Elseviers Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 16

Boekkunst.

Emm. de Bom. William Morris en zijn invloed op het boek.

De tijden zijn geweest, dat zij, die hun ambacht volkomen meester waren hier werken in uitvoerden, van hooger kunstgevoel dikwerf getuigend dan de arbeid van hen die als kunstenaars aangeduid werden. Of men toen zijn vak beter verstond, en er meer genoegen in vond, zoodat het vanzelf sprak dat men steeds trachtte iets moois te maken, of dat de persoonlijke eischen geringer waren en de waardeering grooter; wellicht het een en het ander, maar zeker is, dat de kunst uitgaande van het ambacht nagenoeg verloren is, tenminste als men enkele hier en daar voortlevende tradities uit vroeger dagen uitzondert, waarop de schoonheid waarschijnlijk onbewust nog haren stempel drukt. Kunst en Ambacht zijn vreemd aan elkaar geworden, en zij die zich tot de eerste aangetrokken voelen staan vaak zeer verre van het tweede, en de man van het ambacht, voor hem is kunst doorgaans een klank geworden, die in zijne omgeving niet meer thuis hoort.

Als men nu in de laatste jaren de beweging, die men herleving der klein-kunsten wel eens noemt, nagaat, dan hoort men spreken van ambachtskunst, van kunstambacht, van nijverheidskunst enz., enz. en als men dan onderzoekt, wie het zijn, die zich met de naam van kunstnijvenaar, of ambachtskunstenaar noemen, dan zijn het zelden mannen uit het ambacht, uit de nijverheid voortgekomen, maar meestal lieden die van buitenaf, soms bespiegelend, soms daadwerkelijk zich eenigszins met een of vele ambachten vertrouwd gemaakt hebben en nu trachten hierin weer iets te brengen van de schoonheid, die ieder ambacht kan kenmerken.

Dat deze gang van zaken hoewel verklaarbaar, eenigszins vreemd is, en zeer waarschijnlijk geen ambachtskunst in het leven zal roepen, is duidelijk wanneer men het uitgangspunt maar eens goed beschouwt. Iets anders daar-

[p. 435]

entegen is, dat de mensch van intellect, en schoonheidszin, zich aangetrokken gevoelende tot een of ander ambachtsuiting, in samenwerking en overleg met hem wiens dagelijksche werk het is, iets kan maken, dat boven het gewone niveau zich verheft, dat worden kan een kunstwerk in zijn soort. Noodig is natuurlijk, dat hij de eischen van het métier kent, en hoe beter hij die meester is, des te zekerder kan hij op zijn doel afgaan, wetende wat de moeilijk te omzeilen klippen zijn, en op welke wijze hij de beste resultaten bereiken kan, zonder de techniek noodeloos geweld aan te doen; want o men kan zoo gemakkelijk beweren dat iets zus of zoo beter zou zijn, wat bij grondige kennis van het vak blijkt op technische moeilijkheden af te stuiten.

Als men zich dan ook maar niet inbeeldt, of voorstelt, door zijn bemoeiingen het ambacht en de waarde hiervan weer in eere te herstellen; dan kan uit de samenwerking van kunstenaar en vakman wel iets voortkomen dat ons doet zien, wat het handwerk vermag te geven, wanneer het door smaak en kunstgevoel geleid wordt. En zoo wij hopen, kunnen die voorbeelden dan weder dienen, om den ambachtsman zelf weer wat liefde voor zijn vak te schenken, om hem de mogelijkheid voor oogen te stellen, dat er ook betere dingen dan het alledaagsche te maken zijn. Maar een waarlijke herleving van het ambacht zal noodzakelijk van hem zelf moeten uitgaan, door meerdere kennis, meerdere ontwikkeling, gepaard aan zijne praktische ervaringen. Nu zijn heden ten dage deze laatste wel niet altijd even groot en is de geest van oppervlakkigheid uit den tegenwoordigen tijd den ambachtsman ook niet vreemd, maar deze zwakke broeders blijven buiten rekening, van hen is toch in geen enkel opzicht iets te verwachten. Wij moeten evenmin de mannen hebben, die alleen hun werk doen, omdat het geldelijk voordeel geeft, en hun ambacht dra vaarwel zeggen, zoo spoedig zij in een ander, een lucratiever of aangenamer werkkring vinden, maar hen, die er iets voor voelen, er een eer in stellen hun werk zoo goed en zoo mooi mogelijk te doen. Wij zoeken hen, die vóór alles een ambacht uitoefenen, omdat ze er pleizier in hebben; al missen zij dan een gevoel voor schoone vormen en lijnen, toch zal dan de liefde voor hun vak hen drijven tot meerdere kennis en zullen zij leeren waardeeren de meesterstukken, in vroeger dagen door hunne vakgenooten gemaakt en hierin een aansporing vinden om aan hunne praktische kennis door vormenschoonheid een beschaving te geven, waardoor hun werk dan weer de bekoring krijgt, die van ware ambachtskunst uitgaat! Ik geloof, dat het noodig is, beide richtingen goed van elkander gescheiden te houden, juist nu de begripsverwarring hierover bij velen nog al groot is.

Dit doet echter niets af aan de waarde en belangrijkheid van hen, die de décadence van het ambacht voelden en naar iets beters, iets schooners wilden trachten en Morris, de baanbreker, vermindert daarom dan ook in geen enkel opzicht. Hij is de man geweest die o.m. heeft doen zien, dat een boek een genoegelijker, smakelijker, fraaier uiterlijk kon hebben dan men langen tijd meende, maar al had hij zich dan ook nog zoo met het métier vertrouwd gemaakt, om te kunnen weten, waarin hij verbeteringen kon aanbrengen, toch valt, wat hij gedaan heeft o.i., buiten het terrein der ambachtskunst, en zal zijn werk den ambachtsman ten slotte iets onbereikbaars toeschijnen.

Morris' streven en pogen heeft echter zeer zeker zijn nut gehad; het heeft velen eens doen zien dat er van het boek wel degelijk iets te maken was, en dat de schoonheid uit vroeger dagen niet louter beschouwd behoefde te worden als een herinnering uit tijden die voorbij waren en niet weer terugkeeren. Hij heeft ze wakker geschud de mannen, die gevoelig voor schoonheid in boekkunst, hieraan mede hunne krachten gingen wijden, die voort gingen bouwen op zijne denkbeelden vooral en die ons geven zouden de resultaten van hun eigen streven, verschillend naar hun persoonlijken aard, maar in zich dragend de beginselen van den grooten voorganger.

Zoo moeten we hem aanzien geloof ik; ‘als een kamper,’ zegt Emm. de Bom, maar dan toch een kamper die niet alleen gevochten heeft tegen vastgeroeste tradities, tegen onwil en onmacht, tegen wansmaak en

[p. 436]

onkunde, maar ook als een kamper die ten slotte door den strijd iets verkregen heeft, waarop hij trotsch kan zijn, dat hij als een zegeteeken kan toonen. En van de vele zijden aan dezen merkwaardigen mensch wil de heer De Bom slechts op zijn streven tot boekverbetering het licht doen schijnen.

Het boekske: ‘William Morris en zijn invloed op het boek’ J. B Madou-Cop Antwerpen, Joh. J. Lodewijk Amsterdam, is reeds van 1905 en de lezing van den Antwerpschen schrijver, dagteekent van nog vroeger, van de tentoonstelling van het Moderne-Boek in het Plantijnhuis, en als zoodanig is dan een bespreking, beschouwing, aankondiging of hoe ook, in deze kolommen wel wat als mosterd na den maaltijd; maar de strooming voor boekkunst is goddank niet van tijdelijken aard, en daarom zal alles wat daarmede samenhangt hen die er iets voor voelen nog wel belang inboezemen, en hen die er onverschillig voor zijn, misschien eens tot nadenken brengen, en van de meening afhelpen, als ware een boek alleen een aantal zwart bedrukte vellen, waarvan de inhoud het eenige belangrijke vormt.

In einde 1890 begon Morris zich geheel aan het boek te wijden en stichtte hij de Kelmscott-Press, waarvan de naam in later jaren nog herinneringen zal wekken aan een onwankelbaar streven om het boek te maken tot een uiting van schoonheid.

‘Eerst,’ schrijft De Bom, ‘bekommerde hem het papier. Het machinaal vervaardigde papier deugt niet: er wordt te veel geknoeid in de manufactuur.’ Is hij eindelijk hierin geslaagd, dan worden proeven genomen met de drukinkt en zijn ten slotte deze beide technische factoren in orde dan komt de meerdere zorg voor het lettertype. ‘Men weet dat Morris drie letters teekende, die dan onder zijne leiding door Mr. Prince gegraveerd werden en dan gegoten. De eerste letter was de golden type, zoo genoemd naar The Golden Legend van Caxton, het eerste boek dat er mede gedrukt moest worden.’

Dat hij zijn steun zocht bij het werk der groote voormannen in de boekkunst, bewijst dat: ‘Die letter was gebaseerd op een type van Nickolas Jenson, de Duitsche te Venetië gevestigde boekdrukker wiens Plinius van 1476 dagteekent, alsmede op de letter van Leonardo van Arezzo's geschiedenis van Florence, door Jacobus Rubeus, ook in 1476 te Venetië verschenen, en die wel op de Jenson-letter geleek.’

‘Maar Morris noemde men in Engeland niet voor niet al schertsend “The Gothic,”’ en zijn liefde en vereering voor dien tijd zou hij ook uitspreken in een tweetal andere door hem ontworpen lettertypen.

‘En zoo ontstond de letter waarvan hij 't meeste hield: de Troy type. Die letter werd speciaal uitgedacht voor: “The Recuyell of the Historyes of Troye,” dat 24 November 1892 verscheen. De invloed der schoone lettertypen van Peter Schoeffer van Mainz, Gunther Zainer van Augsburg en Anthonius Koburger van Neurenberg was er in te voelen.’

En van de derde letter, de Chaucer-Type, die alleen in grootte van de Troy verschilt, deelt de heer De Bom ons mede: Ze werd eerst gebezigd voor den inhoud en woordenlijst van The Recuyell of the Historyes of Troye, maar zou haar naam danken aan de heerlijke Chaucer-uitgave: Tales of Geoffrey Chaucer. En zoo vertelt de heer De Bom verder genoegelijk en eenvoudig van Morris en van zijn invloed op zijn geestverwanten, waaraan de Vale Press, de Doves Press, de Ashendene Press, de Essex Press, de Dun Emer Press en meer andere hun ontstaan danken. Het is een aardig boekje, dat van De Bom, geschreven met het enthousiasme van den Vlaming die gloeit van sympathie voor den baanbreker, die het boek hare vroegere schoonheid weder wou hergeven, en al is de datum van verschijnen dan ook reeds lang verstreken, daarom is een aankondiging hier toch nog wel gerechtvaardigd en wij hopen dat het tevens een aansporing zij tot kennismaking.

R.W.P. Jr.