Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 5

[p. 333]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

IX.

Daï door Karel Ridóro Amsterdam, Ten Brink & de Vries, 1894. Bouton de Rose door J. Morgan de Groot. (Schrijver van ‘Daï’.) 2 deelen, Amsterdam, Ten Brink & de Vries. 1895.

Met deze beide boeken heeft zich een nieuw Nederlandsch auteur aan den Nederlandschen lezerswereld bekend gemaakt.

Kleine moeilijkheden rijzen terstond op, wanneer er een kort kritisch verslag van deze beide kunstwerken moet gegeven worden. De auteur verzekert in zijn tweeden roman (1 deel, bl. 87, 88, 89), dat ‘'t maar eens uit moet hebben, dat iedereen denkt beter te weten dan de schrijver zelf’. Daarom roept hij zijn beoordeelaar toe: ‘Maak dan, sapristie! zelf 'n boek. Dan heb je eerst 't recht me te controleeren.’ Aan dit verlangen van J. Morgan de Groot heeft de auteur dezer beoordeeling ruimschoots voldaan. Daarom deinst hij er niet voor terug hier zeer vrijmoedig zijn oordeel over den nieuwen auteur te zeggen.

In zijne beide werken zijn voortreffelijke bladzijden, die van een groot, benijdenswaardig talent getuigen,

De novelle Daï is veel zwakker van inhoud dan Bouton de Rose, maar daarentegen beter van stijl. Beide werken bevatten zeer opmerkelijke en grondige karakterteekening. De schepper van Hilda - heldin van Bouton de Rose - bezit een verwonderlijk scherpen blik voor karakteranalyse - hij is een geboren psycholoog. Als zoodanig acht ik de verschijning van deze drie deelen eene kleine letterkundige gebeurtenis. Ten einde mijne gunstige meening in dit opzicht te staven, wijs ik op enkele uitstekend geslaagde fragmenten uit Bouton de Rose. In de eerste plaats geeft de auteur eene prachtige schets van moderne verwatenheid, van ‘ziele-hoogheid’:

‘Die ziele-hoogheden leveren 't grootste contingent aan de zoogenaamde onbegrepenen. Hoerah! zij zijn de “onbegrepenen”, die een bestaan leven van: “ik ben een godheidje” - of: “ik ben 'n artist” en die hun zieltjes koesteren en beteederen, tot ze gek worden van begoddelijking of artistiekerigheid.

't Zijn van die mannekes, die denken, dat 't heelal om hen er is; die zichzelf uit niets abstraheeren; die rooken, biljarten, zingen, denken, spreken, dansen.... met 't.... idee: wat doe ik 't toch mooi! hoe zullen die anderen 't wel vinden, als ik dit of dat zeg, als ik zóó wil, als ik zoo iets vertel, als ik dans?

Want “die anderen”, dat “vulgus” blijft altijd nog wel goed genoeg, om die zelf koninkjes te mogen bewonderen.’

I Deel, bl. 12-18.

Dan volgt eene geestige vergelijking tusschen Engelschen en Amerikanen:

‘Engelschen zijn op reis onhebbelijk, Amerikanen onbeschoft; Engelschen zijn ongeestig, Amerikanen plat; Engelschen spreken niet, Amerikanen houden den mond; Engelschen merken niets op, Amerikanen hebben geen oogen; Engelschen hebben het altijd over zichzelf, doen met: “in my life”, de Amerikanen met: “I”, 'n klank, die den hoorder wee maakt (vergelijk er eens mede: “Je”, “yo”, “io”; “ik”, “ich”, “jag”, “ego”); Engelschen zijn vreemd, Amerikanen ridicule; Engelschen zijn vervelend, Amerikanen embêtant; Engelschen zijn Falstaffs, Amerikanen George Dandins.’

I Deel, bl. 18-19.

Reeds uit deze plaats blijkt het, dat de schrijver een uitmuntenden blik heeft; hij zelf zou zeggen, dat hij eene flinke ‘zien-kijking’ heeft op menschen en dingen. Hij heeft veel gereisd, veel gezien, en goed waargenomen Zijn beide Zweedsche heldinnen zijn van voortreffelijke Zweedsche kleur. Hilda en Märit overtreffen soms de beste vrouwenkarakters van Frederika Bremer. Men zondere een paar minder goed geslaagde bladzijden uit Daï over Italië - eene scherts met antiek Romeinsche koppen - uit, en men zal verder alles, wat over Italië, Zweden en Frankrijk gezegd wordt, uitnemend vinden.

Voortreffelijk is ook de brief, die de teringlijderes Märit op hare huwelijksreis aan hare moeder schrijft:

[p. 334]

- ‘Ik verlang naar alles. Vreemd hé! ik verlang hier te blijven, verder te reizen, verlang naar Amsterdam, naar ons huis, naar u, naar Hilda, naar alles en tuch zou ik niet graag weg willen van hier, weg uit 't verrukkelijke Baden Ik heb er ook alles, waarvan ik houd. Natuur, prettige menschen,... alles. En 's avonds die concerten. Daar ben ik zoo graag in 't Conversationshaus, want dan kan ik onder 't luisteren naar de muziek toch met Gerard in de goddelijke lanen van 't park rondwandelen en hoor 't aansuizen en wegsterven der tonen, en naast mij is m'n Gerard.

Hoe kan ik me begrijpen, waarom u zooveel van vader hield? Die zal even edel geweest zijn... Doch u was beter voor hem dan ik voor Gerard. Want ik doe 'm zoo dikwijls verdriet, als ik hoest. Dat kan 'k best inhouden; ik denk er alleen maar niet aan. Zoo was ik op 'n avond bij hem, stil bij hem... en ik hield 't lang in.

Ik dacht er op eens niet aan en begon te hoesten....

Toen ik weer opkeek, zag Gerard mij treurig aan, en 't deed mij pijn, dat ik onnadenkend was geweest. Ik ben heel gezond, en zal ik alles doen wat-ie zegt.... alles....’

II. Deel. bl. 160.

Zulk eene bladzijde is voldoende, om te staven, dat J. Morgan de Groot talent bezit, en, wanneer hij verkiest, nog veel goeds kan scheppen. Zijne schildering van alles, wat den hond Caesar aangaat, is uitnemend geslaagd. Zijne tafereelen te Parijs - les Buttes Chaumont, Versailles, de wedrennen om den grand prix - munten uit door helderheid en goed geslaagde couleur locale. De dichterlijke parabel over het Toeval is zeer mooi - het lesje, dat Emile aan Hilda in het Hollandsch geeft, allerbekoorlijkst. Er is maar ééne schildering mislukt - de tocht van den advokaat Emile, om te spreken voor de kiezers te Lutjebroek. Hier is alles hoogstens eene karikatuur en den waren toon niet getroffen.

Reeds definiëerde ik beide kunstwerken als psychologische studieën. Daï is nog zwak, maar in Bouton de Rose is de heldin Hilda schitterend geslaagd - eene dichterlijke, nobele natuur, wier eenige schaduwzijde is hare groote hartstocht voor weelde, feesten, uitgaan, en groote afkeer van lieden, die bij alles het eerst hun verstand gebruiken. Vandaar haar afkeer voor haar man, den in-verstandigen advokaat, die nooit in staat is iets van de êlans zijner vrouw te begrijpen. De voorstelling der langzame vervreemding tusschen deze beide karakters is meesterlijk geslaagd. De karakter schets van Hilda is niet voltooid. De auteur toont ons Hilda als jong meisje te Parijs, als getrouwde vrouw te Amsterdam. Het vermoeden ligt voor de hand, dat een derde deel zal verschijnen - Hilda te Stockholm als gescheiden echtgenoote.

De psychologische studie in Daï is op zichzelf belangrijk: de liefdes-geschiedenis van een zeer sensueel jongmensch en eene zeer koele jonge dame. De held Henri Terlindo heeft zeer veel te zeggen over zijne eigen voortreffelijkheid, zijn smaak, zijne nobele passie. Maar het blijkt overal, dat dit al te zaam doekjes voor 't bloeden zijn, aangewend, om de wild opvlammende zinnelijkheid zoo goed mogelijk dichterlijk voor te stellen. De koele jonge dame blijft consequent koel ook in haar val - de held poogt zich diets te maken, dat hij een belangrijk schepsel is, maar brengt het niet veel verder, dan elk modern Don Juannetje het zou doen.

Bij het vele voortreffelijke in Bouton de Rose komt eene groote schaduwzijde - de allerzonderlingste taal van den auteur. Deze geheel persoonlijke taal kenmerkt zich door enkele stijl-trucs, die tot vermoeiens toe terugkomen. In de eerste plaats laat J. Morgan de Groot de meeste lid- en koppelwoorden weg, bv.: ‘want veel verdriet over heur Ulf’ (I, 2) in plaats van ‘want zij had veel verdriet’; ‘want beiden zeer rijk (I, 2); ‘want zij zelve intelligent’ (I, 3); ‘tusschen hen groote vriendschap’ (I, 30); ‘even z'n dank betuigen, want zoo innig veel genoten’ (I, 31). En dit gaat twee deelen lang zoo door.

De tweede truc is het gebruik van infinitieven voor indicatieven bv: ‘maar Märit zeggen tot heur moeder (I, 5); ‘ook hopen op mevrouws invloed’ (I, 5); ‘Hilda sympathie hebben voor van Lichtenvoorde’ (I, 29); ‘Hilda strak zien in 't muziekboek’ (I, 36); ‘de maan niet willen komen’ (I, 33); ‘Emile vergeten te

[p. 335]

antwoorden’ (I, 34); ‘want hoog eeren zijn verstand’ (I, 35); ‘Emile altijd na het diner wat praten’ (I, 37); ‘mevrouw Liljendahl geen détails willen geven (I, 41); ‘terwijl Märit zich afvragen (I, 52) - en dit wederom twee deelen lang zoo door.

De derde truc bestaat in het gebruik van adverben, voorzetsels en voegwoorden als adjektieven, het verbuigen van onverbuigbare partikels, bv.: altijd-op-dit uur-erre dames’ (I, 8); ‘hield van heur naam om de er-inne poezie’ (I, 5); ‘alomme doodheid’ (I, 33); ‘daarinne wee’ (I, 52); ‘zijn anderse nobelheid’ (I, 71); ‘in 't binnen-inne van heur lijf’ (I, 79); ‘'t al doore uitstrekken’ (I, 83); ‘de voorhemme sympathie’ (I, 93); ‘zij was het daare van gracelijke slankte’ (I, 90); ‘toeë deuren’ (I, 93); ‘er naar zien als naar de voor-hemmen’ (I, 97) - en dit gaat twee deelen lang zoo door.

Daar J. Morgan de Groot in beide kunstwerken getoond heeft te zijn een man van talent, fantazie en kennis, is de vraag geoorloofd, wat hem bezielde, toen hij besloot zich van dit zuigelingen- en sinjoos-Hollandsch te bedienen?

Meent de schrijver, dat hij zich met deze stijl-trucs een beroemden naam zal verwerven? Het is moeilijk aan te nemen, daar ieder gymnasiast, die een kwartier in Bouton de Rose gelezen heeft, hem oogenblikkelijk zal kunnen navolgen en een opstel in denzelfden gebrekkigen en strompeligen stijl zal kunnen leveren. Als middel om een goeden naam in de kunstwereld te winnen, zal dit Hollandsch zeker slechte diensten doen.

Wellicht houdt de auteur deze dwaze taal voor iets zeer precieus' - iets zeer ‘hoogs’ - als hij pleegt te zeggen. Maar het is niet te denken, dat een man van zijne gaven dit ernstig meent. Welke geheime schoonheid is er verscholen achter het gebruik van den infinitief voor den indicatief? Aan wie zal het genoegen doen, als de auteur, in plaats van: ‘Hilda had sympathie voor van Lichtenvoorde’ - schrijft: Hilda sympathie hebben met van Lichtenvoorde? Het zal ieder duidelijk zijn, dat dit zonderling gebruik van infinitieven eene verminking is van stijl en taal in het algemeen. De infinitief geeft het werkwoord in zijn allereenvoudigsten vorm, zoodat de gebrekkigste talen, die maar ééne wijze der werkwoorden bezitten - bv. het Conversatie-Maleisch in den Indischen Archipel - altijd den infinitief behouden, daar waar meer ontwikkelde talen den indicatief bezigen. Indische kinderen, die op zeer jongen leeftijd Maleisch leeren spreken, behouden den infinitief ook in het Nederlandsch, althans in de eerste jaren hunner ontwikkeling. Menigmaal hoorde ik zulke kinderen zeggen: ‘Ik niet pisang eten - ik manga eten!’ De sinjoos gebruiken den infinitief doorgaande - ook in hun briefstijl. Een mijner vrienden noodigde een sinjo - het was in 1861 te Batavia - bij hem te komen eten, en kreeg den volgenden brief tot antwoord:

‘Wel Edelgestrenge Heer! Daar ik ziek wezen, twee dagen te bed liggen, niet kunnen komen! Ook niet hebben schoone witte broeken. Met hoogachting’ enz.

Het is niet te onderstellen, dat een dergelijke achteruitgang in den stijl aan een verstandig man raadzaam zal voorkomen - en het schijnt mij zeer waarschijnlijk, dat de auteur van Bouton de Rose dit eerlang zelf zal inzien.

Zijne liefhebberij om onbuigbare partikels tot adjektieven te verheffen is even kinderachtig. Schooljongens hebben wel eens de aardigheid van ‘toeë deuren’ en ‘uitte kachels’ te spreken, maar ze doen dit schertsend als eene aardigheid. Voorzetsels kunnen in geene enkele taal als adjektieven worden gebruikt. De schrijver van Bouton de Rose beproeve eens zijne uitdrukking: ‘de voor hemme sympathie’ in het Fransch te vertalen. Welk beschaafd Franschman zou ooit dulden, dat men schreef: ‘la pour-luië

[p. 336]

sympathie’? Zelf Stéphane Mallarmé zou dit niet willen.

Hoe is de talentvolle heer J. Morgan de Groot tot deze allerongemeenste taalverknoeiing gekomen? Er is maar ééne verklaring mogelijk. Hij heeft gemeend, dat de gewone Nederlandsche taal- en stijlleer nu eenmaal lang genoeg hebben gediend. Men heeft nu lang genoeg grammatisch en logisch op juiste wijze geschreven - het wordt tijd het eens op onjuiste wijze te doen. Juist hierin zullen sommigen iets heel geniaals vinden. En daarenboven: ‘Il faut épater le bourgeois!’

Mij dunkt hier ligt de oorzaak van des auteurs zonderlinge taal. ‘Il faut épater le bourgeois!’ Men moet niet schrijven zooals ieder verstandig mensch. Men moet zich nieuwe wegen banen - nieuwe stijlschoonheden ontdekken en zoo een pionnier worden voor de letterkundige dwaasheden der toekomst.

‘Epater le bourgeois’ - zoo dacht Herostratos, en stak den prachtigen tempel van Artemis te Ephese des nachts in brand; ‘Epater le bourgeois’ - zoo dacht Alcibiades, en kapte zijn hond den staart af, omdat die staart door heel het volk geprezen werd; ‘Epater le bourgeois’ - zoo dacht Lord Byron en reisde met een grimmigen beer; ‘Epater le bourgeois’ - zoo dacht Gerard de Nerval, en kocht op de slavenmarkt te Kaïro een Abessinisch meisje vrij - ‘toute jaune, toute jaune’ - als hij zeide, en wandelde met haar in vele steden van het Oosten; ‘Epater le bourgeois’ - zoo denken de Engelsche Aesthetics, en treden te voorschijn met eene lelie in het knoopsgat en eene zonnebloem in de hand; ‘Epater le bourgeois’ - zoo denkt de dichter Jean Moréas, en zegt tot zijne getrouwe bewonderaars: ‘Il n'y a plus de poètes en France - vous n'avez que moi!’; ‘Epater le bourgeois’ - zoo dacht Multatuli, en schreef: ‘Publiek! ik veracht u!’; ‘Epater le bourgeois’ - zoo denkt de schrijver van Bouton de Rose, en poogt door taalknutselarijtjes ‘de voor-hemme sympathie’ te winnen.

Het is te beteuren, dat een jong kunstenaar van zooveel aanleg als J. Morgan de Groot zich op zoo vreemde wijs als artist poogt te onderscheiden. Hoe modern het overigens schijne, de taal op allerlei wijze geweld aan te doen, zij, die deze modernigheid aanbidden, zullen er altijd slecht afkomen. Het taalorganisme laat zich niet op Herostratische wijze schenden, het wreekt zich. Men trekt de schouders op - en gaat verder. De les, die de geschiedenis der letteren gaf in alle eeuwen, is hoogst eenvoudig. Slechts zij, die hunne moedertaal ten volle in hare grammatische en logische rechten eerbiedigden, worden groote letterkundige kunstenaars: Plato, Cicero, Dante, Cervantes, Tasso, Shakespere, Sidney, Molière, Beaumarchais, Vondel, Schiller, Goethe, Heine hebben geschreven tot verheffing en uitbreiding, niet tot verminking hunner moedertaal. Alleen in dagen van verval komen de taalknutselaars, die in mysteriën spreken, na Cervantes Gongora, na Tasso Marini, na Shakspere John Donne.

Het is te hopen, dat de auteur van Bouton de Rose dit na korter of langer tijdsverloop zal inzien, en dat hij met de groote gaven, die hem geschonken zijn, woekere in eene minder kinderachtige taal. Wanneer iemand zich de moeite wilde getroosten den roman Bouton de Rose in leesbaar Hollandsch te herschrijven, zou dit boek een der besten worden, die sedert jaren zijn voortgebracht.

T.B.