Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 16

[p. 368]

De wandschildering in het protestantsche kerkgebouw te Rosendaal in Gelderland.
Door dr. J.D. Bierens de Haan.

Het is maar al te waar, dat het religieus bewustzijn in het Christendom der laatste eeuwen niet pikturaal-kunstlievend is. Dit wil niet zeggen, dat religieuse menschen niet schilderlievend waren, noch dat kunstlievende bij voorkeur waren onreligieus; maar het wil zeggen, dat religie en kunstzin geen noodzakelijk verband meer hielden. De religieuse idee is de idee der eenheid van den mensch met God; en het valt waarlijk niet te zeggen dat onze schilders bij voorkeur door deze idee zijn geinspireerd.

de barmhartige samaritaan.

Ook waar bijbelsche tafereelen zoo menigmaal de onderwerpen hebben aangeboden voor de schilderkunst is het niet allermeest de religieuse idee geweest, welke men daarbij wilde vertolken, doch veeleer het echt-menschelijke, dat in deze tafereelen en verhalen en gestalten spreekt. Alzoo Rembrandt en Dürer. Alzoo ook anderen. En waar niet dit echt menschelijke uitgedrukt werd, zooals bij de Italianiseerende meesters der 17^de eeuw en de klassicistische der 19^de (Schnorr von Carolsfeld c.s.), kregen wij een leeg en koud vertoon van schilderbekwaamheid, konventioneele plechtigheid of zoetheid, waar alle religieuse ziel in ontbrak. De religieuse kunst was niet meer aan de orde, omdat ook de religieus-geestelijke bezinning niet meer als voorheen den nadruk legde op het zichtbare, voorgestelde en afbeeldbare. Verhaal, zichtbare gestalte, legende raakten op den achtergrond voor het onafbeeldbare: het begrip en de dogmatiek. De Roomsche kerk was er in dit opzicht niet beter aan toe dan de protestantsche; dit onderscheid bestond alleen, dat de eerste aan het begrip van religieuse schilderkunst welgezind bleef, al daalde ook de kunstopvatting tot de laagste graden - terwijl in het protestantsche bewustzijn een bepaald religieuse (voor de kerkelijke samenkomst aangewende) schilderkunst werd afgewezen. Dat nu in het kerkelijk leven de schilderkunst niet geduld werd, bewijst dat zelfs godsdienstige afbeeldingen voor den protestant iets anders beteekenen dan de religieuse

[p. 369]

idee - waarom zouden ze anders zijn geweerd?

Maar hoe zal men déze afbeelden? Dat was in ouden tijd gemakkelijker dan heden. Toen beduidde een Madonna met het kind iets bovenmenschelijks, en dat toch menschelijk was; en had men dus in voorstelbare gestalte de eenheid van het menschelijke en het goddelijke voor oogen. Toen gold een heilige Sebastiaan of Augustinus als tusschenwezen tusschen mensch

christus en de samaritaansche vrouw.

en God, zoowel tot de Godheid als tot de menschheid gewend, zoodat in een geschilderden Sebastiaan, die het teeken van zijn hoogere waarde zichtbaar maakte aan de pijlen, waarmeê hij zijn marteldood had ondergaan, de religieuse idee voor iedereen als tastbaar werd. Maar voor het modern bewustzijn kan geen enkel tafereel rechtstreeksche afbeelding van ideeën zijn.

Te Rosendaal in Gelderland hebben de ontwerper (Schrijver dezes) van het gedachtenplan der wandschildering, die daar verleden jaar in de hervormde kerk is onthuld, en de schilder (de Heer G. van der Hoef) die dit gedachtenplan in pikturalen vorm heeft uitgedrukt, hun eigene opvatting van religieuse schilderkunst ten beste gegeven. Aan de lezers worden de reprodukties van dit werk hiernevens ter beschouwing aangeboden. Bij den eersten oogopslag, bij binnentreden van het kerkgebouw, hebben wij den indruk van een ideeën-werk, nl. een symbolische kompositie; een geheel verdeeld in onderdeelen, die gemeenschappelijk betrekking hebben op één hoofdgedachte. Deze laatste moet als verklarend begrip gelden voor de rechts en links, boven en beneden, geschikte afbeeldingen, en kan dus zelf niet in tafereel worden voorgesteld, maar in een geschilderde spreuk. Zoo staat daar de religieuse idee uitgedrukt in de bekende psalmspreuk: ‘Al wat ademt love den Heer.’ Hier is inderdaad de richting van het menschelijke naar God uitgedrukt in het woord en zoo zal men door deze middenspreuk zich kunnen oriënteeren aan het geheele werk. Ter weerszijden nl. van dit middelpunt staan twee tafereelen geschilderd; links het tafereel van den barmhartigen Samaritaan, die den ongelukkigen mensch, op zijn ezel geheven, liefderijk voortgeleidt; rechts het gesprek van Christus met de Samaritaansche vrouw over de geestelijke aanbidding. Het zedelijk leven in zijn verheffende praktijk, het gedachteleven in zijn opwaartsche richting, ziehier wat den beschouwer in deze tafereelen voor oogen staat. De vereeniging van den mensch met God (zoo staat hier uitgedrukt) heeft twee wegen, vooreerst den zedelijken weg der toewijding, vervolgens

[p. 370]

den intellektueelen weg der overpeinzing.

Wij maken aandachtig op den Christuskop, die ons bizonderwel geslaagd voorkomt, een vrije opvatting der bekende type. Hier moest zekere konventie bewaard, maar deze moest te gelijk met persoonlijk leven vernieuwd worden; de mooie blonde haarstroom, de ernstige schoonheid van expressie en profiel zijn zeer te prijzen.

wandschildering door g. van der hoef in de kerk te rosendaal.

Behalve deze hoofdtafereelen ziet men dan nog een reeks van symbolische figuren op den wand afgebeeld welker beteekenis wij hier kortelijk vermelden; de kleuren, waarin deze figuren gewerkt zijn, zijn meest blauw en geel gelijk over 't algemeen de schilder een voorliefde voor deze kleuren gehad heeft, daar hij ook aan den Samaritaan een prachtig blauw gewaad heeft omgehangen en den op den ezel gezeten man in een geel kleed heeft gewikkeld. Boven aan den wand zijn de figuren: plant, dier, mensch, engel, voorstellend de stijging der bewustheid van laagste tot hoogste trap (‘al wat ademt’). In deze opstijging is een nadering tot het goddelijke bedoeld. Beneden aan den wand zijn het: fakkel (heilige geest), boek (het woord), kruis (lijden en strijd), palmtak (overwinning). Het lijst- en rand-figuur, door den schilder aangebracht, is voornamelijk geometrisch gevonden, niet aan de organische wereld ontleend. De veelheid van stille doch heldere kleuren geeft aan het geheel een vonkelenden glans, terwijl toch de idealistisch-symbolische trant van schilderen nooit is verlaten en er geen realistische invoegsels zijn aan te wijzen; het stuk is in zijn geheel uitgevoerd als ideeënkompositie. Dit kan nog vermeld, dat de schilder de figuren en gestalten niet met een kontoer omtrokken heeft, doch door de natuurlijke einden van de kleurvakken zelve heeft begrensd.

Deze geheele schildering nu is en blijft een uitzonderingshandeling. Het laat zich niet aanzien, dat het protestantsch gebruik zal worden de leege kerkwanden symbolisch te beschilderen; maar deze eene kerk in ons vaderland mag er dan op bogen dat zij deze schoone uitzondering bevat.