Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 11

[p. 264]

‘CHRISTUS GENEEST DEN BLINDE VAN JERICHO’ LUCAS VAN LEIDEN

[p. 265]

De Hollandsche Meesters in de Ermitage te St. Petersburg
door Max Rooses.

Lucas van Leiden.

- Een allermerkwaardigste meester! Hij komt de eerste in de rei der groote Hollandsche kunstenaars. Vóór hem had de Nederlandsche kunst hare banierdragers van hoogen rang gevonden in de zuidelijke provinciën, in Vlaanderen om te beginnen, in Brabant later; nu kwam de beurt aan Holland. En al dadelijk bracht de nieuw opgekomen streek een morgengave mede, die den gezamenlijken schat der wereldkunst ging verrijken: het was de weerspiegeling van het volksleven in zijnen eenvoud en zijne gemoedelijkheid. De burger, de mindere man, wordt een voorwerp van studie, een held, wiens daden, hoe bescheiden ook, de moeite waard worden geacht om opgemerkt en aangeteekend te worden.

Lucas van Leiden brak af met de middeleeuwsche kunst, die alleen oog had voor het zieleleven en die geene personages het opvoeren waardig achtte dan de uitverkorenen, de hemelingen en zij die hen vereerden. Hoogstens werden nevens hen toegelaten de vorsten en de grooten der aarde, die heerschten over de wereld. Met de nieuwere tijden kwam het leven op aarde eveneens in aanmerking en kreeg de burgerman burgerrecht in de kunst. Lucas van Leiden was de groote aanvoerder dier doortastende omwenteling.

Hij werd hierdoor de grondlegger van de vaderlandsche kunst in een van hare meest belangwekkende uitingen. Terwijl de overgroote meerderheid der schilders van de zestiende eeuw, die de ouderwetsche kunst den rug toekeerden, overliepen naar den Italiaanschen trant en zich door de Academische aanlokkingen lieten verleiden, bleef hij trouw Nederlandsch, in zijn naaste omgeving zoekende wat er eigenaardigs te vinden was en wat verdiende vereeuwigd te worden. Hij was de hoofdman der glorierijke schaar, die in die dagen van ingenomenheid met de vreemde leer en van verloochening van den eigen aard, trouwheid predikte aan de eigen opvatting en duidelijk deed uitkomen wat onze zeden oorspronkelijks bezitten en wat onze kunst moet onderscheiden. Hieronymus Bosch, Pieter Breughel, Pieter Aertsen en veel anderen volgden in de XVI^e eeuw den weg, dien hij gebaand had; in de XVII^e eeuw werd de toon, dien hij had aangeslagen, de grondtoon der Hollandsche kunst.

Lucas van Leiden was een wonderkind. Wat van Mander ons verhaalt van zijne vroegtijdige rijpheid grenst aan het wonderbare en zou niet aan te nemen zijn indien niet alle voorhanden zijnde oorkonden er mee samenstemden. De oude geschiedschrijver, die een groot bewonderaar van onzen meester was en uitvoeriger over hem dan over eenigen anderen Hollandschen kunstenaar verhaalt, weet ons te zeggen dat Lucas in 't jaar 1494, omtrent den lesten Mei of in 't begin van Juni, geboren werd te Leiden en dat hij, toen hij nog slechts een kind van negen jaar oud was, koperen platen naar zijn eigen vinding sneed. Zijn eerste gedagteekende plaat draagt het jaartal 1508, toen hij veertien jaar oud was; zij is bewonderenswaardig zoo van samenstelling als van uitvoering. Twee jaar later was hij een meester in zijn kunst. Hij stierf in 1533; in zijn kort leven sneed hij 174 koperen platen, graveerde op glas en vervaardigde tal van schilderijen.

Als graveur naar eigen scheppingen is hij het meest gekend en verdient hij ook den hoogsten lof. Onder zijne allereerste stukken, die hij vervaardigde van zijn negende tot zijn veertiende jaar zijn er reeds van verbazend keurige uitvoering. Toen hij zijn zestiende jaar bereikt had, voerde hij sommige zijner volmaakste stukken uit: zijn Doop van Christus, zijn Christus aan het volk vertoond en zijn Verloren zoon. Al die platen zijn merkwaardig door de fijnheid van bewerking: hij graaft niet diep in het koper, hij krabt slechts lichtjes door de gladde oppervlakte met heel teere lijntjes, en verkrijgt niettemin heerlijke uitwerkingen van licht en kleur. De wollige plooien, de glimmende weerschijnen van het kleed, het glansen van het loof der boomen, het algemeen uitzicht der dingen zoowel als hun minste onderdeeltjes doet hij met zijn

[p. 266]

naald in weinìge trekken uitkomen. Een tooneeltje kan nog zoo eenvoudig zijn, hij weet het kostelijk en aantrekkelijk te maken door de handigheid, waarmede hij er de bijzonderheden van doet uitkomen en de liefde waarmede hij die nietigheden opsmukt. Hij had klaarblijkelijk de eerste werken van Albrecht Dürer gezien wanneer hij zelf zijn vroegste platen sneed, en de techniek van den grooten meester had hij tot voorbeeld genomen. Zijn eigen hanteering van de graveerstift was niet minder bewonderenswaardig dan die van zijn voorganger, maar zij was anders: Dürer was forscher, mannelijker in zijn glansende kopersneden; Lucas was weeker, fijner, grijzer; zijne kunst is meer die van het zwakke mannetje, van wien Dürer spreekt, dan die van den machtigen schepper uit Neurenberg.

In de opvatting zijner onderwerpen is hij inderdaad eigenaardig en Hollandsch. Wat hem treft in de wereld is niet de daad van zijn held, de min of meer gewichtige gebeurtenis die hij voor te stellen heeft, maar de indruk, dien deze maakt op de menigte, het deel dat het publiek er aan neemt; de gewone mensch met zijne gevoelens van alle dagen en hunne natuurlijke uitingen trekt hem het meest aan, dien bestudeert hij en geeft hij met voorliefde weer. Dit maakt dat het leven in zijn werken niet op een enkel punt overheerscht, maar dat het alle deelen, alle personages doordringt, dat zijne waarheid eene ongekunstelde is, die iedereen begrijpt en iedereen geniet. In tegenstelling met de Academische kunstenaars is hij geen samenvatter, geen vereenvoudiger, maar een ontleder en verbrokkelaar der handeling.

Saulus is van zijn peerd gebliksemd door bovennatuurlijke tusschenkomst: de toestand is tragisch, het lichaam gebroken, de geest fel geschokt. De heldenschilders beelden den getroffene af zooals hij door zijn steigerend paard wordt voortgesleept, de voeten in de stijgbeugels hakende, het hoofd naar den grond hangende, de blik naar den hemel gewend en genade afsmeekend. Lucas vat de zaak anders op. Een ruiter, een man van jaren, is van zijn paard gesukkeld; het beest is bedremmeld over het ongeval en kijkt meewarig naar zijn meester. Deze heeft zich bezeerd, maar heeft zijn ledematen opgeraapt en strompelt nu hinkepinkend voort, gesteund door twee gedienstige kameraden. Vaarwel mirakel en drama; er blijft een ongevalletje over voor het gemengd nieuws der stedelijke courant. Adam en Eva zijn verbannen uit het paradijs: geen engel met vlammend zwaard, geen verbolgen godheid en geen menschenpaar verpletterd door angst en berouw; alleen een daglooner met de spa op den schouder en zijne vrouw met een kind op den arm, die de erve verlaten waar men hun den dienst heeft opgezegd: In Esther voor Assuerus treft hem niet de persoon en de daad van den machtigen vorst en ook zijne personages ondergaan niet dien indruk; Esther is een burgermeisje geheel verwonderd zich in dit rijke midden te bevinden en hoofdpersonen zijn twee harer gezellinnen, die groote verbaasde oogen openzetten bij het zien van het vreemde midden waarin zij beland zijn. In de Kruisiging van Christus is het alweer niet het machtige drama de wereld hernieuwende en de zelfopoffering van den Godmensch, die hem aantrekken; het zijn de groepen toeschouwers, die langs den weg naar den Golgotha voortslenteren, koutende over de gebeurtenis van den dag, de bedelende kreupelen, de paradeerende ruiters, de dobbelende soldeniers. Het gemoedelijke overheerscht alles, de burgerman speelt de groote rol.

Zijne kunst is daarom geen nuchtere; hij is dichter op zijne manier en in het gewone leven is inniger gevoel en onbeschroomde uitdrukking ervan niet uitgesloten. In Maria's bezoek bij Elizabeth ontmoeten de twee nichten elkander: geene voorstelling der verrassing over het heugelijke nieuws, geen verwelkoming op den drempel; niets dan eene omarming, maar zoo innig, zoo hartelijk dat er van de vrouwen niets te zien blijft dan dit ééne gebaar. Maria in een landschap zoogt haar kind; echt moederkensachtíg zit de burgervrouw daar, enkel bedacht om haren lieveling te laven en hem een gemakkelijk nestje te maken tusschen de open gespreide en eenigszins opgetrokken knieën; maar de bloempjes op den grond, de kruiden die de rotsbrokken omslingeren, de rust in het

[p. 267]

eenzame dal geven de poëzie aan deze idylle.

Neen, Lucas was op verre na geen nuchtere afbeelder der werkelijkheid, er school een goede dozis fantazie in de hoeken van zijn waarheidlievenden geest. Hij moet de menschen wel nemen zooals zij zijn, alleenlijk maakt hij ze graag, naar middeleeuwschen trant, slank en opgeschoten; maar de kleedij, de bijzaken vergoeden het hem. Wat een pracht en weidschheid van mantels en draperijen, wat een zoeken en zich verkneukelen in allerlei grillige plooitjes en dan wat een grenzenlooze keus van hoofddeksels! Wij zullen moeten gaan tot Rembrandt om een zoo rijke sorteering te vinden: mutsen, helmen, hoeden, tulbanden van honderd verschillende fatsoenen, geen twee dezelfde, en grillige randen om de hoeden en pluimen op de mutsen en vederbossen op de helmen. Een van zijn geliefkoosde figuren is een man, die het hoofd omslingerd heeft met loovertakken; waarom dit zonderling hoofddeksel? Niets beantwoordt de vraag. Het lijkt wel potsierlijk en toch is het dit niet. Lucas van Leiden lacht niet, spot niet; een volgend geslacht zal eerst dit andere menschelijk element in de kunst brengen. Zijn humor, indien men het zoo noemen mag, is een droge: hij stelt gekke dingen in vollen ernst voor. In zijn Feestende Magdalena is het dansorkest samengesteld uit een landsknecht, die de dwarsfluit blaast en een mijnheer met hoogen hoed en langen rok, die de trommel speelt. Die hooge hoed en die lange rok komen even zoo goed te pas bij die trommelarij als een gekleede redingote en een zijden cylinder zouden passen voor den speelman op een boerenkermis, en toch staat de rare instrumentist daar in vollen ernst, doodbedaard, zonder eenigen schijn of vermoeden van zich komiek aan te stellen.

Het overgroote deel van zijn leven bleef Lucas getrouw aan die eigenaardige opvattíng der kunst en behield hij zijne hooge, eervolle oorspronkelijkheid; in zijne allerlaatste jaren werd ook hij geraakt door de almachtige bekoorlijkheid der Italiaansche kunst. Verscheiden zijner stukken, gedagteekend van 1530, dragen op onmiskenbare wijze den stempel der academische invloeden. Hij moet toen gravuren van Marc-Antonio, den plaatsnijder van Rafael's werken gezien en tot voorbeeld genomen hebben. Een Adam en Eva, een Loth dronken gemaakt door zijne dochters, een reeks van de Zeven Deugden, een Mars en Venus zijn geheel in den beeldhouwachtigen stijl der Italiaansche school. In 1527 was hij Mabuse gaan vinden in Middelburg en was met hem gaan reizen in Vlaanderen; van dit jaar dagteekenen enkele zijner werken, waarin de zeer edele vindingen der Renaissance-versieringen, waarop Mabuse verzot was, een hoofdrol spelen. De Vlaamsche schilder kan den Hollandschen wel tot de vreemde kunst bekeerd hebben.

Lucas van Leiden moest tot inkeer gekomen zijn en berouw gevoelen over de zonden in vroeger jaren bedreven tegen de heilige teekenkunst. En inderdaad was zijn register nog al beladen en zag hij vooral in de eerste jaren niet nauw om een hoofd of een lijf te fatsoeneeren tegen de eischen der anatomie. Na zijne verzaking aan de dwalingen zijner jeugd ging hij zich toeleggen op het teekenen van fraaie naakte figuren zooals honderd anderen ze teekenden; hij verloor zijne gewaande gebreken, maar meteen zijn onwaardeerbare oorspronkelijkheid.

Als schilder bracht Lucas van Leiden veel minder voort dan als graveur en ook de kunstwaarde zijner werken van het penseel is minder treffend. Hij gebruikte nu eens waterverf dan weer olieverf, maar hij is eigenlijk minder een schilder, die de natuur in kleuren weergeeft, dan een graveur, die zijne teekeningen kleurt. Hij behoudt al zijne goede hoedanigheden van opmerker van het leven; zijne personages bewegen en handelen naar waarheid, hunne uitdrukking is sprekend, maar de kleur is onharmonisch, nu eens bleek, dan bruin en dikwijls zwaar; de weerschijnen zijn gekunsteld, de omtrekken scherp afgesneden. Van Mander, die evenhoog oploopt met de schilderijen van Lucas van Leiden als met zijn koperen platen, beschrijft er verscheiden van en onder andere het stuk, dat de Ermitage van hem bezit en dat volgens den ouden historieschrijver ‘het uytnemenste en schoonste’ is. Het stuk hoorde

[p. 268]

in het begin der XVII^e eeuw aan Hendrik Goltzius en in de volgende eeuw aan Crozat toe en kwam van daar naar St. Petersburg. Het was toen een drieluik met toeslaande vleugels, dragende op de buitenzijde het jaartal 1531. De binnenzijden der vleugels zijn nu met het middenstuk samengevoegd, de buitenzijden der luiken zijn afgezaagd en afzonderlijk ingelijst. Al de deelen zijn van paneel op doek overgebracht. De buitenzijden der luiken verbeelden een man en eene vrouw, dragers van wapenschilden, het middenpaneel en de binnenzijden verbeelden de Genezing van den Blinde van Jericho.

Het stuk is een van 's meesters laatste werken, hij blijft trouw aan zijn princiep van vroeger jaren en laat in de afbeelding der mirakuleuse gebeurtenis een aanzienlijke rol over aan de bonte menigte der toeschouwers. Rechts en links vormen zij dichte groepen, die het wonder gadeslaan en bespreken. De nieuwsgierigheid, de ontroering, de twijfelzucht is in levendige trekken weergegeven, maar er is een toenadering op te merken tot de klassieke behandeling. Christus en de blinde staan heel in het midden en op den voorgrond der samenstelling, op hen vestigt zich de aandacht der omstanders en wordt ook de onze getrokken. Er is meer eenheid in de handeling, er is een merkelijke stap naar de moderne, naar de Academische opvatting gedaan.

Trouw is hij ook gebleven aan de gemoedelijke opvatting in een deel der personages; het kind dat den blinde leidt en Christus' hulp vol vertrouwen en aandrang inroept, de meewarige Heiland en de klagende blinde, de mistrouwig blikkende apostel, de knaap op den grond zittende en wijzende naar de hoofdgroep, de moeder links zittende en kijkende naar het wonder, de bewogen figuren rechts zijn allen menschen op heeter levensdaad betrapt. Maar in hen zelve en in de overige personages is meer stijl gekomen; de hoofdgroep is deftig en statig; het figuur links met den rug naar ons gekeerd, is volkomen academisch gedrapeerd, er is een groote poging gedaan om het werkelijk leven in klassieke ordinantie te schikken. De krachtig opborrelende geest van den meester spat nog langs alle kanten uit en er is nog leven en waarheid in overvloed, maar er is meer intoomend overleg, meer beredeneerde indeeling bijgekomen.

Buitengewoon groot is ook het aandeel toegekend aan het landschap: heel de achtergrond is er door ingenomen. Naar ouderwetschen trant zijn in het verre verschiet de bergen en rotsen blauwgroen; links verheffen zich grijsgetinte gebouwen met zachtroode daken; meer naar den voorgrond rijst een scherm van donkere boomengroepen op, waartegen het tafereel zich ontvouwt. De kleur is bont en hoog van toon met wispelturige weerschijnen. Christus draagt een donkerblauw kleed, de blinde een donker bruingeel met lichtende weerschijnen, de kleine jongen, die hem leidt, een lichtblauw met witte tinten. Rechts ziet men vele roode draperijen, sommige met witte of gele weerspiegelingen. Links draagt de man op den rug gezien een witten mantel met blauwe weerschijnen, een andere is gehuld in een volroode draperij, de zittende vrouw draagt een wit overkleed met safraanachtige tinten, weer andere zijn in gele, rozige, donker- of lichtblauwe kleedij. Het is een heele uitstalling van hooge kleurenpraal, nog al zwaar en vast gelegd; de penseeling heeft niet meer de fijnheid van de vroegere school, ook niet de porseleinachtigheid van sommige later komenden, er ligt iets stevigs en breeds in. Maar leven en beweging en waarheid heerschen in alle deelen en onderdeelen. Een nieuwe kunst heeft zich baan gebroken, die de ingetogenheid zoowel als de houterigheid van het middeleeuwsche heeft afgelegd, die volop menschelijk is geworden en die uit de natuur en de waarheid hare levensappen zal putten, de kunst der vaderlandsche renaissance, wier loopbaan een tijd lang nog zal gestremd worden door vreemde invloeden, maar die geroepen is om in de volgende eeuw den roem onzer schilderschool voor goed te vestigen.