Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 27

De roep
door Karel Wasch.

Na een vreemde sluimering op mijn rustbank, hervind ik de avondlijke stiltekamer met het besef, dat een pijnlijke gespannenheid nu gansch is geweken. Ik zie op naar de geel-bloeiende lichtbloem van mijn zijde-omhangen lamp en een warmte stijgt in mij omhoog, tot ik haar voel uitschijnen als een zachte glimlach om den mond. Mijn blikken beginnen stil-aan te glijden langs àl vertrouwde dingen, die ik niet schouw in hun afzonderlijkheid, doch onafscheidelijk weet van de ééne sfeer, welke mijn eigene is. - Langzaam verhef ik mij en loop behoedzaam heen en weer, nu en dan stilstaand, om den kloktik te beluisteren, die tot mij komt door lagen van stilte, even huiver-vreemd als het eindloos zich herhalend hartebreken van een mystisch wezen. Maar die licht-ontrustende aanvoeling verglijdt spoedig en ik neem een beeldje op, dat ik streel met de vinger-

[p. 310]

toppen, terwijl een glanzend gevoel van veiligheid in mij open gaat bloeien. Brokken herinnering komen op, overspoeld door ijle gedachte-golven en mijn innerlijke aanschouwing kan er zich reeds tegenover stellen zonder pijnenden weerslag te ondervinden. Meer en meer volgroeit in mij een klaar besef van het gebeurde en de behoefte aan indringende ontleding doet zich onafwijsbaar gevoelen.

't Is of ik buiten mijn Zelf was getreden. Of ik een experiment heb volbracht, dat een verlies van mijn wezens-eigenheden ten gevolge had kunnen hebben, althans een bewustzijnsontwrichting. Hoe is het dan mogelijk, vraag ik mij af, dat ik zoo ná aan die gevaarlijke grens kon komen, waar ik toch in de eerste realiteit louter een bezoek aflegde bij een waanzinnigen, mij nimmer buitengewoon-dierbaren, oom. - Heb ik mij soms gedurende de enkele uren van mijn verblijf te zeer de gevángene geweten in dat anders-stille huis, waar het stuurlooze wezen behoed wordt tegen de gevolgen van daad-reflexen, die zijn zoogezegd zieken geest mocht teweegbrengen?

Heeft het immer-loerend wantrouwen, dat ik onder de uiterlijke impassibiliteit van geneesheer en verplegers zoo wél speurde, een onzekerheid in mij gewekt, een twijfel aan 't eigen normaal-zijn, die mij een ongewone, angstige voorzichtigheid oplegde, mij als hield onder de suggestie van het gevaar, te drukkender omdat ik den waren aard ervan niet kon realiseeren?

Of heeft louter het contact met den man, dien ik zoo veranderd weerzag, ná een ongedacht-felle emotie te hebben gegeven, mij gebracht in den staat van vreemde beklemming, die ik speur, nu ze van mij geweken is?

Er bestond tusschen hem en mij geen innige genegenheidsband. Wij ontmoetten elkaar weinig, omdat wij in verschillende plaatsen woonden. Wel logeerde ik meest ieder jaar een veertiental dagen in zijn huis, doch onderhield mij dan hoofdzakelijk met de neven van mijn leeftijd. Overigens beperkte zich onze omgang tot het allernoodzakelijkste, dat een conventioneele familiebetrekking vereischt.

Er is nooit iets gebeurd, waardoor mijn belangstelling zoodanig verlevendigd werd, dat ik ertoe kwam zijn geestelijken stand ten opzichte van den mijnen zuiver te bepalen. Niets gaf mij aanleiding, mij eenmaal diep in zijn bestaan in te denken, zooals ik dit met zoovele anderen, die mijn pad kruisten, gedaan heb. Wij hielden ook geen enkel gesprek, dat door bijzondere begripsvatting of ontroeringsmomenten bleef naleven in mijn heugenis. Toch betoonde hij mij steeds een zekere sympathie, maar zoo, dat ze mijn diepste gevoelsinnerlijk niet raken kon. Ik constateerde haar. Méér niets. Toen mijn eerste gedichten gunstig besproken werden, liet hij niet na mij met koddig-aandoend gezag te verzekeren, dat ik er wel komen zou, dat mijn weg in de wereld gebaand lag. En er rees een lichte trots achter zijn woorden, alsof ik een kind van hem was.....

Overigens las hij mijn verzen nooit. Zijn eenige lectuur bestond ook uit wat plaatselijke bladen en vaktijdschriften. Als kleine eigenbouwer met eenig fortuin, die de zorg voor zijn gezin droeg door zich te wijden aan 't voltooien van reeksen arbeiderswoningen, welke hij verkocht of onder zijn beheer verhuurde, scheen elke directe aanvoeling van kunst buiten zijn leefsfeer te liggen. Ik moet aannemen, dat hij onbewust het maatschappelijk bestaansrecht der kunst erkende; behoefte of belangwekkend phenomeen was zij echter nooit voor hem. Hierin ligt wel de oorzaak van mijn onbekendheid met zijn eigenlijk leven. Zonder het ooit voor mij zelf uit te spreken, zag ik hem als het burgermannetje, gevangen in den kluister van zijn klein-dagelijksche belangen, waarvan de dichter in mij zich instinctief afwendde, weliswaar vrij van eenige minachting, maar toch met de zekerheid, door

[p. 311]

hem nooit de bevrediging eener geestelijke behoefte te zullen verkrijgen.

Hoe anders begin ik dit nu in te zien. Er moet tusschen ons wel degelijk een bijzonder contact geweest zijn, al konden wij er geen van beiden een treffenden realisatie-vorm voor vinden. Een onbegrepen strooming heeft onze wezens verbonden in eeuwigheids-minuten van zwijgend samenzijn. Aldoor moet zijn roep naar mij zijn uitgegaan. Tot ze mij eindelijk bereikte, nu, na zijn loswikkeling uit de omknelling der dagelijksche realiteit.

Toen het bericht van zijn plots-uitgebroken waanzin mij bereikte, trof dit voornamelijk mijn verbeelding. Wat men mij meldde over de vreemde woedevlagen, die den anders zoo kalmen man ertoe brachten zijn huisgenooten naar het leven te staan en onmiddellijke overbrenging naar een inrichting noodig maakten, wekte slechts een voorbijgaand medelijden in mij op; tot speurende peinzing en uitwaaierende fantasie bracht mij alleen de aard van zijn ‘ziekte’ die men mij als godsdienst-waanzin aanduidde. Dit verraste mij. Hij was toch zoo'n gewoon mannetje. Volstrekt geen geloofsfanaticus. Naar ik zeker wist een conventioneel-geloovig Protestant, die nóch druk ter kerke ging, nóch zwaar Bijbel-las en evenmin als van kunstaanvoeling, ooit van eenige mystieke geneigdheid had blijk gegeven. Hoe ik ook zocht, ik vond geen enkele psychische voorbereiding van zijn merkwaardige geestesverwarring. Wat men mij zeide van een tegenslag in zaken, (volstrekt geen onoverkomelijke!) die een stagnatie in zijn geregeld denken zou veroorzaakt hebben, bracht geen blijvende bevrediging voor mijn innerlijke beleving van dit geval. Méér deden mij de mededeelingen over zonderlinge omdolingen (verre, eenzame wandelingen zonder na-te-wijzen doel), waaraan hij zich in de maanden aan de instorting voorafgaande, had overgegeven. Deze maakten zijn figuur tot een voor mij belangrijke en deden het vermoeden kiemen, dat in hem een zeldzame, onverstane drang moest gewerkt hebben, die hij zoolang gevolgd had, tot zijn bewustzijn van de naaste werkelijkheid erdoor was verduisterd. Toch bleef het alles aanvankelijk louter object voor mijn fantasie en werd ik niet tot een bezoek geleid.

Ook zijn naaste betrekkingen bezochten hem weinig. De kinderen wilden niet en spraken over hem met afkeer en vrees. Mijn tante ging geregeld, plichtmatig, ofschoon ze telkens pijnlijker-geschokt weerkwam. Zijn uitingen beschreef ze als wartaal over God en muziek, het vredespaleis en zijn wandelen op wolken, obsceniteiten en onbeheerschte gebaren, waartusschendoor hij haar in enkele, scherp-heldere oogenblikken herkende en als-normaal toesprak, zeggende, dat hij het toch zoo goed had en ze zich over hem niet moest verontrusten of wel haar overlaadde met woorden van genegenheid, als hij vroeger nooit gebruikte. - In zijn gezin werd nimmer met liefde over hem gesproken. Men míste hem niet. Zelfs niet als kostwinner. Want de twee oudste zoons hadden de slechts wat verwaarloosde zaken geheel kunnen ophalen en verdienden genoeg om gezamenlijk op den ouden voet voort te leven en de verplegingskosten voor hun vader te kunnen betalen. Onomstootelijk bleek mij toen, dat hij niet enkel voor mij, doch evenzeer voor zijn gezin altijd een geestelijk-vreemde was geweest.

Er verliepen ook twee jaar, eer ik hem weerzag. Bij de beschrijving zijner weinige, heldere oogenblikken was het opgevallen, hoe hij steeds op bijzondere wijze over mij sprak. ‘Hoe maakt Johan het toch’, vroeg hij dan. ‘Wat zou ik hem graag zien. Ik heb altijd zooveel van hem gehouden.’ En soms sprongen de tranen hem daarbij in de oogen. In 't begin schonk ik daaraan weinig aandacht. Ik hield het voor een uiting, gelijkwaardig aan de anderen, machtelooze vormgeving van een gestoord brein. Maar de als bewust volgehouden

[p. 312]

herhaling van het gezegde, de teleurstelling, die hij kenbaar begon te maken, toen zijn vrouw hem telkens weer bezocht zonder mij en eindelijk een brief, waarin ik het onder veel onsamenhangends nog eenmaal zelf moest lezen, deden het besef in mij rijpen, dat hij mijn gezelschap behoefde en ik mij door geen overwegingen meer mocht onttrekken aan den drang, dien hij op mij uitoefende. Dus ben ik gegaan, zonder iemand van de familie te waarschuwen.

Hij werd tot mij geleid in een effen-grijs behangen, weinig-gemeubelde wachtkamer met uitzicht op een hoog-omsloten binnenplaats. In een der hoeken van het vertrek veinsde een bewaker te lezen. Toen hij mij zag, scheen hij dadelijk een zijner bewuste oogenblikken te hebben. Haastig kwam hij op mij toe, omgreep met beide handen mijn rechter en hield ze lang in de zijnen. Een groote ontroering belette hem eerst alle spreken, tot tranen uit zijn oogen braken en hij mij zeide met bewogen kinderstem: ‘Het is goed dat je komt, Johan. Ik ben zoo blij. Je weet wel, hoeveel ik altijd van je gehouden heb.’ Daarop liet hij mijn hand los, trad een stap achteruit en zijn blik verloor zich naar buiten....

Ik kon niets antwoorden. De naïviteit en diepe echtheid van zijn aandoening verraste mij haast tot schrei-bewogenheid toe. Een medelijden zwol in mij, een onmachtige drang hem te helpen. Er ging een begin van verzet door mij heen tegen hen, die dezen man hier als een gevangene onder tucht hielden. Ik vroeg mij af, of de grauwe uniformkleeding en het kortgeknipte haar hem niet zouden hinderen, of hij wel het voedsel kreeg, dat zijn smaak welgevallig was, of hij niet tot stervens toe leed onder het smachten naar vrijheid.....

Hij wendde het hoofd naar mij toe en er kwam lach in zijn oogen. Ik zag, dat hij dikker geworden was, doch geheel grijs. Zijn vroeger raspig-schrale wangevel hing nu in weeke plooien neer. Hij sprak rustig en voller-van-toon dan tevoren. Wat hij zei, scheen een antwoord op mijn gedachte-vraag.

‘Ik ben nu zoo gelukkig, Johan.... En jou gaat het ook goed. Dat weet ik.... Hoor je de muziek? Die is er altijd. Ik ben een groot violist.... Hier woon ik in het paleis des vredes. Ik doe niets dan wandelen den heelen dag.... God de Vader, God de Zoon en God de Geest. Amen.’ Hij hief een hand op en zweeg met verheerlijkt gelaat. Er was plotseling een verstilling in mij. Een onnaspeurlijke bewustzijns-verschuiving geschiedde en de ééne gedachte rimpelde op: Hoe vreemd, dat ik dit alles opeens zoo gewóón vind....

Toen brak de man tegenover mij uit in een ontstellenden stortvloed van woorden en meevlottende klanken. Het leek of hij de gansche taal dooreenwierp in een driftig zoeken naar passende aequivalenten ter duiding van een verward aandoeningen-complex, dat hem doortoog. Ik bleef eerst verbijsterd, tot ik den drang begon te bespeuren, dien hij naar mij heen zond. Hij wilde mij klaarblijkelijk iets zeggen, waarvoor zijn vertroebeld brein geen geordende woordreeksen kon vinden. Waarvoor wellicht geen woordvatting wás. Weer een reflex van mijn zwijgend vragen? Plots wist ik het. Hij maakte wáár, wat hij voor weinige oogenblikken had gezegd. Hij beeldde de sferen, waarin hij verklaarde te leven. En tot in de fijnste zenuwweefsels doorleefd, zag ik den man, die hij wàs. Ik aanschouwde in hem den bezetene der Ruimte in den opdans van zijn machtig geluk. Want kwamen tot hem niet in menigte de trillingen, die navibreerden door zijn wezen als eeuwigheidsmuziek, zwiepend zijn lijf door vervoeringen zonder tal, zijn handen bewegend in een nauw-volgbare, verstrengelde rhytmiek als langs een eindelooze veelheid van instrumenten?

Bouwde zijn in lichtsferen vervloeiend hoofd niet in onbelemmerde uitstrooming alle de paleizen, cathedralen en vredetempels, welke eens iets vangen zullen van den

[p. 313]

gonzenden levensadem der ruimte en als gewijde wachters rijzen onder hoog-koepelende oneindigheid?

Doorleefde hij niet de geneuchten van den eeuwigen Minnaar, die nimmer streelensmoe omgaat te midden der eindelooze rondedansen van de vrouwen zijner Verbeelding?

Trok door zijn stem niet bijwijlen de maning van den profeet, zag ik zijn oogen niet wijd-lichtend soms in opperste verklaring, werd hij niet zonder ophouden van velerlei schoone gestalting doortogen, zoodat het scheen of grooten uit verleden eeuwen - o wonder - mij brachten hun groet?

Was hij niet, die bevrijd van den lichaamswaan in duizel van verrukking zich deel weet eener alvervullende heerlijkheid, groot in overgave, immer volstroomend vat, rustlooze Danser in den lichtbloei van het Onmeetbare....

Eindelijk zeide de bewaker, dat hij zich teveel opwond. Men voerde hem weg zonder afscheid. Ook ik werd uitgeleid en bereikte het station zonder wezenlijkheidsbesef. Ik was zoo verdoofd, dat ik niet meer weet of ik in den trein sliep dan wel leeg-starend waakte. Thuis gekomen ontstak ik werktuigelijk het licht en strekte mij uit op de rustbank.

* _* *

Thans, nu alle benauwing ván mij is, meen ik mijn wonderlijke ontsteldheid aldus te moeten begrijpen: in de emoties, waarvan ik dien uitzinnige doordwarreld zag, herkénde ik dezelfde, die in mij woelen tijdens de momenten van opperste leefdrift, als de zang uit mijn zielediep wil worden tot Wóórd....

Eerst ná mijn terugkeer tot déze sfeer doorvoel ik geheel den verstarrenden huiver voor wat ik steeds mijn kostbaarst zelf geloofde, die mij een tijdlang bevangen hield.- En de onzegbare vernedering een geestelijk uitgestootene, één, die ik reeds vóór zijn zoogenaamde verdwazing als een minderwaardige had gemeden, te moeten aanvaarden als een oneindig-rijker begááfde, een onpeilbaar dieper gelukkige dan ik zelf ooit wás.... Toch brengt het doordenken hiervan geen verdere pijn-stoornis in mijn gemoedsrust teweeg.

Ik voel mij stijgen in nieuwe begripsverklaring. Wederom stel ik de vergelijking. Ik zeg mij, hoe ik tóch de meerdere ben door de ordenende macht, die mij kiezen en richten doet, wat uit het onbewuste stuurloos opwelt, om mij dan onmiddellijk tegen te werpen, dat juist deze onontkoombare behoefte aan vormgeving is als van een schriele behoudendheid, welke een noodzakelijke levensverenging met zich brengt tegenover de koninklijke spilzucht van hém, die ieder volgend oogenblik offert, wat hij in het vorige verkreeg en louter geluk puurt uit zijn volledige overgave aan de instroomingen van het Oneindige....

En vraag ik mij af: is dit dan de beteekenis van zijn ‘roep’, dat mij eenmaal reëel moest getóónd worden - o schijnbare onmogelijkheid! - hoe het verbeeldings-dichterschap uitrijst bóven het wérkelijke?

Of heeft dit alles voor mijn zelfverwerkelijking een beteekenis, wier vollen omvang ik nog niet kan bevroeden?

Wordt mij een onbegrepen weg gewezen naar hoogere toppen, dan ik tothiertoe kon bedróómen? Welke is dan de leiding, die mij voerde zoovér?....

Eén zekerheid blijft mij. Het geopenbaarde contact zal door mij niet verbroken worden. Die mij zoo wonderbaarlijk geroepen heeft, zal mijn komst nimmer meer met smartend ongeduld behoeven te verbeiden, ik wil tót hem blijven gaan met eerbied, als benaderde ik een Mysterie....

En dit is wellicht het éénige, dat van mij verlangd wordt. Deze erkénning. Het buigen is ootmoed voor de Ruimtemacht buiten mij, als een voortgaande overgave, die mij al hooger met haar zal verbinden....

Januari 1916.