Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 6

[p. 573]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

XII.
Anna de Savornin Lohman, schrijfster van ‘Miserere’, Vragensmoede. Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon, (zonder jaartal, 1896).

De schrijfster van Vragensmoede heeft het aan lezers en beoordeelaars heel gemakkelijk gemaakt. Zij heeft ze overrompeld, meegesleept, ze heeft ze met groote belangstelling doen luisteren tot het einde. Vragensmoede is een prachtig kunstwerk, waaruit de onafhankelijke, fiere geest eener zeer ernstig beproefde, zeer fijngevoelige jonge vrouw spreekt. Er is in dit kunstwerk meer dan eene artistieke schepping, er is een brok leven, zeer innig en trillend leven in.

Freule de Savornin Lohman heeft in dit kunstwerk de worstelingen van haar eigen gemoed gekristalizeerd. Ze heeft de lessen door harde levenservaringen opgedaan in waarschuwende leering voor hare lezers omgezet. Ze heeft dit gedaan als eene artiste van zeer opmerkelijk talent - en daardoor aan dit boek eene allergewichtigste beteekenis gegeven. Haar roman boeit van de eerste bladzijde tot de laatste, omdat niet alleen de bekoring van eene aangrijpende vertelling, maar vooral de lijdensgeschiedenis eener fijn besnaarde ziel onze aandacht in beslag neemt.

In Vragensmoede komen maar weinige, doch alle zeer belangrijke, personen. In de eerste plaats maakt men kennis met Jonkheer en mevrouw Werter, hunne dochter Nettie, eene nicht freule Hubertine Werter, en een logée Annie de Guérette. Voegt men hierbij den heer Van Uytweerde, dan is het personeel al bijna kompleet. Deze geheele kring is anti-revolutionnair. De familie Werter, vader, moeder en dochter - er komt van tijd tot tijd nog een zoon Edmond te voorschijn - is anti-revolutionnair met een Haagschen tint. Freule Huberte Werter is uiterst hevig in hare overtuiging; calviniste en ijveraarster, lezeres van de(n) Standaard, bewonderaarster van hét ‘eminente hoofd’ te Amsterdam, enz., enz.

Misschien zou hier mogen gevraagd worden, of in eene vertelling met personen, door de verbeelding te voorschijn geroepen, wel een historisch, een levend persoon, mag optreden. Er is in dit verhaal zooveel historisch element, dat het vermelden van dezen éénen persoon zeer te verschoonen is, vooral omdat alles in anti-revolutionnaire kringen voorvalt.

Toch blijft het bedenkelijk in een roman levende historische personen te doen optreden, omdat dan de betoovering der fictie zelve verbroken wordt. Het is dus niet wenschelijk het voorbeeld van George Samarow te volgen. In Vragensmoede is zoo veel uitnemends, dat juist daarom op deze eenigszins bedenkelijke voorstelling vooraf moet gewezen worden.

Hoofdpersonen zijn Huberte en Van Uytweerde - beiden ijverend met den edelsten ijver voor de heiligdommen van hun hart, die eigenlijk meer in hun hoofd moeten gezocht worden. Zij strijden hand aan hand, daar gelijkheid van overtuiging en geloof hunne liefde na hun huwelijk altijd inniger doet worden. Maar de teleur-

[p. 574]

stellingen van het leven blijven niet uit. Huberte heeft in hare heilige overtuiging hare vriendin Freule Annie de Guérette, ten sterkste afgeraden een huwelijk aan te gaan met haar neef, Jhr. Edmond Werter, omdat die geheel voor de wereld leeft, en haar geloof niet deelt. Het nobele jonge meisje gehoorzaamt Huberte, offert hare neiging op, wordt ziekenverpleegster en later diacones, terwijl Jhr. Edmond, verbitterd door het verijdelen van zijne liefste hoop, met loszinnige vrienden in den wereldschen modder wegzakt, en eindelijk verdwijnt naar de Oost.

Eene tweede hoofdhandeling wordt afgespeeld tusschen de leden der anti-revolutionnaire partij in Den Haag, als het hun gelukt hun knap medelid Van Uytweerde tot minister te doen benoemen. Al wat de schrijfster mededeelt over den politieken strijd, over hetgeen in de Tweede Kamer gebeurt met den minister Van Uytweerde, schijnt mij die warmte en realiteit te missen, welke overal elders in dit kunstwerk te prijzen zijn.

Zeer veel schoons trekt de aandacht.

Huberte, de heldin, heeft in haar ‘eigengerechtigden hoogmoed’ het geluk van twee jonge menschen verwoest. Zij bouwde op hare ‘wreede Godsvoorstellingen’ en vroeg er niet naar, of zij het recht had met hare ‘koude theorieën van onbewezen geloofsartikelen’ twee menschenkinderen te scheiden, die elkaar liefhadden. Aan het slot van den roman heeft het leven Huberte geleerd, dat zij geen vrede zou vinden bij haar aangeleerd opvoedings-geloof, zoodat zij met bitter zelfverwijt het door haar gestichte onheil betreurt. Maar toen zij hare allerliefste vriendin Annie afried met den wereldsgezinden Edmond Werter eene verloving aan te gaan, toen kende zij het leven niet. ‘Zij wist nog niet, dat het sterker is dan wij allen, dat het ook de sterksten onder ons meedoogenloos breekt, arme, zwakke menschen, die wij zijn. Maar Huberte Werter was sterk, - en in haar overmoedig zich dat zelve bewust zijn durfde zij, uittartend, den strijd met het leven opnemen.’

Mooi is ook de korte liefdesverklaring van Van Uyterweerde aan Huberte, des avonds aan het strand te Scheveningen, als de mondaine vanity-fair dwarrelt over het terras, en zij beiden zich verwijderd hebben. Lang wandelen ze zwijgend, aarzelend te spreken.

‘En in eens vroeg hij haar, haast zonder vreezen voor het antwoord, zich zoo zeker voelend, dat God hem geven zou, wat hij begeerde.

Huberte, - deel mijn strijd, mijn zorgen, - mijn leven! Wees mijn vrouw! Wil je het, - wil je mijn vrouw zijn?’

‘Ja,’ zeide zij eenvoudig. Zij kon in ‘dat eerste oogenblik niet anders uitbrengen. Het was al te veel geluk; het overstelpte haar, zij de sterke, zichzelf beheerschende Huberte was overweldigd; en zij was te hooghartig-eerlijk, om eene comedie te willen vertoonen van uitstel vragen, zich bedenken willen.’

‘Mijn God! - ik heb je al zoo lang liefgehad - je weet niet hoe lang,’ - zei ze eindelijk, en hare stem trilde van ingehouden gelukstranen.

‘Hij drukte zwijgend haar hand. Zij doorleefden beiden dat eene ondeelbare oogenblik van niets meer wenschen, van zich volmaakt-bevredigd voelen, dat nooit terugkeert een tweede maal. En boven hen fonkelde de starrenhemel, een belofte dacht hij in zijn extaze, van het licht, dat met hem zou mede gaan, altijd.’

Er is in deze voorstelling iets meesterlijks - beide door waarheid en fijnheid van gevoel - dat meesleept en doet juichen. Naar mijne meening heeft de schrijfster hier en elders in haar kunstwerk aanspraak op den rang van eene zeer gedistingeerde kunstenares, zoo als er zich maar weinige voor doen in de laatste twintig jaren.

Uitmuntend heeft ze gemotiveerd, hoe

[p. 575]

bitter het lijden was van de arme Annie, die haar Edmond opgeeft, omdat Huberte haar heeft gewaarschuwd, dat een huwelijk zonder geloofsgemeenschap nooit gelukkig kan zijn. En dan zegt ze: ‘Annie redeneerde er niet tegen. Wat Huberte uitsprak was immers haar eigen twijfel en angst. Zij geloofde volkomen in die zelfontzeggende leer, die haar van kind af was ingeprent, leer van een wreeden God, die in Zijn kinderen begeerten voedt en banden legt, als een beproeving hunner trouw aan Hem, of zij dan ook in staat zijn die met bloedigen strijd los te rukken, om Zijnent wille, om Hem offers te brengen - maar heur hart, heur arm, naar een beetje geluk smachtend menschenhart, brak er onder - onder dat geloof.’

En later, als de auteur heeft opgemerkt, dat Huberte zich in het minst niet verantwoordelijk gevoelt, schoon ze de toekomst van twee jonge menschen heeft verwoest, voegt ze er bij: ‘Het is de zegen en de vloek beide van zulke op onwrikbare dogmen gegrondveste gelooven, dat hunne apostelen handelen durven met blind zelfvertrouwen.’

‘Eerst in het oogenblik, waarin de twijfel aanvangt, waarin de raadselen van het leven op hen aanstormen, hen doen wankelen, komt de herinnering aan hetgeen eenmaal in hun naam gezondigd werd, als een marteling te meer opdoemen uit het ontrouw geworden verleden!’

Zeer fijn gevoeld zijn de vele teleurstellingen, die Van Uytweerde en Huberte doorleven, als ze zich in het Noorden vestigen; als het uitnemend anti-revolutionnair Kamerlid een krant - de Westerwouder bode - gaat redigeeren tot het maken van propaganda voor het neo-Nederlandsche-Calvinisme. Overal stuiten man en vrouw op den onwil van hun eigen huisgenooten des geloofs. ‘Het leven was begonnen aan hen te arbeiden met zijn fijn geslepen, scherp gepunte werktuigjes, die de fijnste vezelen in het hart vernielen en de teerste roerselen der ziel doorboren met eene onzeggelijke wreedheid van dagelijks toegepaste behandeling.’

Beeldig mooi is de geschiedenis van Huberte's eerste bevalling, waarbij zeer fijn psychologisch is aangeduid, dat Huberte in den nood van het moederworden meer op den bekwamen dokter Vrede vertrouwde, dan op den Hemel. Het is wederom eene zeer knappe bladzijde. De jonge kraamvrouw wenscht na al het doorgestane leed, haar kind te zien - en de baker voldoet aan haar verlangen.

- ‘Nu dan - heel eventjes maar,’ zei ‘de baker heel gewichtig doende, en ze nam iets uit de wieg, een poezelig mollig lichaampje van rozig vleesch, met fijngevormde blanke knuistjes en voetjes; een kindje, zooals moeders het zich wenschen: sterk, gezond, met een grappig beetje zijden haar al, en groote, klare oogen en regelmatige trekjes. Zij moest het telkens weer streelen, voorzichtig, zoo voorzichtig, alsof het in eens breken zou; het teeder beroeren, als om er zeker van te wezen, dat het dáár was, werkelijk dáár, en haar toebehoorde; dat al die vreeselijke uren nu doorleefd waren, zich veranderd hadden in geluk.’

Zeer juist is daarbij gevoeld de onrust van Huberte over haar ongeloof. Ze roept Van Uytweerde - en vraagt of God het haar zou kunnen vergeven- Hij antwoordt alleen: ‘God is goed!’ - met een plotseling beter begrijpen, een ruimer inzicht, ‘zooals het, ondanks zijn beëngd dogmengeloof van wreede consequenties, soms door hem ging.’

In onze letterkunde is wel meer de weelde en de angst van eene jonge moeder geschilderd. Men denke aan de geniale bladzijden, door Wolff en Deken aan de bevalling van Daatje Leevend onder het gastvrij dak van Tante Martha de Harde gewijd. Onze litteratuur levert weinig zoo volkomen goed geslaagde tafereelen uit het burgerlijke leven als deze uit den misschien wat al te gerekten Willem

[p. 576]

Leevend. Het schijnt mij niet meer dan billijk te erkennen, dat het geciteerde tooneel uit Vragensmoede - Huberte en de jonggeborene: Huberte en Uytweerde - tot eene vergelijking met Daatje Leevend en Abraham Rijzig uitnoodigt, en dat onze jonge auteur, die meer dan eene eeuw na Betje en Aagje ditzelfde onderwerp behandelt, met volkomen vertrouwen mag zeggen, dat zij niet te veel gewaagd heeft.

Of is het niet voortreffelijk goed gedacht, wanneer zij Van Uytweerde met verrukking naar de jonge moeder en het kind doet staren: ‘Hij streelde, in lieflijke gedachte verloren, heur loshangend haar, dat als een fijn netwerk zich verwarde over de kant van haar nachtkleed. - Zij kwam hem voor als iets nieuws, iets, dat hij nog nooit zoo gekend had, zoo teer bleek, met fijn-blauw geaderde slapen, mat leunend in de sneeuwige kussens, met in haar armen dat kleine, nieuwe leven, dat hun liefde vertegenwoordigde, tot een uitgesproken daad maakte. En dan, kwam een groot, drukkend besef over hem van de ontzettende verant woordelijkheid, die op hem rustte voortaan, tegenover dat onbewuste kind, tot aanzijn geroepen door hun bewusten wil. Midden in zijne zalige vreugde over het heden mengde zich reeds een bitteren voorsmaak van onzekere toekomst, die aan alle geluk, op deze droevige aarde, een grondtoon van weemoed geeft.’

Telkens en telkens verrast Anna de Savornin Lohman ons met treffende kleine, door en door juist geobserveerde bijzonderheden. Annie de Guèrette, die op Huberte's raad Edmond Werter heeft afgewezen, heeft het gebracht tot diacones. Maar Edmond's zuster, Nettie Werter, is zeer verontwaardigd over de weigering, die hij heeft moeten ondervinden.

- ‘Ik houd niet van een christendom, dat andere menschen niet goed genoeg voor zich vindt, - en ze daardoor levensgang ongelukkig maakt!’ - zei ze scherp en hatelijk.

De diacones, die nog altijd met hare arme, nooit overwonnen liefde moet kampen, antwoordt:

- ‘Ik heb het goede deel gekozen. Ik kon niet anders!’

- ‘En Edmond dan?’ - riep Nettie, ‘met niet meer te bedwingen bitterheid. Wat komt het er op aan, wat er nu van hem wordt, als jij maar in den hemel komt, niet waar?’

‘Maar de diacones, sterk nu weer in haar welomschreven Gods-voorstelling:

- ‘Hij is Gods kind - in Zijn hand. Hij zal hem nog redden langs Zijn weg. Het is Zijn wil, dien ik deed, met de mijne.’

Uitmuntend waar - uit het volle menschenleven met vaste hand gegrepen! En dat is trouwens overal in Vragensmoede op te merken, mocht de voorstelling van Jhr. Uyterweerde als minister, sprekend in de Tweede Kamer, het minst geslaagd schijnen. Doch dit is van ondergeschikt belang bij zooveel, wat uitblinkt en aantrekt. De schrijfster heeft zeer ernstig, zeer lang gedacht, geleden, gestreden, vóór dat ze zulk eene schepping kon leveren. Hare voldoening moet zijn, dat haar kunstwerk van veel meer beteekenis is, dan de tallooze vertellingen, die dag aan dag door jonge auteurs utriusque generis worden in het licht gegeven.

Buitengemeen aangrijpend is de opdracht van dit werk aan haar vader, Jhr. Mr. M.A. de Savornin Lohman, waarin ze volkomen oprecht bekent met de Calvinistische en anti-revolutionnaire beginselen te hebben gebroken, maar zich verheugt, dat eene innige liefde tusschen vader en dochter is gebleven.

T.B.