgevel rijst op aan de Groote Markt. Achter de lage, sierlijke pui opent zich de hoofdpoort, door een puntboog gekroond. Aan elke zijde heeft zij drie spitsboogvensters door vensterkruizen in tweeën gesplitst, met ter westzijde de vleeschhal, die een bizonderen geveltop draagt, en een breeder karakter heeft door haar afgeronden boog; zij spreekt de afzonderlijke bestemming in tegenstelling met de oostzijde van het gebouw door deze kleine verscheidenheid nadrukkelijk uit. Zij heeft een kleine minutieuze afwijking door de combinatie van breeder boog met langer vensters geflankeerd, die niettemin den zuiver spitsbogigen aard der oostelijke vensters hebben behouden. - Hoe eenvoudig gedacht, hoe meesterlijk geslaagd! - De Vleeschhal - opgenomen in het geheel - en toch uitdrukking gevend aan het eigen afzonderlijk doel.

In de eerste verdieping herneemt het gebouw zijn symmetrie. De tien bovenvensters zijn alle zuiver spitsbogig en door smaakvolle vensterkruizen gesplitst. Hier is de versiering rijker dan beneden.

Op ieder wandvlak is boven, terzijde der vensters, een sokkel aangebracht, die de gravenfiguren torst, door den Mechelaar Michel IJwijnsel gehouwen, - zij stellen den ganschen gravenstoet voor, van Dirk X tot aan Karel V, en alle figuren zijn overhuifd door een dubbelen baldakijn, waarboven fraaie pinakeltjes omhoog rijzen.

He gebouw ontvangt ter oostzijde nadruk door een veelhoekigen torenvorm die aan de omwending is aangebracht. Ter eerste verdieping omgeeft den toren een balkon, terwijl zijn spitsen zijn uitgehouwen.

De hoofdtoren verschijnt achter de nok van het dak met zijn vier blinde muren, vierkant van onder, en met een achthoe-

[p. 43]

kig bovenstuk te midden van vier kleinere torentjes, die vooruitspringen en door versierde bogen met hem verbonden zijn. Hij houdt een uurwerk en een klokkespel in zich besloten, maar het klokkespel zwijgt sinds jaren. Boven het wijzerbord aan de zijde der Groote Markt ziet men vier vergulde; beeldjes de bovenste stellen krijgslieden met hellebaarden voor, de onderste twee ruiters met gevelde spiesen. Bij 't slaan van 't half uur leveren de bovenste, bij 't heele uur de benedenste strijders een onbloedig gevecht. Maar mogen zij niet sneven, de uren sterven niettemin, - en het gebouw heeft jarenlang de zorgelooze voorbijgangers daaraan herinnerd met zijn vermanende spreuk ‘Praetereunt et imputantur’: Zij gaan voorbij en worden toegerekend.-

Enkele aanteekeningen.

1. Over Zeeland, de Zeeuwen en de speciale Zeeuwsche plaatsen is zooveel geschreven dat gij, lezer, zelfs als ge een groote studeerkamer hebt, het daarin moeilijk zult kunnen bergen. Als ge den ouden chroniqueurs van Zeeland, Smallegange of Boxhorn te lijvig vindt, of de Walchersche Arcadia van Gargon moeilijk kunt bemachtigen, dan zult ge - mochten deze phantastische mijmeringen u tot een meer concrete studie over de merkwaardige provincie hebben aangelokt, - in het geschrift van J. de Kanter Ph. Zoon en J. Ab. Utrecht Dresselhuis - een zeer leesbare en betrouwbare beschrijving vinden. Handig en populair heeft F. Nagtglas over Zeeland geschreven; zijn werk heeft den gemoedelijken oudeheerenstijl van tusschen '60 en 80, maar toont den verdienstelijken, in Zeelands historie zeer onderlegden beschouwer. ‘Twaalf Schedels van Reimerswale en de Bevolking van Zeeland’ door Dr. J.C. de Man geeft een aardigen ethnologischen blik op Zeelands bevolking. Men kan ook raadplegen J. Ermerius: Zeeuwsche oudheden (1781-1794) of Ch. de Coster, La Zélande, Paris, 1874.

2. Het Stadhuis te Middelburg.

Een heldere en kort architectonische beschrijving van het Stadhuis vindt men in het XXXVIe Bulletin de la Gilde de St. Thomas et St Luc door Bn. Joseph de Bethune. Een bizonderheid is nog, dat de beelden der graven en gravinnen van IJwijnsel vroeger met kleuren waren afgezet, volgens hun kostuum. Het Stadhuis heeft een, nieuwen aanbouw, in 1778 begonnen, die op zichzelf niet onschoon, van het hoofdgebouw in stijl verschilt. De opvatting, dat Anthonie Kelderman het werk van zijn Vader Andries Kelderman alleen zou hebben vernieuwd en voltooid, is ontleend aan ‘Galland, Geschichte der Holl. Baukunst und Bildnerei.’ De zonnewijzer met het ‘Praetereunt et imputantur’ bevindt zich tegenwoordig niet meer aan het Stadhuis maar op het gebouw der gasfabriek aan het Molenwater.

3. De Abdij bestaat, zooals men weet, uit een onregelmatigen kring van aaneen verbonden gebouwen. Zij bestaan uit het schip van de oude Abdykerk, thans Nieuwekerk (Nerd. Herv.) en het koor (Koorkerk) (Ned. Herv.), den toren, de kleine binnenplaats, de gang naar de groote binnenplaats en de oude gebouwen, welke deze omringen. Ten Noorden van de Kerk bevindt zich het wondermooie, grijze muntpleintje, door de oude kloostergalerijen nog omgeven, en geheel afgesloten met een groote fraaie pomp. Na de secularisatie der Abdij diende het plein als binnenplaats der Munt van Zeeland. Een Engelschman die het muntplein bezocht riep uit: ‘Noble buildings, preserved with the care they merit.’ Het Abdijplein wordt aan vier zijden door de abdijgebouwen omringd, aan de Westzijde zijn de oude gebouwen vervangen door de woning van den Commissaris der Koningin, aan de Oostzijde door het Abdij-hotel. Aan Noord- en Zuidzijde, verheffen zich, zij het min of meer gerestaureerd, de oorspronkelijke Abdijgebouwen,. De gebouwen der Noord en Zuidzijde dienen voor den dienst der provincie (provinciaal archief, provinciale Griffie, - zalen van Geduputeerde en provinciale Staten). Een nadere architectonische en historische beschrijving van het in- en uitwendige der abdij ligt buiten het bestek van deze alleen literair-bedoelde schetsen. Het Bulletin de la Gilde de St. Thomas et St. Luc. o.m. geeft een heldere uiteenzetting.

In het V.V. der Tweede Kamer op Hoofdstuk V der Staatsbegrooting voor 1918 werd door eenige leden gewezen op een fout die begaan zou zijn bij de Restauratie van het Raaduis te Middelburg. De baldakijnen, waaronder de beelden geplaatst zijn, zouden voorzien zijn van nieuwe bekroningen, die aanmerkelijk hooger zouden zijn aangebracht dan, blijkens de daarachter bewaard gebleven profileering, in de bedoeling van den bouwmeester zou hebben gelegen. Ook wilde men worden ingelicht omtrent de plaats waar de beelden zijn geborgen, die door nieuwe zijn vervangen. De leider der Restauratie van het Raadhuis heeft den Minister omtrent de bedoelde vragen geantwoord, dat de baldakijns ter plaatse zijn aangebracht waar zij behoorden, dat van onrustig aanzien (waarover ook was geklaagd) niets gebleken was en dat de oude beelden in particulier bezit zijn geraakt.
De Heer J.A. Frederiks, gebruik makend van zijne aanteekeningen over het Raadhuis, betoogt in een onlangs verschenen brochure (‘Het Middelburgsche Raadhuis in de Tweede Kamer’, 's Gravenhage. Martinus Nijhoff 1917) dat het doorloopen der profileering in het geheel niet wijst op lagere bekroningen, doch een logisch gevolg is van de constructie, aangezien toch de profileeringen van het achtervlak zoover doorgaan tot zij de schuine kant van de bekroningen ontmoeten, en voorts dat op de oudste afbeelding van het Middelburgsche Raadhuis door Pieter Bast (1595), evenals in latere afbeeldingen de bedoelde bekroningen dezeflde vormen vertoonen, welke nu aan het Raadhuis zijn toegepast. Later zijn, wegens de hooge kosten van onderhoud, de hooge bekroningen vervangen door lagere afdekkingen, die in de 19de eeuw werden vervangen door eenvoudige schuin oploopende verhoogingen van cement.
Omtrent de oude beelden die door nieuwe zijn vervangen deelt de Heer Frederiks mede dat zij zoo vaak hersteld en opgelapt zijn, dat ze zeer weinig waarde bezitten. De gave stukken achtte Dr. Pit te onbelangrijk om in het Nederlandsch Museum te worden opgenomen.