Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 9

[p. 241]

Robert Fruin
door Th. Bussemaker.

In memoriam.

Tempus abire tibi est. - Met deze woorden begon onze Meester die indrukwekkende rede, waarmee hij den 1^en Juni 1894 afscheid nam van zijn academischen werkkring. De wet gebood hem, den zeventigjarige, heen te gaan en Fruin, al was het met weemoed, billijkte dat gebod. Wel gevoelde hij zich nog krachtig van lichaam en geest, doch dit zeldzaam voorrecht, meende hij, moest noodzakelijk van korten duur zijn.

Wie hem sedert zijn aftreden met onverminderde werkzaamheid en meesterschap bezig zagen, konden wanen, dat hij zijn eigen uitspraak zou logenstraffen.

Maar plotseling heeft de dood het onverbiddelijke tempus abire tibi est herhaald, en den 1^en Februari hebben wij aan Fruin's groeve gestaan.

Voor de wetenschap, voor zijne verwanten, vrienden en vereerders is dit heengaan nog veel te vroeg geweest. Maar toch mengt zich in onze droefheid over zijn verlies een gevoel van dankbaarheid, dat hij van ons is weggenomen nog in de volle kracht van zijn geest; dat hem bespaard is gebleven het gevoel van verzwakking zijner heerlijke vermogens, dat hem zoo vreeselijk pijnlijk zou zijn geweest; dat wij ons hem niet anders kunnen herinneren dan zooals wij hem altijd hebben gekend, bewonderd en liefgehad.

Ik behoor tot de jongsten onder hen, die hij met den naam van leerling en vriend vereerde, en mijne herinnering aan hem gaat niet verder dan zestien jaren terug. Het is mij, alsof die jaren hem geheel onveranderd gelaten hadden. Zooals ik hem het laatst heb mogen zien in die ruime, stemmige studeerkamer, waar hij in rustige en onafgebroken werkzaamheid zijn leven heeft gesleten, zoo zag ik als jong student voor het eerst hem de collegekamer binnenkomen.

Mijn indruk toenmaals was dezelfde als ik later meermalen heb waargenomen bij anderen, die hem voor 't eerst ontmoetten; een indruk van teleurstellende verbazing. Was dat nu Fruin? Onwillekeurig had men zich eene voorstelling gevormd van eene imponeerende verschijning, en de werkelijkheid was hiermee volstrekt niet in overeenstemming. Die kleine gestalte, dat weinig sprekend gelaat met die sterk bijziende oogen, die aan den blik iets vaags gaven, hadden niets indrukwekkends, en evenmin, als hij begon te spreken, de stem, die niet door welluidendheid aantrok. En ook zijn college - ik herinner

[p. 242]

het mij levendig - vervulde in den beginne niet de verwachtingen, die ik er mij van gemaakt had. Voor den aankomenden student, die allicht nog ontvankelijker is voor het uitwendige van de voordracht dan voor haren inhoud, ontbrak aan Fruin's woord de warmte, die boeit en meesleept. Het was zoo bezadigd, zoo afgewogen, zoo koud; geen gebaar, geene uitdrukking in stem of gelaat, die deelneming verried in hetgeen hij verhaalde.

Lang duurde het echter niet, of men geraakte onder den invloed van die rustige zekerheid, die glasheldere uiteenzetting in sobere taal, welke alle opsiering versmaadde en geen woord meer gebruikte dan noodig was om duidelijk en klaar de toedracht en samenhang der gebeurtenissen mee te deelen. Hij boeide de belangstelling al meer en meer; er ging macht van hem uit; een vaag besef van zijne reusachtige kennis, van zijn groot verstand, van zijn sterken geest wekte gevoelens van eerbied en bewondering. En die bewondering steeg gestadig, tijdens en na den academietijd, naarmate men bij eigen voortgaande studie zijne uitnemendheid beter vermocht te begrijpen, niet alleen zijne ontzaggelijke geleerdheid maar ook zijne gave van combineeren, zijn kunstvermogen om uit de doode stof zich het levend beeld van het verleden duidelijk voor oogen te stellen, zijn meesterlijken stijl, die in zoo scherpe lijnen voor anderen wist af te teekenen wat hij zelf zag. En tevens leerde men verstaan en bewonderen, wat vroeger koelheid geschenen had. Ik ben niet geestdriftig, heeft Fruin van zich zelven getuigd; ‘de leus van mijn leven is de spreuk van Spinoza: niet bewonderen noch verguizen maar begrijpen.’ In dat streven naar begrijpen is hij voortreffelijk geslaagd. Van eigen welgevestigde overtuiging en voorkeur wist hij zich tijdelijk los te maken om zich in te denken in andere opvattingen en begrippen. En dit vermogen sloot groote geestdrift uit, die immers aan eenzijdige bewondering haar krachtig vuur ontleend. Wie, zooals Fruin, gewoon is de dingen van alle zijden, uit ieder oogpunt nauwkeurig te beschouwen, kan, gelijk hij zelf het heeft uitgedrukt, de zon niet waarnemen zonder dat ook hare vlekken zijne aandacht trekken; en deze schenen hem uit een wetenschappelijk oogpunt even opmerkelijk als haar licht. Door dien tot eene kunst ontwikkelden aanleg om zich te verplaatsen op ieder standpunt, zich in te denken in iedere meening, bereikte hij die hooge onpartijdigheid, welke hij van den historicus eischte en zich zelf eigen had gemaakt in buitengewone mate.

Toenemend waardeeringsvermogen ging jegens Fruin noodzakelijk gepaard aan toenemende bewondering. In die gestadig aangroeiende reeks zijner geschriften leerde men al meer zijne zeldzame macht over stof en vorm erkennen, ook wanneer hij zich, gelijk hij zoo dikwijls en met zekere voorkeur deed, met details bezig hield. Die veelvuldige behandeling van detailzaken was het gevolg van zijne behoefte aan vastheid en nauwkeurigheid van weten. Waar hij, bij de overweging der stof voor zijne colleges, stuitte op twijfel en onzekerheid, drong zijne onvoldaanheid hem om zich zoo mogelijk overtuiging en gewisheid te verschaffen. Deze behoefte en het daaruit voortvloeiend telkens vernieuwd detailonderzoek zijn de oorzaak, dat hij na zijne ‘Tien jaren’ niet

[p. 243]

weer tot het schrijven van een groot historisch werk gekomen is, wat wij van zijne hand toch zoo gaarne zouden ontvangen hebben. Zullen wij het betreuren, wanneer wij denken aan dien rijken schat van opstellen en artikels, welke hij ons geschonken heeft? Hoe hebben deze in velerlei richting den weg gebaand of aangewezen! Welk een onderwijzende kracht, ook buiten zijne collegekamer, is hierdoor van hem uitgegaan! Hoe menigeen, die nimmer het voorrecht had gehad zijne colleges te volgen, hebben zij tot zijn leerling gemaakt!

De man, die zoovele anderen heeft geleerd, heeft zelf voor zijne vorming als historicus weinig of geen leiding gehad; hij heeft zich zelf gevormd, is zijn eigen leermeester en leidsman geweest. Of andere groote historici invloed op hem hebben geoefend, durf ik niet beslissen. Misschien dat Ranke, in wiens werken hij onpartijdigheid meer dan bij iemand anders had aangetroffen, in dit opzicht niet zonder inwerking op hem is geweest.

Voor Ranke koesterde hij groote vereering, en nog in de laatste jaren zijns levens verkwikte hij zich gaarne aan diens geschriften. Toch was die vereering niet onverdeeld. Voor hem bleven de werken van den grooten Duitscher steeds onvolledig en onbevredigend, omdat zij zich bijna uitsluitend bezig houden met den staat en zich te weinig bekommeren om de ontwikkeling ‘van wetenschap en kunst, van geloof en wijsbegeerte, van zeden en gewoonten, van handel en nijverheid.’ Want niet minder dan den staat achtte hij de maatschappij de aandacht van den historicus waardig. En hieruit is het deels te verklaren, dat er geen school van Fruin bestaat. Bij zijne veelzijdigheid was het niet mogelijk, dat, evenals in Duitschland wel gesproken wordt van Rankianer om de vertegenwoordigers eener bepaalde richting in de geschiedbeoefening aan te duiden, zijne leerlingen zich zouden kenmerken door ééne en dezelfde opvatting, hun door den meester ingeprent of van hem overgegenomen. Bij Fruin geen bevoorrechting van politieke of sociale geschiedenis, omdat hij beide met dezelfde liefde beoefende, met gelijke meesterschap beheerschte, in haar samenhang overzag en kende. Maar ook heeft Fruin nimmer de bedoeling gehad om een school te stichten. Hij wilde geen leerlingen drillen op zijne methode of zijne begrippen maar liefde wekken voor de wetenschap, en hij was hun een voorbeeld van liefde en toewijding, van een onophoudelijk streven naar bevestiging en verheldering van onzeker en vaag weten. Bevoorrecht de leerlingen, die zulk een Meester hadden!

Een zooveel omvattend kennen en kunnen als in Fruin vereenigd was is zeldzaam, en beperking is een eisch voor de meesten. Van zijne leerlingen, oudere en jongere, beweegt de een zich bij voorkeur in deze, de ander in gene richting, maar allen hebben steeds den gemeenschappelijken meester als den leidsman voor oogen gehad, in zijne goedkeuring van hun werk den hoogsten lof, de rijkste belooning gevonden.

Welk een gemis veroorzaakt het verlies van een man, tegen wien men zoo hoog kon opzien!

Aan de vereering, welke Fruin als geleerde inboezemde, paarde zich bij

[p. 244]

hen, die hem nader mochten treden, eene warme genegenheid voor den mensch.

Eenzaam scheen zijn bestaan te zijn, gewijd aan den arbeid, die hem ‘het geluk van zijn leven’ was. Maar toch, hoe groote plaats namen anderen in dit leven in! Hoe innig was hij gehecht aan zijne verwanten, hoe trouw hing hij zijne vrienden aan, hoe vurig wenschte, hoe ijverig bevorderde hij, zooveel in zijn vermogen stond, hun geluk.

Bij het klimmen zijner jaren zijn hem de meesten, aan wie hij door banden van oude vriendschap verbonden was, ontvallen. Dan zocht hij afleiding voor de droeve gedachten in verdubbelden arbeid, en soms gaf een geschrift den nagalm van het leed, dat hun verlies hem berokkende. In den aanhef van het Gidsartikel, dat hij in 1886 aan Ranke wijdde, trilt de smart van eigen ervaring in die jaren. En hoe aandoenlijk getuigenis van zijn warm hart geven die woorden uit zijne Afscheidsrede, waarmee hij zijne gestorven vrienden herdacht! Doch de trouw aan oude liefde en vriendschap sloot geen belangstelling en genegenheid voor jongeren uit, en wie het voorrecht hadden die genegenheid te winnen, vonden in den schijnbaar kouden geleerde een hartelijken, altijd in lief en leed deelnemenden vriend, steeds vaardig om hun ter zijde te staan met raad en daad, met zijne wijsheid en goedheid, die groot waren.

Den 1^sten Februari hebben zijne vrienden aan Fruin's groeve met volkomen instemming den uitstekenden geleerde, den verdienstelijken burger en vaderlander hooren herdenken. Maar met stillen weemoed hebben zij in dat oogenblik bovenal herdacht den man met zijn goed en nobel hart, dien zij hebben aangehangen met groote en warme aanhankelijkheid.