Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 20

[p. 431]

Kalenders.

Onze nijverheidskunstenaars, die naar betere vormen zochten voor al datgene wat de dagelijksche omgeving kan veraangenamen, zij lieten hunne gedachten ook gaan over de ‘kunst aan den wand.’ En al is het laatste woord in deze nog niet gesproken, en evenmin uitgemaakt (ik betwijfel of het ooit uitgemaakt zal worden), of een schilderij tegen de muur, als zijnde ‘een gat in den wand’, wel vereenigbaar is met onze tegenwoordige begrippen over woninginrichting, toch zijn er enkele dingen die naast louter versiering ook een praktisch nut hebben, dat hoe langer hoe meer op den achtergrond was geraakt. Zoo was de kalender, afgescheiden van haar individueel mooi of leelijk, ontaard in een plaat, waar ergens, liefst zoo klein en zoo weinig mogelijk in het oog loopend, een blokje voor de dag- en maandaanwijzing was gehecht. Men begon echter in te zien, hoewel nog lang niet algemeen, dat de cijfers en dagen toch wel het voornaamste moesten zijn, en zij werden grooter en duidelijker, maar bleven bij de meeste kalenders toch een ‘noodzakelijk kwaad’, als ik het zoo eens noemen mag.

Alleen Rueter trachtte voor eenige jaren reeds zijn letter- en cijferblok met zijn schild tot één geheel te maken. Hier had men nu niet de plaat èn den kalender, maar een ding dat uitsluitend kalender was en waarbij het aangename, in deze de lijn- en kleurversiering, met het nuttige was vereenigd. Bij dezen kalender heeft de bruikbaarheid steeds op den voorgrond gestaan en is de ornamentatie er als omheen gegroeid.

Ik heb Rueters werk eens vergeleken bij dat, wat in goede tijden onze volkskunst opleverde. Bij de gesneden boerenkar, het kunstig bestikte bruidskeursje, de versierde mangelplank, het met koper beslagen pijpenfoudraal, bij al deze zaken is natuurlijkerwijs de bruikbaarheid de voornaamste factor geweest, maar het pleizier in het werk was oorzaak, dat de maker of maakster er iets meer aan deed dan wat strikt noodzakelijk was, dat er een element van schoonheid in kwam, waarvan de waarde afhing van de capaciteiten van hem in wiens handen het ding gegroeid was, maar waardoor het ding-van-gebruik toch tevens een genoegen voor het oog was geworden.

Zelfs de zekere nonchalance, die uitingen van volkskunst kenmerkt, zit in Rueters sierwerk. Hij hecht niet aan nauwkeurige spiraaltjes, aan strakke letters of cijfers, aan zuiver ronde cirkeltjes; het staat al op zijn plaats maar verder is het losjesweg neergeschreven, pretentieloos als de sliertjes en blaadjes op een Delftsch bord. En evenmin als bij dit, zal ons ook bij Rueters kalender die weinige preciesheid hinderen, vooral omdat wij duidelijk zien, dat het ornament een bijkomende zaak is en de totaalindruk, de verdeeling in kleur (ditmaal zeer gelukkig door het bruin-rood der bladen en het zwart met oker van het schild), en niet het minst de bruikbaarheid, de voornaamste factoren zijn.

Rueters kalender is als zoodanig dan ook zeker de meest rationeele der telken jare verschijnende.

Van Hoytema die in den opzet van zijn kalender zich zelf reeds jarenlang getrouw blijft, beschouwt de zaak eenigszins anders. Bij hem zijn plaat en kalender vereenigd, bestaat er verband in kleur en lijn tusschen beide, maar toch is de plaat een geheel op zich zelfstaand ding gebleven, meer dus dan een verfraaing of omlijsting van het cijfervlak.

De cijfers zijn wel duidelijk en goed leesbaar, maar merkbaar is, dat de kalender voor Van Hoytema slechts een aanleiding was om zijn twaalf dierenlitho's te maken.

Liet Van Hoytema bij wijze van spreken zijn feitelijke kalender weg dan bleef de clou over, en liet Rueter zijn cijfers en letters weg, dan bleef er niets over of ten minste iets waar alle verband uit was

Afgescheiden nu van deze min of meer principieele kwestie, hoe een kalender opgevat moet worden, waarover de geleerden, gezien de bekroning der Almeloo'sche kalender-prijsvraag, het nog niet eens zijn, kunnen wij Van Hoytema's kalender waardeeren om wat hij

[p. 432]

ons iedere maand toe geeft. Zijn vogels en zijn viervoeters, zijn ‘prent van de maand’, is haast altijd de moeite waard. Hij kent zoo door en door zijn dieren, weet zoo zijn techniek te beheerschen, dat iedere bladzijde ons een proeve is die doet zien wat er uit de steen te halen valt.

Dit jaar zijn het behalve vogels ook muizen, salamanders en enkele bladen met bloemen, en vooral hieronder zijn er die wij als zeer geslaagd mogen beschouwen.

Een andere uitgave van de firma Ferwerda en Tieman, die sinds verleden jaar ook bovenstaanden kalender in den handel bracht of als premie cadeau gaf, is een Wilhelmus van Nassau-kalender door G. Westerman.

Deze nu is feitelijk absoluut geen kalender. Bij Van Hoytema was de kalender bijzaak geworden, bij Westerman is zij zelfs hinderlijk.

Ieder die deze ‘kalender’ eens goed beziet en op het onderste gedeelte een donker papier legt, zoodat de letters wegvallen, zal bemerken dat hierdoor het geheel zeer verbetert. Dit zijn dan ook alleen een twaalftal reproducties naar schilderijen, die hun ontstaan aan het Wilhelmuslied ontkenen; en, waarschijnlijk omdat men er niet anders mede wist te doen, is er een kalender van gemaakt.

Als zoodanig moeten wij het resultaat dus als mislukt beschouwen; een andere vraag is echter of de platen en de reproducties ervan, de moeite waard zijn.

De schilderijen van den heer Westerman nu, hoewel er iets van Jurres in zijn werk is, deden mij eenigszins huiverig dadelijk aan de ‘Historische Galerij’ denken. Niet juist door het onderwerp, maar wel door den toon, er zit iets in van dat bruin en blauwgrijs uit den tijd der Historische Galerij, toen de romantiek in de schilderkunst nog leefde, en men als bang was voor pittige, sterke kleuren, voor frischheid en leven.

Er zit iets sombers en dufs in deze schilderijen als in de mooie kamers bij ouderwetsche burgermenschen, en toch het onderwerp behoefde er geen aanleiding toe te zijn. Wat heeft Rochussen, om een uitzondering uit de medewerkers aan de Historische Galerij te noemen, geen frissche pittige dingen gemaakt; maar opmerkelijk is het dat waar de heer Westerman eenigszins uit die kleur raakt, als bij het schip in de December-bladzijde het geheel direct veel beter wordt.

En nu de reproductie, deze door de firma Enschede uitgevoerd, is waarlijk te roemen. Met het autotypisch kleurenprocédé zijn hier resultaten verkregen, die de schilderijen zeer goed weergeven, een extra präge op het papier suggereert zelfs de draad van het schilderdoek.

Bij deze kalender (?) is een toelichting tot de historie van het Wilhelmus-lied gevoegd door Dr. M.G. de Boer; het geheel is dus wel verzorgd, ook wat de uitvoering aangaat, maar het resultaat kan ons als kalender in geen geval, als kunstwerk maar matig bekoren.

Dat men nog niet precies beseft dat een kalender een ander ding moet zijn dan een plaat met een vakje er in uitgespaard voor de blaadjes, bewijst het resultaat van de prijsvraag die Gebr. Palthe uit Almeloo uitschreven.

De eerste prijs door de jury toegekend was een goed geteekende illustratie à la Rackham, maar geen decoratief kalender-blad, in den tweeden prijs was evenmin de grootste ruimte, en de belangrijkste plaats voor de maandbladen gespaard - en zoo zouden wij door kunnen gaan. De uitverkoren teekeningen waren goed, waren geestig, waren handig maar het waren geen kalender-schilden. Neen, de heeren Bart van Hove, G.H. Breitner, A.M. Gorter, N. van der Waay en H.A.J. Baanders hebben hier slechts de teekeningen beoordeeld, en het doel waarvoor deze bestemd waren, de eischen van een kalender, wat juist het uitgangspunt moest zijn, buiten rekening gelaten. Maar had men nu ook wel deze heeren een keuze moeten laten doen? Een decoratief grafisch werk moet toch beoordeeld worden door decoratieve kunstenaars en grafische kunstenaars. Maar hieraan heeft de firma Palthe niet gedacht waarschijnlijk. Een volgende maal beter. De animo in deze wedstrijd liet niet te wenschen over.

R.W.P. Jr.