Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 9

[p. 577]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

Fatum, door Stefanotes, Utrecht, H. Honig, 1899.

Dit is geen boek, dat alle kinderen of zeer jonge menschen zonder gevaar - en àlle ouderen zonder wat ergernis - kunnen lezen. Wij moeten dit hier even zeggen, omdat deze beoordeelingen verschijnen in een familie-tijdschrift. 't Is geen verwijt aan schrijfster of schrijver. Fatum is niet een plat-piquante Indische roman - o, volstrekt niet. De bedoeling van den auteur was volmaakt zuiver. Hij wilde een ‘Indisch’ levensbeeld geven. (Was daar 't gebruik van Maleisch, hier en daar, volstrekt noodig voor?) Hij heeft dat gedaan met vrijmoedigheid. Er komt, in zijn roman, veel voor van physieke passie. Dat zal wel zijn, omdat hij heeft gemeend te kunnen en te moeten constateeren, dat deze in onze Oost van grooter invloed is op de handelingen der middelsoort menschen dan hier.

Wij zouden, om zijn figuren aan de werkelijkheid te kunnen toetsen, volmaakt op de hoogte moeten zijn van Indische toestanden. Ongelukkig, zijn we dit niet. Of het inderdaad aldaar niet tot de uitzonderingen behoort, dat jonge meisjes hunkeren naar bevrediging van zekere behoeften, waarover men nog niet open durft te spreken, weten wij niet en of men er zóó algemeen kwaad spreekt en intrigeert als Stefanotes het doet voorkomen, weten wij evenmin.

Fatum kàn dus te sterk gekleurde ijselijkheden bevatten. Maar ongetwijfeld getuigt dit boek van lang niet algemeen romanschrijf-talent. Mocht de auteur inderdaad niet hebben overdreven door schier alle personen uit zijn werk voor te stellen als voornamelijk handelend onder den invloed van hunne begeerte, dan is het zeer natuurlijk dat hij telkens weêr den vollen nadruk legt op zekere aanvechtingen en mogen wij hem daarvan geen verwijt maken, daar we niet als zedenmeesters, doch als beoordeelaars van de artistieke hoedanigheden onzer nieuwe, Nederlandsche literarische geschriften optreden.

De hoofdfiguur uit het boek is Nora Altorf. Wij vernemen, in het begin, dat haar engagement met Paul van Merweda is verbroken, dat zij echter, tijdens haar verloving in stilte, een schromelijke onvoorzichtigheid heeft begaan. Zal zij nu de schande dragen of zich van het leven berooven? Het Fatum heeft al beslist. Wat er ook gebeure, zij zal zelfmoord plegen. Onder welke omstandigheden? Dat kunnen wij niet gissen; maar doen zal zij 't. Niet voor niemendaal verhaalt ons de auteur (die een gave voor romancompositie heeft!) van den jongen Duitscher, die zich heeft doodgeschoten en wiens lijk Nora heeft gezien. Haar jongere zuster, Kitty, bekent dat zij, aldus verlaten, zeker niet dralen zou. Maar Nora mist den moed, zoo jong reeds te sterven. Zij smeekt haar verleider terug te keeren. Paul doet dat en huwt het meisje. Toch is hij een schurk. De auteur heeft een waren duivel van hem gemaakt. Hij hoont zijn vrouw, bedriegt haar in haar eigen huis met Indische meiden en zelfs met een ziekelijk-vrijlustig nichtje, ranselt zijn kind, dat zwak van geestvermogens is, ranselt zijn vrouw, beleedigt haar in tegenwoordigheid van een groot aantal gasten, drinkt overmatig veel sterken drank en

[p. 578]

verkondigt afschuwlijke theorieën omtrent de vrouw, ook in gezelschap.

Als het jongetje (‘de idioot’ noemt Paul het) eens verschrikkelijk geslagen is door zijn vader en Nora troost vindt bij een manlijken gast van haar beestachtigen echtgenoot, blijkt het dat de trooster haar hartstochtelijk liefheeft en begeert. Zij, ten prooi aan even hartstochtelijk verlangen èn wraaklust, bezwijkt eerst als 't kind gestorven is. Daarna gaat zij zich verdrinken, wordt echter door inlanders gered, doch sterft kort daarna in de armen van haar trouwe zuster, Kitty, de lieve-velingsfiguur van den auteur.

Van deze twee personen, is Nora verreweg het best geteekend en door den auteur waar gemaakt. Wij zouden haar wel een uitzonderingsvrouw willen noemen, waar zij Paul nog begeert als hij haar physiek en moreel mishandelt en als Nora nog een anderen man wil gaan opzoeken, na alles wat zij van mannenliefde heeft ondervonden, doch psychologisch onmogelijk is dit alles niet, al moeten we heel wat, bij Nora ook, maar op rekening stellen van het Indisch klimaat.

Doch ver beneden de schildering van het slachtoffer, Nora, staat de karakter-teekening van Paul, den beul. Niet omdat hij zoo slecht is; want een man kan niet zóó gemeen worden afgeschilderd of menige vrouw weet er een op te noemen, die nòg meer op den duivel gelijkt; maar omdat hij zoo oprecht gemeen is. Het komt ons voor dat men ook in de Oost zijn cynisme ten opzichte der vrouw anders uit en onder andere omstandigheden dan de ploert van Merweda dat doet. Paul maakt den indruk van een geïncarneerd vrije-liefde-roman argument. De auteur houdt, nu en dan, een schuchter preekje voor die vrije liefde, doch zijn lievelingsfiguur (Kitty) eindigt met fatsoenlijk te trouwen, al is 't dan maar met een man, dien zij niet liefheeft, wat al héél on-vrij-huwelijkig is.

Haar zuster Nora werd ongelukkig door haar meisjesvertrouwen en - begeeren. Kitty trouwt zonder liefde en.... dan is 't boek uit, wat wij erg jammer vinden.

Die Kitty Altorf is een aardige, ondeugende, door en door trouwe, brave, kattige, slimme, offervaardige zus. De lezer voelt zich met haar op zijn gemak, al verkondigt zij zeer vrijzinnige denkbeelden over meisjes-kuischheid (pag. 202, 203 en elders). Zij doorgrondt de slechtaards, beschaamt de kwaadspreeksters en stelt begeerige mannen teleur. Zij alleen, onder de jonge meisjes uit het boek, is géén mannengekkin. De ‘mollige’ rosblonde Kitty heeft een normale temperatuur en een Europeesch-Nederlandsch temperament. Haar denkbeelden over de mannen en het huwelijk geeft zij onomwonden ten beste, evenals Paul zijn theorie over de vrouw als dier. ‘Wat geeft 't huwelijk dikwijls toch aanleiding tot huichelen, knoeien en vuile gecompliceerde toestanden! Zou 't geen veel zuiverder toestand zijn, wanneer een man een meisje ten huwelijk vroeg, hij haar aanstonds bekent, dat er op trouw van hem geenszins te rekenen valt?’ (pag 69) Zij heeft dan ook, tijdens een korte verloving, een treurige ondervinding opgedaan. En toch gaat zij den man van een ander liefhebben. Eerlijk verklaart zij 't hem (die haar slechts begeert) en zijn vrouw, die haar vergeeft. Kitty heeft den moed haar plicht te doen en het echtpaar te ontvluchten. Dat paar is het eenige, dat niet ongelukkig getrouwd is.

Een zwerm trouwlustige meisjes maken ons wee door haar toeschietelijkheid. De ergste is Chrisje, die valsch, leugenachtig en ongehoord manziek is. Stefanotes geeft alle noodige bijzonderheden. Zij moeten zijn waargenomen, of er veel Chrisjes in onze Oost te vinden zijn, weten wij alweer niet, helaas! Het tegendeel is te hopen. Het meisje wordt, volgens eigen wensch, de minnares van Paul van Merweda. Haar ouders denken er niet aan haar in een koud-water-inrichting te laten ver-

[p. 579]

plegen, bij gebreke daarvan, tenminste voldoende onder toezicht te stellen.

Een ander jammerlijk individu is Annet, de meest huichelachtige aller officiers-weduwen, die zich bij alle aanzienlijke families bemind weet te maken door geveinsde zachtheid, gehuichelde onschuld en insinueerende kwaadsprekerij. Zij bedrinkt zich en heeft eenige oudere en jongere heeren tot uiterst intieme vrienden.

‘Hoe bezwaard moeten de romanschrijvers uit vroegeren tijd zich gevoelen (gevoeld hebben?) met hun opeenstapeling van leugens, wanneer ze de werkelijkheid voor oogen hadden,’ laat Stefanotes iemand zeggen. Nu, als de ‘werkelijkheid’ zoo'n massa gemeene vrouwen en schaamtelooze meisjes, ontuchtige mannen, overspelers, lasteraars, vrouwenbeulen enz., enz. te zien geeft, als de auteur er ziet in onze Oost dan, inderdaad, is en wordt er heel wat afgelogen door romanciers!

Niet overal is de stijl van Stefanotes correct. De auteur verschrijft zich nogal eens en legt, nu en dan, een afkeer van werkwoorden aan den dag, dien, dunkt ons, deze nuttigheidjes volstrekt niet verdienen. Maar er ligt kracht en gloed in dezen roman, die zich boven het alledaagsche vertel-maar-op-boek voor leesbibliotheken verheft. Onder de best geslaagde bladzijden rekenen wij die, waaronder het eerste hoofdstuk besloten wordt.

Toga en degen, door W. Jaeger, Utrecht, H. Honig, 1899.

De heer Jaeger is een jong oud-strijder, in dienst van het vaderland gekwetst. Hij vertelt onderhoudend van allerlei uit den langen, langen oorlog op Atjeh en doet dat langzaam, als een, die liever op bijzonderheden den nadruk legt dan gauw vertelt. Zoo, door zijn breede manier van behandelen, wordt het novelletje uitgezet tot roman. Jaeger werkt niet voor menschen, die haast hebben, die zoo gauw mogelijk willen weten hoe ‘het’ afloopt. Zijn boeken zijn bestemd voor den kalmen belangstellende, in volle gemoedsrust lezend aan het hoekje van den haard of achter in 't priëel van een stillen rentenierstuin, graag meegaand op kronkelwegen, als de auteur hem niet snel naar zijn slot brengen wil, niet te vermoeien door lange beschrijvingen, als het den auteur lust er zoo vele te geven. Oudstrijders, gelijk de verteller zelf, die ook op Atjeh zijn geweest en ook de door Jaeger met zoo'n vertellerspleizier geschetste typen heeft gekend, moeten die verhalen overheerlijk vinden. Zij brengen hen een eind terug op hun levensweg en werken als een verjongingskuur voor rustende militairen.

Met de beoordeeling van de hoofdzaak uit Toga en degen dient een niet-Indischman, ook niet-oudgast, heel voorzichtig te zijn. Aan een aardig novelletje ligt een vinnige kritiek ten grondslag, een kritiek op de handelwijze van de Regeering, die - naar Jaeger het doet voorkomen en misschien wel waar is, al weten wij 't niet - posten op Atjeh heeft doen verloren gaan door ontijdig het militair bewind door een civiel bestuur te doen vervangen, dat dom en aanmatigend was als Mr. Ludovicus Gerardus Jacobus Machtmans.

Indien wij er ons toe kunnen dwingen op die kritiek allerminst te letten, in Machtmans geen verpersoonlijking van het burgerlijk gezag te zien en 't verhaal te lezen als argelooze roman-verschalkers, dan boeit Toga en degen wel, al zijn er ook wat heel lange draai-ommetjes in.

Mr. Machtmans vinden we zoo'n akelig kereltje, dat het ons genoegen doet hem in 't nauw gebracht te zien en 't heel edelmoedig vinden van meneer Jaeger dat hij hem niet totaal dood laat maken door den vijand; een kapitein, twee luitenants, de gezagvoerder van een kustvaarder, een officiersvrouwtje - het amazoontje - zijn sympathieke menschen,

[p. 580]

een militair beneden den rang van officier, benevens een baboe vertegenwoordigen het komische element, een klerk van den assistent-resident het potsierlijk-domme, een inlandsch hoofd, het valsche, 't verhaal zelf, het genoegelijk-humoristisch-patriottisch-aandoenlijke.

Niet alle zinnetjes zijn even correct. Dat een ‘verderfelijke vrucht zonen van eenzelfde vaderland tegen elkander in 't harnas jaagt’ of ‘een dweepzieke voordracht heeft uitgewoed.....’ kom, kom, dat moet den lezer geen ergernis geven. Wie op zulke kleinigheden let, is al even onhandelbaar als Mr. Machtmans.

Saulus van Tarsen, historisch-romantisch verhaal uit de eerste eeuw der Chr. jaartelling door M. Beversluis, Maassluis, J.C. van der Hucht (z.j.)

‘In zooverre alle historische gegevens verwerkt zijn in dit verhaal, is het ‘historisch.’ En in zooverre de fantasie het beeld heeft aangevuld en de ontwikkeling der gebeurtenissen heeft trachten te teekenen, is het ‘romantisch’ - verklaart de schrijver in een Voorwoord. De bekeering van Saulus wil hij niet beschouwd hebben als een psychologisch raadsel, een wonder. Hoe beslist de auteur ook blijft gelooven aan de realiteit van het ‘gezicht,’ toch meent hij, ‘dat het de kroon was op eene daaraan voorafgaande geleidelijke voorbereiding.’ Geheel duidelijk is dit niet. Wie enkel het voorwoord mocht lezen, zou zich afvragen of de heer Beversluis het visioen dus beschouwd wil hebben als voor den aanstaanden apostel reëel òf als feit, dat ook door anderen, voor wie het niet ‘de kroon was op geleidelijke voorbereiding,’ waarneembaar zou zijn geweest: m.a.w. als auto-suggestie of toch wèl als wonder. Maar het gevoelen van den auteur wordt den lezer van het boek duidelijk op pag. 442, waar hij een ooggetuige laat verhalen: ‘Midden op den dag heeft een licht ons allen omschenen. Wij hebben het allen gezien, en velen van ons vielen ter aarde. Doch Saulus van Tarsen is er geheel door verpletterd. Hij sprak alsof hij iemand zag, en vroeg wie het was en wat hij doen moest. En toen is hij opgestaan, al tastende naar den weg. Het licht heeft hem verblind.’

Zeer uitvoerig en met veel liefde voor zijn mooi onderwerp, doch, helaas, verre van vlekkeloos in den vorm, heeft ds. Beversluis het leven van Saulus tot diens bekeering beschreven. Men moet in dit boek geen beeldende beschrijvingen zoeken, noch fragmenten van hoog welsprekende kracht. Saulus van Tarsen is meer geduldwerk dan kunstwerk, doch het is voor honderden in den lande zeer zeker een aantrekkelijke en leerzame fantazie op een klein stuk bijbelsche geschiedenis. De auteur is niet aan het werk getogen, alvorens een grondige studie te hebben gemaakt van het vele, dat hij in bijzonderheden moest weten om het onderhoudend te kunnen vertellen. Misschien mogen wij een vervolg op dit werk verwachten, waarin ds. Beversluis het verdere leven van den heidenapostel aldus in romanvorm geven zal.

F.L.