Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 19

[p. 103]

pl. 1. moderne noorsche huisvlijt (weefwerk en schilderwerk).

Noorsche huisvlijt
door Albertine de Haas.

Men wil zoo gaarne verband zoeken, tusschen de voortbrengselen der huisvlijt van een streek en het wezen zijner bewoners.

Deze onderlinge betrekking is veelal moeilijk vast te stellen.

Vanwege een zekere gelijkvormigheid die alle huisvlijt kenmerkt.

De huisvlijt als nijverheidstak-bij-uitstek, die zich buiten alle reglementeering van werkmanskunst hield, is weliswaar aan de nivelleering ontsnapt, waaronder de stoom het handwerk bracht, maar heeft - zooals ze in de stille landstreken van 't schaars bewoonde Scandinavië, in achterafhoekjes ook van de overbevolkte hoog beschaafde cultuurstaten van 't vastland voortteelt van geslacht op geslacht - een andre eenvormigheid waarin ze ligt gevangen: die door traditie bewaard.

Deze oude huisvlijt - dit in onderscheiding met het zin- en gedachten-looze gepruts dat men in een pot-pourri op onze kleinsteedsche huisvlijt-tentoonstellingen vindt - heeft iets van den lang gekwijnd hebbenden, maar dan nu eindelijk verdwenen doedelzak.

Het wijsje is karakteristiek maar monotoon.

De traditie bewaarde getrouw de eenvormigheid die onder oer-volken de naïve teekening der elementaire verbeelding kenmerkt; eenvormigheid even internationaal als bijv. de plastische teekenwijs van kinderen over de heele wereld.

Als men voor 't eerst voor Noorsche huisvlijt staat - ziend de weefsels die de bevolking voor eigen gebruik maakt, is men getroffen door de trouwe bewaring dier oude motieven. Ook boeit het oog een overeenkomst van deze Noorsche weefsels met de Egyptische, de Hongaarsche vooral.

Theorieën, die men zich bouwen mocht, waarmee men dit contrast van een door felle kleuren gekenmerkte huisvlijt als reactie tegen de landssomberheid te verklaren meende, worden dus met bovengemelde overeenkomst ineens naar 't land der fantasie verwezen.

Hoe komt Noorwegen oorspronkelijk aan deze eigenaardige kleur-keus, aan de voorliefde van zuiver orientaalsche combinaties. Men stelt zich de vraag in onzen aanvangszin neergelegd.

[p. 104]

Het antwoord hierop is: Inderdaad, door zeer vroegen invoer van Oostersche nijverheidsprodukten.

pl. 2. moderne noorsche huisvlijt.

In 't bronstijdperk reeds schijnen voor 't eerst, tot dusver in 't Noorden onbekende kleeding en sieraden ingevoerd te zijn, waarvan men den oorsprong door de verschillende landen van Europa heen, tot in Azië kan nagaan. Want uit den grond opgedolven voorwerpen in verschillende gebieden van Europa hebben als het ware een lijn geteekend, waar langs het vroege verkeer plaats greep. Op de eene plaats meer, op de andere minder is uit de thans op die plaatsen beoefende huisvlijt verwantschap te bespeuren met dezen vroegen invloed. Hier ligt het geheim van de treffende overeenkomst tusschen veel Noorsch werk en dat van Hongarijë bijv., waar dezelfde Oostersche kleuren en teekeningen als die nu ook nog in Egypte gevonden worden, zich handhaafden.

Men zie in dit verband de met geometrische ornamentatie versierde kleedjes op plaat I; het kleedje met de menschenpoppen, in niet zeer karakteristieken vorm, zooals ze bij alle primitieve volkren in hun oudste sierkunst voorkomen, is slechts belangwekkend als eigenaardig voorbeeld van behoudendheid in de overigens zoo ontwikkelde huisvlijt.

pl. 3. weefwerk.

Zoo heeft dus reeds zeer vroeg 't verkeer - een communicatie die men in belangrijkheid gewoon is te onderschatten - de eigenaardige Oostersche kleur-combinatie groen, rood, geel, bruin ook in 't Noorden gebracht. De behoudendheid van 't Noorsche landvolk alweer (aan de kust toch doet en deed men weinig aan huisvlijt) die deze kleuren tot op dit oogenblik bewaarde, zoodat nu weefsels uit Egypte en uit Noorwegen een volslagen overeenkomst kunnen vertoonen. De oudste motieven - ontleend aan de voorwerpen, waarmee men, door tegen elkaar wrijving vuur maakte - die vooral de prachtige oude stijlvolle weefsels beheerschten, treffen we, gewijzigd, in de tegenwoordige handweefkunst aan. Ook het oude gebruik, de woningen van binnen met het eigen-gemaakte weefwerk te behangen, bleef bewaard.

Mocht men door de Orientaalsche herinneringen in de Noorsche huisvlijt een oogenblik den bewoner en het landsverleden uit 't oog verliezen, er is te veel wat zich toch als zeer karakteristiek-eigen opdringt.

Het aspect van 't land, het sombere grootsche, moest het wezen van den bewoner in zijn kunst beïnvloeden. Het hout is in Noorwegen 't aangewezen materiaal; het houten kerkgebouw was het geëigende en meest voor de hand liggende gebied voor toegepaste kunst. De kerkdeuren vooral werden overladen met beeldhouwwerk, uitingen van den kunstzin der landbewoners. Deze kerkdeuren zijn alle wat de verhouding der afmetingen betreft, eenvormig: een zeer nauwe deuropening, waaromheen een lijst van beeldhouwwerk. Om 't gevaar bij brand dat die nauwe openingen teweeg brachten, werden deze prachtige deuren - die een volmaakt beeld gaven in hun talrijkheid en afwisseling van den vroegeren hoogen trap van handwerkskunst - door andere vervangen. In musea zijn ze hier en daar opgesteld.

Het snijwerk is zeer uiteenloopend. Om een indruk te geven tot welke schitterende ornamentale concepties men kwam, geven we hier de afbeelding van de deur der Tuftkerk in Sandsver (plaat 7). Zooals men kan zien, zijn de kapiteelen geschonden en is het

[p. 105]

snijwerk van de zuilen weggeslagen. Overigens vertoont het snijwerk dezelfde hoofdlijnen die in de meesten van deze stave-kerken worden aangetroffen, nl. bovenaan aan elke zijde een groote draak en een derde draak-ornament boven de deuropening; vervolgens ziet men een dier uit de fabelwereld op elk kapiteel en verder naar beneden aan elke zijde een grooten drakekop, uit welks bek een slinger komt; ten slotte een paar palmetten aan den voet, maar hier alleen op de linker plank. De rechter plank heeft op de overeenkomstige plaats een rond boogfries (de eenige plaats waar dit ook nog gevonden wordt is op een deurplank in de Osstadkerk in Seterdal, waar het beter gemotiveerd is, omdat er onder het fries een afbeelding van figuren gevonden wordt).

pl. 4. moderne noorsche huisvlijt.

Deze prachtige kerkdeur met zijn voorname verdeeling, de beheersching van lijnenwarreling, de vormdrift en de rust, is een beeldhouwwerk dat onder de voortreffelijkste voorbeelden van snijwerk uit de meest waardevolle tijdperken is te rekenen.

Nog een paar andere kerkdeurfragmenten willen wij u beschrijven, als kenschetsend beeldhouwwerk.

Het snijwerk is hier tamelijk grof uitgevoerd, het heet dan ook dat deze deur aan een tot kerk hervormde stal behoorde. De ringen in 't snijwerk brengen herinnering aan 't geometrische ornament; 't gewone bladerwerk is in Romaanschen stijl, verder brengt het snijwerk afbeeldingen van zes verschillende episoden uit de oude Nibelungen en Völsungsaga's. Er ligt geen goede chronologische volgorde in de verhalen, tenzij wij aan den rechterkant beginnen en op beide planken van beneden ‘lezen’.

Wil men den uitleg? We zien dan eerst hoe de smid Regin een zwaard maakt voor Sigurd, die zelf meehelpt om met een blaasbalg het vuur aan te wakkeren. Vervolgens houwt Sigurd, bij wijze van proef, met het zwaard op het aambeeld, waarbij het zwaard in stukken gaat, onderwijl houdt Regin waarschijnlijk riem of koppel in de hand. Later smeedde Regin, zooals de sage luidt, het zwaard van Sigurds vader tot een nieuw, Gram geheeten, en met dit zwaard zien we Sigurd den draak Favne doorboren: hij ligt op zijn knieën in een kuil (kuil of graf) en beschermt zich tegen Favne's gif door een schild voor zich te houden.

pl. 5. moderne noorsche huisvlijt.

Op de linker plank zien we onderaan in 't midden een grooten boom, op welks takken drie vogels zitten; links onder den boom zit Regin te slapen, hij leunt op een zwaard, vermoedelijk Gram; aan de rechter zijde zien we Sigurd bezig Favne's hart aan een spil te braden. Als hij wil probeeren of 't gaar is, brandt hij zijn vingers en om de pijn te stillen, steekt hij ze in den mond. Daar nu Favne's hartebloed op Sigurd's tong komt, kan hij het gezang der vogels op den boom verstaan. Van deze krijgt hij o.a. den raad, om Regin te dooden, den schat te halen,

[p. 106]

die Favne bewaakte en daarmee weg te gaan. Dit kan men in de volgende afbeelding zien gebeuren, waar Sigurd eerst Regin doorboort, zoodat het bloed hem uit mond en rug spuit en hij, Sigurd, vervolgens zijn gezadeld paard Grane bestijgt - (dat zich zoo van pas tusschen 't gebladerte bevindt) - op wiens rug hij de kist met Favne's schat heeft vastgemaakt. Ten slotte zien we bovenaan de geheel afzonderlijke voorstelling hoe Gunnar Gjukessn met gebonden handen in een ‘slangenhof’ ligt en met zijn teenen een snaarinstrument bespeelt, waardoor zooals het in de vertelling heet, alle slangen insliepen op één na, die zich in zijn lever vastzette.

pl. 6. noorsch borduurwerk.

Het snijwerk is, zoowel wat omtrekken als wat modelleering aangaat, vrij grof uitgevoerd en de verhoudingen en de details zijn minder geslaagd; dit laatste geldt trouwens niet zoozeer voor de personen en de dieren als voor den boom, die in zijn teekening van takken en bladerkroon dezelfde willekeurige behandeling toont als overal elders in de middeleeuwen. Toch is het geheel uitgevoerd met een merkwaardige levendigheid en in een zekeren stijl, voor houtsnijkunst uit de 12e eeuw in allen geval een merkwaardig voorbeeld.

Een fraai gebeeldhouwde kerkdeur, (een aanzienlijk fragment althans) bezit het Kunstnijverheidsmuseum te Haarlem.

Ook hier draken, slangen en andere fantastische dieren, die in een warreling van kronkelende staarten en lange halzen liggen, langs en door smalle banden, waaraan de dieren zich vastklampen. Wanneer men als een puzzle deze beginnen en einden weet uiteen te houden, merkt ge met een geschiedenis te doen te hebben van elkaar vervolgende, in den nek bijtende, dooreengestrengelde en loskrampende dieren. Zijn deze beschreven voorbeelden van houtsnijkunst, typen van een schitterende periode uit 't verleden, hun beteekenis voor een inzicht in de tegenwoordige huisvlijt is onmisbaar. Want al deze oude sagen leven, maar aufgehoben, d.w.z. bewaard-en-verloren in den tegenwoordigen rijkdom der Noorsche houtsnijders.

De gloed van de oorspronkelijke vormdrift die zich met zooveel hartstocht in die geheel gebeeldhouwde kerkdeelen uitte, de kracht van deze oude kunst, mist men wel wat in de tegenwoordige snijkunst. De draken zijn voor 't meerendeel op stal gezet; hun koppen en staarten zijn te loor geraakt. De bochten waarin hun lichamen zich kromden, vindt ge weer in de vaak conventioneel toegepaste spiralen; plantenmotieven hebben zich vermengd met diè, oorspronkelijk uitsluitend van 't dierenrijk.

Uit de getemde bochtige lijnen, dringen zich bladachtige lobben als lentespruitsels uit een glad voorjaarstakje.

't Plantaardig element verdringt af en toe àlle gedachten aan den oorsprong van 't dierenmotief, dat slechts als verre herinnering in de geboogde lijn der teekening bleef bewaard. Evenzeer gewijzigd zijn de vormen van het Vikingschip en de Stave-kirke in de Noorsche kunstnijverheid opgenomen.

[p. 107]

Van de schepen waar de Noren mee uitvoeren, werden de snebben versierd met drakenfiguren uit de godsdienstige sagen. Deze draken-vormen uit de heldensagen van den godentijd, werden naar 't heet, na veiligen terugkeer of na behaalde overwinning aan de kerken aangebracht. Zoo groeide dit motief innig samen met het volk. De photo's op de vorige blz. doen niet onaardig de ontwikkeling van dit detail zien, zooals het, gestyleerd, en geheel den drakenkop er in verloren, uitspruit aan de botervaatjes en den drinknap tot handvatsels dient.

Het houtsnijwerk zooals Noorwegen dat nu oplevert, is weelderig van motieven-rijkdom, doch verschraald aan kracht van uitdrukking.

pl. 7. gesneden kerkdeur in sandsver.

Maar steeds blijkt de boerenbevolking, in de eenzaamheid harer hoeven, een rijke vindingskracht te bezitten. Dit wijzen de huidige produkten uit die de oude bewonderenswaardige qualiteiten toonen: een bijzondere harmonische verdeeling in de versiering, originaliteit van conceptie (zie daartoe bijv. de doos links, plaat 2, de broodplank, ook, plaat 5, waarover de karakteristieke bruidsketting hangt). Te voorzien is, nu de economisch uitstekende huisvlijtvereeniging voor stelselmatig onderwijs in 't houtsnijden zorgt, voor afgepaste versierings-ontwerpen, dat de uiting der huisnijverheid hoe langer hoe meer zal verschoolschen, dat steeds meer de oorspronkelijke ornamentale zin zal worden verslapt.

Reeds zagen we voor export bestemde voorwerpen die al te duidelijk blijk gaven van verval.

Beoogde vroeger de huisvlijt uitsluitend een vanzelf sprekende voorziening in de behoeften van voorwerpen van dagelijksch gebruik (de botervaatjes en kannen op plaat 1) en een opluistering van de eigen woning; de huisvlijtvereeniging - ruim van rijkswege gesubsidieerd - leidde dezen natuurlijken drang naar de vervulling van een economisch belang (voorwerpen van export, plaat 4 en 5).

Zoo heeft de oprichting der tegenwoordige huisvlijtvereeniging een industrie van belang in 't leven geroepen, activiteit op de eenzame hoeven gebracht, maar het laat geen twijfel dat op den duur de schoone zin van onbaatzuchtige liefde voor wat het oog behaagt: de eerlijke kunstzin te gronde moet gaan.