Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 16

[p. 2]

rembrandts moeder (1639). keizerlijk museum, weenen.

[p. 3]

Rembrandt van Ryn
1606 - 15 juli - 1906
door d^r. A. Bredius.

Waarom maakt zich de geheele wereld op om eerstdaags - den 15^en Juli 1906 - den dag te herdenken, waarop de zoon van een molenaar te Leiden geboren werd?

Waarom wordt die zoon van Harmen Gerritsz gevierd, geëerd, als geen vorst ooit te voren; waarom is zijn naam de meest bekende geworden van ons land, zóó, dat het voor een schande zou gelden hem niet te kennen?

Niet, omdat Rembrandt een groot schilder, een beroemd kunstenaar is alleen; want zoo zijn er meerderen gevierd, gehuldigd. Ik herinner aan de feesten ter eere van Rafaël, Rubens, Van Dyck.

Maar Rembrandts kunst staat daarom boven die van al die beroemde meesters, omdat zij tegelijk zoo bovenmenschelijk en toch zoo innig menschelijk is!

Bovenmenschelijk, want wie onder onze kunstenaars, die niet zijn onmacht gevoelt bij de meesterstukken van dit genie; die niet vraagt door wat wonder Rembrandt het licht kon mengen onder de verwen op zijn palet, zóó dat zijne schilderijen nu nog, na bijkans driehonderd jaren, een gloed uitstralen waarbij alle andere kunst dood, dof, kleurloos wordt!

Maar innig menschelijk tevens. Wie heeft als Rembrandt de diepste roerselen van het menschelijk gemoed bespied, en wie wist ze weêr te geven als hij? Hij, de man vol passie en kracht, die zelf het leven geleefd heeft, lief had, en leed, hij had ook de éénige gave al wat een menschenhart gevoelde met penseel, etsnaald of pen uit te drukken, zóó, dat wij het mee kunnen voelen. En dat brengt ons dezen kunstenaar zooveel nader dan alle anderen: zijn innig-menschelijke kunst.

De Bijbel was het boek waaruit hij bij voorkeur, bijna altoos, de onderwerpen koos, die hij, hetzij in doorwrochte schilderijen of etsen, nog veel meer in vluchtig op het papier geworpen teekeningen, schijnbaar slechts krabbels, altijd tot grootsche kunstuitingen verwerkte.

Reeds aan de knieën zijner eerbiedwaardige moeder, die hij meer dan eens afbeeldde met het Boek der Boeken op den schoot, leerde hij dien Bijbel kennen. Geen geschiedverhaal haast, of hij gaf er ons een visie van, zóó als hij het opvatte: altijd innigmenschelijk. Hij kleedde zijne bijbelsche figuren niet in historisch-getrouwe gewaden; hij laat den Zaligmaker zijn Evangelie verkondigen aan zijn, Rembrandts volk, aan de armen en ellendigen van zijn tijd. Als hij de ‘geboorte’ schildert, zien wij in Jozef een timmerman van zijne omgeving, eene gewone moeder, met een niet geïdealiseerd kind aan de borst. Niemand heeft wellicht den Bijbel aan het volk nader gebracht dan Rembrandt in zijne dagen. Maar door zijn tooveren met het licht en donker, door zijn heerlijke kleurenharmonieën gaf hij wijding aan zijne schijnbaar zoo alledaagsche voorstellingen van de bijbelsche verhalen. Slechts nu en dan grijpt hij naar een voorwerp uit zijn rijke verzamelingen; wordt er een Oostersch vorst aangeduid, dan is het een veelkleurige turban, die dienen moet hem aan te duiden, een kostbare stof, die in een vorstelijken mantel herschapen wordt.

Naast zijn bijbelsche onderwerpen, was de mensch, het menschelijk gelaat, voor Rembrandt een onuitputtelijke bron van studie. Wat heeft hij in den blik van een oog, in de rimpels van een voorhoofd gelezen, en hoe doet hij ons de ziel van zijne modellen ontdekken in de beeltenissen die wij vol stille bewondering beschouwen! Er is maar één schilder geweest, dien wij op dit gebied Rembrandts evenknie kunnen noemen: Velazquez! Maar Rembrandt gaf nog meer dan hij. Door het meesterlijk spel met licht en schaduw wist hij zijn portretten zóó te belichten, dat zij als levend voor ons staan; daar is lucht, ruimte om hen heen, de gedachte aan doek en verf verdwijnt, het leven spreekt tot ons.

Maar alles is bij hem de uitdrukking van het zieleleven. Geen heerlijker voorbeeld dan die kostbare ets, bekend onder den naam

[p. 4]

van: de honderd guldens prent. Hoe meesterlijk zijn daarop al de verschillende zieken gekarakteriseerd, die den grooten Geneesmeester omringen! Die eenvoudige oude man, met vrome uitdrukking luisterend, terwijl naast hem een groep schriftgeleerden half spottend, half verbaasd over Jezus schijnt te redekavelen. Vóór hem de ‘rijke jongeling’, de hand voor neus en mond houdend bij al die zieken en dat armoedige volkje. En is er iets treffenders dan die oude, afgemagerde vrouw, met haar handgebaar den Wonderdoener smeekend haar niet te vergeten? Geen afbeelding van den Zaligmaker kon een dieper indruk op het volk maken dan zulk een kunstwerk.

Het is dan ook niet te verwonderen, dat Rembrandt gedurende een tijdperk van zijn leven in zijn land voor een zeer groot kunstenaar gehouden werd. Toen hij in 1649 een Acte voor een Amsterdamschen Notaris passeerde, schreef deze achter zijn naam: wijtvermaert schilder, iets wat bij andere tijdgenooten nooit voorkomt. Dat Rembrandt later meer op den achtergrond gesteld werd, ligt waarschijnlijk meer aan zijne vrije levensopvatting, die in botsing kwam met de bekrompen denkbeelden van zijn tijd, dan aan de waardeering zijner kunst; al valt niet te ontkennen, dat de bijval, dien een gladder, kleingeestiger schildertrant tegen het einde van zijn leven meer en meer vond, gelijken tred hield met een steeds breeder, forscher worden van Rembrandts eigen kunst. Want deze steeds zoekende geest streefde zijn leven lang steeds naar hooger; altijd trachtte hij ernaar op grootscher wijze uitdrukking te geven aan wat hij voelde.

Waren in zijn eersten tijd (± 1627-1632) zijne schilderijen soms nog zeer uitvoerig gepenseeld (men denke aan den Simeon in den tempel, 1631) - na dien tijd begon Rembrandt met breederen toets te schilderen. Hij wist hoe langs zoo meer op soberder wijze meer uit te drukken. Als ik zeg: soberder wijze, bedoel ik daarmede niet zijn kleur; tegen het einde van zijn leven wist hij die tot ongekende kracht en schittering op te voeren. De werken, die tusschen 1650-1660 ontstonden, hebben een diepte en gloed van koloriet, die slechts door enkele meesters der Venetiaansche School bereikt werd. En toch schaadde hij door die kleurenpracht den geestelijken inhoud zijner onderwerpen niet. Als voorbeeld wijs ik op zijn Saul en David (Mauritshuis). Kan men zich een grooter kleurenrijkdom voorstellen? Het diepe karmozijnrood van den mantel des konings, het goud en zilverbrokaat van zijn onderkleed, het vermillioenrood van Davids gewaad, de in alle kleuren schitterende turban van Saul - zij beletten u niet, dadelijk aangegrepen te worden door dat van wanhoop sprekende oog van den ongelukkigen vorst, door het aandachtig op zijn spel letten van den jongen David.

Rembrandts werk biedt zulk eene verscheidenheid, dat hij wellicht de éénige schilder is, wiens geheelen arbeid men ongestraft bij elkander kan hangen. De twee Rembrandt-tentoonstellingen te Amsterdam en te Londen hebben het geleerd. Terwijl de Rubenszalen te München, de van Dyck- en Jordaensten-toonstellingen aantoonden, hoe spoedig het in zoo grooten getale bijeenhangen van het werk dier schilders ééntonig wordt, was daarvan op de Rembrandt-tentoonstellingen niets te bespeuren. Van Rembrandt was elke schilderij, elke ets die hij maakte, de oplossing van een nieuw probleem, en hij was onuitputtelijk in het vinden van nieuwe, verrassende oplossingen. Maar bij alles was het zijn schilderachtige lichtverdeeling, die op al zijn werk haar eigenaardig stempel drukte. Het is niet voor niets, dat men sedert Rembrandt van Rembrandtiek licht spreekt. En hoe wist hij de donkerste hoeken zijner schilderijen nog te doordringen met dat licht! Hoe knap zijn beste leerlingen dit ook trachten na te volgen, zij schoten toch erbij te kort.

Daar is bijna geen schilder van zijn tijd - en het was de groote bloeitijd van onze schilderkunst! - die niet, bewust of onbewust, onder Rembrandts invloed geraakte. Ik wijs maar op een Wouwerman, een Ostade, die beiden een ets van Rembrandt (De verkondiging aan de herders) in een schilderij trachtten om te zetten; en hoevelen hebben iets van zijn licht en donker trachten over te nemen! Welk kunstenaar in den loop der eeuwen ook zijn roem zag tanen, Rembrandts

[p. 5]

jan six 1654. verzameling six, amsterdam.

[p. 6]

glorie bleef steeds stijgen, en thans is er geen wiens werk meer gezocht, duurder betaald wordt. Eén enkel portret werd reeds met meer dan een half millioen gulden, één enkele ets met f 35,000 - betaald.

In den eersten tijd van zijn kunstenaarsloopbaan werd Rembrandt goed betaald; wij weten dat hij herhaaldelijk f 500. - voor een portret, f 1600. - voor ‘de Nachtwacht’ ontving: voor zijn tijd goede prijzen.

Nog zijn meer dan 600 schilderijen, een tal etsen en ruim 1500 teekeningen van hem aanwezig, over heel de wereld verspreid.

Ten slotte een kort woord over zijn levensloop.

Rembrandt Harmensz. van Ryn werd 15 Juli 1606 uit gezeten burgers te Leiden geboren. Zijn vader Harmen Gerritsz was molenaar, zijn moeder, Neeltgen Willemsd^r van Zuytbrouck een niet onbemiddelde bakkersdochter. Zij hoopten van hun zoon Rembrandt iets bizonders te maken en zonden hem in 1620, op veertienjarigen leeftijd naar de Akademie. Maar reeds spoedig bleek het, dat er iets anders in hem schuilde dan een geleerde. Zijn oudste biograaf, een stadgenoot, Orlers, zegt: ‘dat zijne natuyrlicke beweginghen alleen streckten tot de Schilder ende Teycken Conste’, waarom zijne ouders hem dan ook in de leer gaven aan Jacob van Swanenburch, een nu vergeten schilder, die een langen tijd in Italië gewoond had, maar wiens vader, Isaac van Swanenburch, een terecht te Leiden vermaard schilder was geweest. Hij bleef er drie jaren (tot 1623) en had toen reeds de blijken van zijne groote gaven gegeven, zoo ‘dat men genoechsaem konde sien dat hy metter tydt een uytnemende Schilder soude werden.’ Hij kwam nu bij Pieter Lastman te Amsterdam, ook al een schilder, die in Rome vertoefd had en zich daar onder den invloed van Elsheimer ontwikkeld had. Deze Duitsche kunstenaar, voornamelijk landschapschilder, was ten onzent reeds bekend door de etsen die zijn leerling Goudt omstreeks 1610 naar zijn werk gemaakt had, en wellicht heeft dit een nog grooter indruk op Rembrandt gemaakt dan de lessen van Lastman, wiens atelier hij slechts zes maanden bezocht.

Misschien nog meer dan het onderricht van Lastman waren de meesterstukken van de Amsterdamsche portretschilders eene openbaring voor den jongen Rembrandt. De uitnemende portretten van Cornelis van der Voort en Thomas de Keyser vooral moeten hem getroffen hebben - het werk van den laatste is tenminste zeer verwant aan Rembrandts omstreeks 1632 geschilderde conterfeitsels. Dat jaar was gewichtig voor hem. Hij was naar Leiden teruggekeerd, doch toen hij daar reeds een zekere bekendheid gekregen had, en een Huygens zich zelfs vol lof over hem uitliet, begon men in de Amstelstad Rembrandt bestelling op bestelling te geven, zoodat hij het maar geraden vond, (in de tweede helft van 1631) daarheen te verhuizen. Kort na zijne vestiging aldaar droeg Tulp hem op de thans zoo beroemde ‘Anatomie’ te schilderen. Dit werk, zooveel aantrekkelijker en als kunstwerk zooveel hooger staande, bezorgde hem nu zoovele opdrachten, dat hij weldra een schilder van naam geworden was. Als zoodanig waagde hij het de hand te vragen van de liefelijke Saskia van Ulenborch, die hij ten huize van den kunsthandelaar Hendrik van Ulenborch, bij wien hij eerst inwoonde, had leeren kennen. In 1634 werd hij met de vermogende jonge dochter in den echt verbonden. Haar vader was burgemeester van Leeuwarden geweest en had nog aan den disch van den Grooten Zwijger gezeten, even vóór dat deze door het lood van een gehuurd moordenaar zijn leven moest laten. Geen wonder, dat nu eerst recht de aanzienlijke burgers van Amsterdam trachtten hun beeltenis door Rembrandt te doen malen. Frederik Hendrik, de kunstlievende Stadhouder, door Huygens op den genialen jongen schilder gewezen, deed almede eenige bestellingen, zoodat nu alles voor den wind ging. Reeds kort na zijn komst in Amsterdam begon onze schilder zich te omringen met kunstwerken van allerlei aard: schilderijen van beroemde meesters, ook uit de Italiaansche school, antieke beelden, merkwaardige zeegewassen, medailles, teekeningen en etsen en wat niet al. En hij, die behalve een niet onaanzienlijk inkomen, met schilderen verkregen - nog door het opnemen van talrijke leerlingen vergroot - een aardig vermogen met zijne Saskia had ver-

[p. 7]

saskia.
verzameling van graaf luckner. altfranken bij dresden.

[p. 8]

worven, betaalde hooge prijzen; zóó zelfs, dat men er zich over verbaasde. Maar dan zeide hij: ik doe dat, omdat de kunst hoog moet worden gehouden!

Geen wonder, dat de Amsterdamsche schutters zich omstreeks 1641 ook tot Rembrandt wendden, om een groot doek, dat het Uittrekken van het Korporaalschap van Frans Banning Cocq moest voorstellen - de schilderij die later en nu nog als ‘de Nachtwacht’ bekend staat.

Dit werk, hoezeer thans bewonderd, viel niet in den smaak der bestellers. En tegelijk met deze teleurstelling ondervond de schilder eene nog grootere: zijne geliefde Saskia ontviel hem, kort na het leven geschonken te hebben aan een zoon, Titus (1642). Drie andere kinderen waren kort na de geboorte overleden.

Een min, die trouw op het kind paste, bleef Rembrandts huishouden zoo goed het ging waarnemen, totdat een jonge dienstmaagd hare intrede in zijn huis deed, die weldra zijne tweede levensgezellin zou worden, en hem met trouwe zorg onder lief en leed zou bijstaan. En het leed bleef niet uit! Rembrandt dorst geen tweede huwelijk aangaan, daar hij dan verplicht geweest zou zijn de helft van Saskia's vermogen, dat f 40.000. - bedroeg, aan zijn zoon Titus uit te keeren. En daar hij dat geld niet meer bezat, alles in zijne rijke verzamelingen had gestoken, leefde hij met Hendrickje Stoffels ‘buyten echt’. Zijne preutsche tijdgenooten lieten het hem maar al te zeer gevoelen, dat hun dit ‘sans gêne’ niet aanstond. Men trok zich terug, de portret-bestellingen bleven uit, Rembrandts schuldeischers werden ongeduldig, en hij een slecht financier, bekommerde zich eerst niet om die geldelijke zorgen, totdat ze hem over het hoofd groeiden en alles ineenstortte. Rembrandt werd insolvent - bankroet - verklaard. Hij moest de mooie en ruime woning in de Jodenbreestraat, die hij in 1639 gekocht had, verlaten, en al zijne schatten, die hij met zooveel liefde bijeengebracht had, werden publiek verkocht. Dit geschiedde in den loop van het jaar 1657. Moeielijke politieke omstandigheden, een tijdelijke stilstand in den kunsthandel, misschien allerlei knoeierijen, werkten mede bij den verkoop. Een verzameling, die nu millioenen zou opbrengen, werd voor vijfduizend gulden weggesmeten. En ondanks deze vreeselijke ramp, ondanks die ellende - want wie gevoelt niet, wat dat voor den Meester geweest is, zijn huis te moeten verlaten, zijne artistieke omgeving te moeten missen - Rembrandts werkkracht bleef onaangetast, zijn scheppingsvermogen onverzwakt, ja zijn werk uit deze periode is haast het allerschoonste, het allerrijpste. Ontstonden niet een paar jaren later de Staalmeesters (1661/2) dat wonder van kleur en samenstelling, het laatste woord van portretschildering? Steeds door geldzorgen gekweld, trachtten zijne getrouwe Hendrickje, geholpen door zijn zoon Titus, ook schilder geworden, doch wiens werk niet tot ons gekomen is, den grijzenden meester, zooveel mogelijk te ondersteunen. Zij richtten een kunsthandel op, waarvan Rembrandt de de ‘directeur’ was. Daarvoor ontving hij inwoning, ‘de kost en dranck, en (hij zoude) vrij van de huishoudinge en huyr syn’. Zoo kon hij tenminste ongestoord doorwerken. Helaas, Hendrickje ontviel hem, (omstreeks 1663) en nog vóór zijn dood zou ook Titus (1668) ten grave gedragen worden. Alleen zijn dochtertje Cornelia, kind bij Hendrickje verwekt, overleefde den zwaarbeproefden kunstenaar.

Waarschijnlijk reeds ziekelijk, kon de eertijds zoo krachtige man aan al deze slagen geen weerstand meer bieden. 4 October 1669 blies hij den laatsten adem uit, nadat hij de huishouding met geld uit het spaarpotje der 15-jarige Cornelia had moeten ophouden!

Toch waren er zestien dragers, om de baar den 8^sten October grafwaarts te geleiden naar de Westerkerk, dicht bij zijne laatste woning aan de Rozengracht. Zijne nabestaanden wilden hem tenminste een waardige begrafenis geven.

Dat was het einde van Rembrandts aardsche loopbaan. Maar zijn kunst leeft voort en zal voortleven, zoo lang een menschelijk oog nog vatbaar is voor de eeuwige schoonheid, en zij zal bezielen en gelukkig maken zoo lang nog een hart klopt voor het edelste, het beste.

[p. t.o. 8]