Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 6

[p. 477]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

XI.
Mr. E. de Breul van Oosthuijzen, door Mr. W.G.F.A. van Sorgen. 2 Deelen, (251 en 237 blz.) Utrecht, Gebrs. Van der Post, 1895.

De heer Van Sorgen is sedert 1876 bekend in de kringen der Nederlandsche auteurs utriusque generis. Zijn eerste bundel Novellen werd in 1879 gevolgd door een welgeslaagd verhaal: Oom George; in 1883 verscheen zijn Klaartje, in 1885 voor de tweede reis gedrukt; in 1889 zijn Porcelein, in 1892 voor de tweede maal uitgegeven. Uit deze eenvoudige feiten is het zonneklaar gebleken, dat het publiek van Nederlandsche lezers en lezeressen den romantischen kunstarbeid van Mr. Van Sorgen met ingenomenheid heeft ontvangen. Hij heeft daarom zich op nieuw ingespannen en een grooten roman in twee deelen voltooid, waarvan de titel aan het hoofd van dit opstel is afgedrukt.

Het schijnt mij niet billijk, dat de pers zoo weinig notitie van dit zeer omvangrijke kunstwerk heeft genomen. Kleine onbillijkheden zijn echter te verschoonen in deze dagen, nu de letterkundige critiek, zelfs in groote dagbladen, met de volmaakste onpartijdigheid wordt geoefend, en deftige weekbladen naast deftiger maandschriften aan medewerkers het woord verleenen, wier edelmoedig en billijk oordeel het hart doet zwellen van ieder beschaafd lezer.

De nieuwe roman van Mr. Van Sorgen moet met aandacht worden gelezen. Er is heel wat stof aangeroerd en eene gansche wereld van gefingeerde personen ten tooneele gebracht, die vrij wat te vertellen hebben. De auteur brengt ons in zeer aanzienlijke kringen, schoon we omtrent de plaats der handeling niet geheel zeker zijn. De stad, waarin Mevrouw de Douarière de Mérincourt woont, wordt niet genoemd, maar des te uitvoeriger is het dorp Randwijk beschreven, waarvan eene schetskaart bij het eerste deel is gevoegd.

De hoofdpersoon van het boek - van hoofdheld mag geene sprake zijn - Mr. E. de Breul van Oosthuijzen, is een zeer voornaam man, lid van de Tweede Kamer, eerlang belast met de vorming van een kabinet, daarenboven zich wijdend aan zeer groote zaken, het aanleggen van eene nieuwe zeebadplaats: Zeeburgh, waarvoor tonnen gouds gevorderd worden. Deze heer de Breul is, naar de getuigenis der meeste personen uit het boek, een ongemeen schrander en bekwaam man, maar zijne handelingen gedurende het drama, dat in Van Sorgen's boek wordt afgespeeld, getuigen niet van zoo groote genialiteit.

De heer de Breul is tweemaal getrouwd geweest. Zijne eerste vrouw heeft hem een zoon geschonken, welke als Gerard de Breul eene zeer sympathieke rol vervult, maar den lezer wel eens wat heel lastig valt met zijn voortdurend redeneeren over ‘Papa.’ Het is opmerkelijk, hoe aanhoudend er in dezen roman gepapaat wordt. Mr. de Breul senior, is, na drie jaren weduwnaar geweest te zijn, hertrouwd met Adrienne de Mérincourt, de schatrijke dochter van de zeer zonderlinge Douarière de Mérincourt.

Onder al de personen van Van Sorgen's

[p. 478]

nieuwen roman is deze wel de merkwaardigste, en, ondanks al hare zonderlingheden, de meest realistische. Ze schept er vermaak in diners te geven aan drie oude vrienden, die telkens getrouw terug komen; ze stort geen traan, als de Breul haar het overlijden van hare dochter komt aankondigen, en, zoodra zij weet, dat zij niet herstellen kan van eene heupontwrichting op haar reeds gevorderden leeftijd, roept ze de vrouw van haar kleinzoon, Gerard de Breul, en geeft deze een cheque van vijf ton, om hem in zijne benarde zaken te hulp te komen.

Het is niet wel doenlijk een volledig verslag van alle in deze twee deelen verhaalde gebeurtenissen te geven. Het is bovendien veel beter, dat de lezer de spanning niet mist, die de auteur op het slot van het eerste deel en bij het begin van het tweede deel weet op te wekken. Voor een groot deel is dit werk een criminalistische roman, daar er door de justitie lang gezocht wordt naar den moordenaar van een slachtoffer, dat ten slotte blijkt door een ongeluk aan zijn bloedig einde te zijn gekomen. Deze rampzalige persoon is een neef van den heer de Breul, plotseling uit Amerika teruggekomen, Jacques Drost, die na een stormachtig onderhoud met de Breul, over een bouwvallig vonder loopend, door de plank zakt en in de wetering valt, waaruit hij stervende wordt opgehaald.

Dit motief herinnert aan een roman van H.J. Schimmel, in 1882 verschenen onder den titel: Verzoend. Bij Schimmel speelt een voornaam millionnair, Van Aarle, die een ton gouds heeft gestolen, de hoofdrol. Als Van Aarle in top van zijn fortuin is gestegen, komt een ellendige schelm, de zaakwaarnemer Karel Gunters, die kwade vermoedens tegen hem heeft opgevat, en poogt hem geld af te dreigen. Van Aarle laat hem zwaren wijn drinken, leidt hem des avonds naar buiten door den tuin van zijne villa over een vonder naar den straatweg. Den volgenden dag vindt men het lijk van Karel Gunters in de sloot.

Bij Schimmel is deze gebeurtenis een moord - bij Van Sorgen een ongeluk, dat tot vermoeden van moord leidt. Bij Schimmel neemt het voorval eene kleine plaats in, bij Van Sorgen is het de hoofdgebeurtenis van den roman, waarom alles zich beweegt in een zeer rijk tafereel van velerlei dramatische incidenten. Mr. E de Breul heeft zich eene som van 200000 florijnen voorloopig toegeëigend, die aan de zuster van Jacques Drost toekwamen, maar hij is onschuldig aan den dood van dezen nathals. Van Sorgen heeft in zijne fijn gesponnen intrige de schoondochter van Mr. de Breul, de zeer geestige en beminnelijke Pauline Delmare, verdenking doen opvatten tegen haar schoonvader, daar Pauline hem bij het vertrek van den Amerikaanschen avonturier in den tuin heeft gezien, en later zelfs een beslikten pantoffel van hem in een tuinpad heeft opgeraapt. De schrik van de anders zoo vroolijke jonge vrouw, de zenuwachtige spanning, waarmee ze deze pantoffel van slijk ontdoet, en daarna in de kamer van haar schoonvader brengt, het steeds krachtiger bij haar opkomend vermoeden van eene misdaad, geven den auteur aanleiding tot talentvol geschreven bladzijden.

Er zijn vele welgeslaagde episoden in dit uiterst bont verhaal. Zeer goed geslaagd is de figuur van Betty, dochter van de Breul uit zijn tweede huwelijk, die eene teedere neiging tot mystiek koestert. Ze gevoelt roeping ziekenoppasseres te worden, en reeds bij het ziekbed van eene vriendin, Louise van Haren, ziet ze des nachts op eene schilderij: le Christ marchant sur la mer, een wonderbaar licht, dat haar het aanstaand herstel van de zieke komt aankondigen. Er is in de schildering van deze feiten iets zeer waardigs en rustigs, dat indruk maakt en het scheepje van den auteur over zeer gevaarlijke klippen veilig in de haven brengt.

[p. 479]

Eene zeer goede bladzijde is die aan de verloving van den jongen de Breul en Pauline Delmare gewijd, als de jongelui samen schaatsenrijden, als Pauline laat thuis komt en de heele familie ongerust is. Als ze dan van een zwager een minachtend: ‘kind!’ hoort, richt ze zich op, en antwoordt: - ‘Kind, als ik wil, ben ik geëngageerd-’ - En als men den naam van den uitverkorene vraagt, zegt ze vrijmoedig: - ‘Natuurlijk Gerard de Breul. Hij moest eens een ander nemen!’

Goed geslaagd is ook de teekening van den hoofdpersoon, wanneer hij het doel van zijn wenschen bereikt heeft, en belast is met de vorming van een nieuw ministerie. Het is waar, dat de auteur te veel tijd doet heenloopen over deze kabinets-formatie, dat deze crisis onnatuurlijk lang duurt. Doch daar een stortvloed van tragische rampen Mr. de Breul nu machteloos maakt, daar hij weet, dat zijne schoondochter Pauline hem ten onrechte van misdaad verdenkt, daar hij niet spreken kan, omdat dan het inhouden van de 200000 florijnen aan den dag zou komen - is de geweldige worsteling van dezen overigens harteloozen intrigant zeer goed opgevat.

Als geheel is deze nieuwe roman van Mr. Van Sorgen een boek vol verwikkeling, verrassingen, vergissingen en onverwachte uitreddingen. Bij veel verdienstelijks komt veel, dat den lezer de vraag op de lippen legt: ‘Hoe is dat mogelijk?’ Alles geschiedt met koortsachtige onrust en agitatie. De auteur dwingt niet om te gelooven aan de realiteit zijner vonden. Een en ander maal slaagt hij zeer goed, maar elders overtuigt hij niet. Ook schuilen vele zijner figuren in een half duister, waardoor ze op een afstand blijven van den lezer. Meer levenswarmte, meer volheid van leven, blijft te wenschen over. In de samenstelling en verwikkeling heeft Mr. Van Sorgen groote bekwaamheid aan den dag gelegd, maar bij de uitwerking der opeenvolgende tafereelen gaat hij op zeer ongelijke wijze te werk. Naast een volkomen geslaagd tooneel volgen zeer zwakke bladzijden - daarenboven hij blijft steeds in denzelfden toon, hij geeft geen enkel geestig woord ten beste. Zijne helden en heldinnen lachen nimmer, behalve de mooie Trees - en die bleek... eene zuster des gemeenen levens, voor wie het lachen een tweede natuur is geworden.

* _* *

Mea Culpa, door Cyriel Buysse. Amsterdam, H.J.W. Becht. Zonder jaartal (1896).

Cyriel Buysse is een bloedverwant van Virginie Loveling, maar geen geestverwant in de beoefening der letterkundige kunst. Bij tante Virginie is alles gezond, frisch, wèl-ontwikkeld realisme, getint en geadeld door een fijn dichterlijk gevoel. Bij neef Cyriel is alles - in Mea Culpa althans - hooggekleurde passie en declamatie, alsof hij bij Ponson du Terrail les had genomen in de kunst novellen te schrijven. Bij tante Virginie is eene verwonderlijk zuivere, teedere taal, licht getint door een allerbekoorlijkst Oost-Vlaamsch kleurtje; bij neef Cyriel is eene zeer bonte taal, bestaande uit Vlaamsche, Noord-Nederlandsche en Fransche elementen. Cyriel Buysse is de eenige, mij bekende, Zuid-Nederlander, die zich toelegt op het gebruik van bastaardwoorden, als: fixiteit, diaphaan, domineeren, physieke sensatie, reageeren, altruïstische, conische, obsessie, emotie, genavreerde, troublant, brouhaha en nog honderd anderen. Dit treft te meer, daar de Zuid-Nederlanders gewoonlijk het purisme te ver drijven, en algemeen aangenomen termen in zonderling Nederlandsch vertolken.

Eene goede qualiteit van den jongen auteur is zijne schildering van landschappen en stadsgezichten. Zoo schildert hij een voorstad van Gent bij het begin van zijn verhaal (bl. 12-13), die een rijp letterkundig talent verraadt. Zoo heeft hij met vaste hand eene buitenpartij van Gentsche heeren en dames, die een tocht ‘op den

[p. 480]

buiten’ ondernemen (bl. 61-117) voltooid. De eenige gegronde aanmerking op dit hoofdstuk zou zijn, dat de held(?) René met de heldin Raymonde een lang gesprek voert over crimineele anthropologie, waarbij deze jonge dame zich in het geheel niet bekommert om de didactische pedanterie van haar reisgenoot.

De geschiedenis in Mea Culpa verteld, wekt bij den lezer weinig diep aangrijpende vreugde, of neerdrukkend leedgevoel. Mea Culpa heeft de eer genoten herhaaldelijk te zijn behandeld door de officiëele letterkundige critiek. Men weet nu voldoende, dat de advokaat René een volkomen fatsoenlijk jong meisje uit minderen stand heeft verleid, dat hij uit gewetenswroeging haar heeft gesteund, dat zij zijne minnares is geworden. Dit duurt jaren - eindelijk komt dit jonge meisje met de treurige tijding, dat ze moet bevallen. René zegt, dat hij de zorg van een kind niet op zich kan nemen - en het arme slachtoffer, dat maar zeer karig kon leven van den steun, dien René haar verleende, had gezwegen, maar een verschrikkelijk voornemen opgevat. Ze had in wanhoop gepoogd het ongeboren wicht te dooden - en zich daarbij zoo ernstig gewond, dat zij het besterft. Dan komt René tranen met tuiten weenen, en zeer melodramatrische tooneelen afspelen aan haar sterfbed.

‘Wat had ze van hem verkregen, als vergoeding voor het offer van haar gantsche leven?’ vraagt hij zelf. ‘Oneer en smart; niets anders dan oneer en smart. Zelfs niet eens het stoffelijk welzijn; want, o schande, jaren lang had zij bespaard op haar onderhoud en op haar kleeren, zoo gering was de som, die hij voor haar kon besteden.’ Het springt in het oog, dat deze René een week, onridderlijk, zelfzuchtig, middelmatig schepsel is, die het niet verdient, dat hij aan het slot der vertelling het hart van zijn nichtje, Raymonde, verovert.

In enkele tooneelen spreekt onmiskenbaar dichterlijke aanleg. Zoo is de aanduiding der ontkiemende liefde van Raymonde voor René bij het buiten-partijtje zeer fijn gevoeld. De opwelling van niet te toomen hartstocht, als René Raymonde plotseling aan zijn harte drukt, terwijl deze na eenige sekonden hem haastig afstoot, vormt een zeer juist geschilderd tafereel - schoon de zwakheid en karakterlooshetd van den ongelukkigen jonkman altijd meer uitkomen, daar hij het arme burgermeisje, dat voor hem heel haar leven offerde, terstond aan haar lot wil overlaten. Het minst verkwikkelijke deel der vertelling is de melodramatische, maar mislukte, zelfmoord van René na den dood der wreed verwaarloosde Lucie - een zelfmoord in tegenwoordigheid van Raymonde bedreven. C'est trop vieux jeu. Ondanks alle inspanning van den auteur wekt hij geene geestdrift in ons hart voor zijn hoofdpersoon. Dat hij een auteur is, van wien wij veel verwachten, kan echter niet ontkend worden.

Cyriel Buysse heeft gevoel voor kleur, en schildert, wat hij ziet, met vaste hand. Hij schiet echter te kort in de motiveering der handelingen zijner personen. Hijzelf meent het mededoogen gewekt te hebben voor zijn uiterst zwakken, door en door zelfzuchtigen held, maar beweegt den lezer alleen met grooten weemoed aan het lot van het ongelukkige verleide burgermeisje te denken.

T.B.