Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 5

[p. 457]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.

IV.

Beknopte Stijlleer, Rhetorica en Poëtica door W.H. Hasselbach, oud-leeraar aan de Kon. Mil. Academie, leeraar aan de Rijkskweekschool voor onderwijzers te Middelburg. 2^e druk. Breda, P.B. Nieuwenhuis, 1894.

‘Zet Wachters aan de Bronnen!’ Indachtig aan dit wijze voorschrift doorliep ik dit handboek voor Stijlleer, Rhetorica en Poëtica. Het is bewerkt naar Brill's Stijlleer en naar de bekende Duitsche handleiding van Kleinpaul. Het is bestemd voor ‘velen, die bij de studie der letterkunde belang hebben, in het bijzonder onderwijzers en aspirant-hoofdonderwijzers,’ ‘ook voor de vierde en vijfde klasse der H. Burgerschool.’

Het boek beleeft zijn tweeden druk, en wordt dus door velen gebruikt. Het mag niet onmogelijk geacht worden, dat in later jaren een derde druk verschijnt. Juist om deze reden kan het den auteur niet onaangenaam zijn, zoo ik tracht te toonen, waar noodzakelijke wijzigingen moeten worden aangebracht.

In de beide eerste Boeken over De algemeene vereischten van den stijl en de figuurlijke taal, en over De leer der dichtvormen heeft de auteur op zeer oordeelkundige wijze gebruik gemaakt van Kleinpaul's leerboek. Wat het derde Boek over De letterkundige genres betreft - hierin stuit ik op beweringen, die den toets der logica en der historiographie niet altijd zegevierend kunnen weerstaan. Met enkele voorbeelden zal ik dit staven.

In zijne uiteenzetting van het verschil tusschen classieke en romantische letteren zegt hij (bl. 121): ‘Victor Hugo en Coppée.... behooren tot de romantische school’ Dit is reeds niet volledig juist. Na 1850 kwam een jong geslacht van auteurs te Parijs op, die men eerst spottend de Parnassiens heette, die in den uitgever Alphonse Lemerre een wakkeren voorstander vonden, die zich verzetten tegen de al te groote bontheid en tegen den declamatietoon der zuiver romantische kunstenaars, als: Victor Hugo, George Sand, de Lamartine, Lamenais, Eugène Sue, Alexandre Dumas père, Frédéric Soulié, Jules Janin, Paul Féval en Alfred de Musset. Zij trachtten naar eenvoud en fijnheid in de verzen en in het proza. Zij brachten het sonet en de dichterlijke vertelling weer in aanzien. Zij heetten: François Coppée, Sully Prudhomme, Alphonse Daudet, Léon Cladel en Albert Glatigny. Het gaat dus eigenlijk niet aan Victor Hugo en Coppée in ééne groep te plaatsen, en beiden voor aanhangers der Romantiek te doen doorgaan. Maar zeer zeker had de schrijver geen recht om te zeggen: ‘Den grootsten invloed (in Nederland) heeft echter de meer realistische Fransche school (Dumas, Hugo, de Musset, de Lamartine, G. Sand, Scribe, Sue, Sardou, enz.) geoefend.’ (bl. 123).

Auteurs als Dumas père, Hugo, Alfred de Musset, de Lamartine, G. Sand en Sue kunnen niet tegelijk tot de romantische, en ‘de meer réalistische’ school behooren. Zij kunnen niet tegelijk vleesch en visch zijn. Scribe en Sardou behooren evenzoo tot de Romantiek, maar bij hen doet zich evenwel eene zekere neiging voor tot wat men noemt ‘i'école du bon sens,’ omdat ze hun echt Fransch vernuft niet kunnen verloochenen. Frankrijk

[p. 458]

bezit eene realistische school van romanschrijvers, die haar ontstaan en bloei te danken heeft aan een krachtig verzet tegen de overspannen voorstellingen der Romantiek. Tegenover Victor Hugo en Eugène Sue plaatst zich een kunstenaar van zuiver realistische richting, Honoré de Balzac, die in plaats van ridders en pages, gekleed in pourpoints van abrikooskleurig satijn, oude gebrekkige Parijsche renteniertjes van 1840, met hoog toegeknoopte bruine lakensche jassen, stelt. Balzac stichtte de nieuwe realistische school, schitterend gesteund door Gustave Flaubert, eindelijk voortgezet door Emile Zola en de zijnen onder de nieuwe leuze van Naturalisme.

Terzelfder plaatse beweert de auteur: ‘Ook de Duitsche romantiek vond hier waardeering (in het bijzonder werden en worden Lessing, Schiller en Goethe bestudeerd.’) Hij voegt er in eene noot bij, dat deze drie wel is waar geene ‘romantici’ zijn, maar toch het Fransche classicisme hebben bestreden. Als men van Duitsche Romantiek spreekt, doen Schiller en Goethe wel degelijk mee, maar alleen met de werken hunner eerste periode. De Götz von Berlichingen (1773) van Goethe, zijn Clavigo (1774), zijn Werther (1774), zijn volkomen romantisch; Schiller's Räuber (1781), zijn Fiesco (1783), zijn Kabale und Liebe (1784), zijn ongetwijfeld romantisch - maar beide groote mannen keeren zich van de Duitsche romantiek af, omdat Kotsebue, Ifland, Zschokke, Hoffmann, voor de middelmatigste sensatie-stukken den algemeenen bijval vonden, en men er nauwelijks op lette, wanneer er een meesterstuk als Emilia Galotti van Lessing (1772) verscheen. Deze laatste geniale denker heeft inderdaad het achttiende eeuwsche Fransche classicisme van Voltaire bestreden in zijne onnavolgbare Hamburgische Dramaturgie (1767-1769), maar hij heeft zich met des te meer geestdrift aan de voeten van Aristoteles en Sophokles neergezet.

Ernstiger bezwaar heb ik tegen des auteurs verdeeling van de ‘Voortbrengselen der letterkunde.’ Hij onderscheidt proza-genres en poëtische genres. Tot de eerste behooren: het rhetorisch, het historisch en het beschrijvend genre, tot de tweede, het lyrisch, het episch en het dramatisch genre. Gesteld, dat deze verdeeling van letterkundige kunstwerken juist ware, dan zouden bij de proza-genres niet kunnen opgenomen worden: de roman en het drama in proza, daar deze noch tot het rhetorisch, noch tot het historisch, noch tot het beschrijvend genre, kunnen gebracht worden.

Men heeft recht, natuurlijk, letterkundige kunstwerken in proza en poëzie te splitsen. Maar het Proza dient in de tweede plaats genoemd te worden, omdat het eene vrucht van latere ontwikkeling is dan de Poëzie. De dichters in verzen of in proza doen geheel hetzelfde - iets schoons scheppen in hunne taal door middel van gevoel, verbeelding en rede. Voor proza en poëzie bestaat dezelfde verdeeling: ze zijn beide Episch, Lyrisch of Dramatisch. Het proza is episch, bij de eerste historieschrijvers der Oudheid, later in den roman, en in alles, wat in kleiner of grooter omvang verteld wordt. Het proza is lyrisch, als de redenaar aan het woord is, die in geheel denzelfden toestand is, als de lyrische dichter. En dat het proza dramatisch is kan met honderdduizenden drama's en blijspelen in proza gestaafd worden.

Ook elders heeft de auteur blijken gegeven van eenige zwakheid in zijn aesthetisch denken. Bij de behandeling der lyrische poëzie zegt hij terecht (bl. 136): De lyrische dichter uit slechts wat in zijn eigen boezem omgaat.’ - Maar in één adem voegt hij er bij: ‘Zoo hij een ander persoon schetst, moet hij zich geheel in diens toestand verplaatsen en denken en gevoelen als deze. Anders voldoet zijne Poëzie niet aan den eersten en hoogsten eisch van alle poëzie - nl. waar-

[p. 459]

heid.’ - Wat hier ten onrechte van den lyrischen dichter geëischt wordt, behoort van den epischen gevraagd te worden. Het kenmerkende van den lyrische dichter is, dat hij steeds lyrisch blijft. In lyrische gedichten komen dus zeldzaam ‘andere personen’ voor, daar de poëet zich met zijn eigen gevoels- en gedachtengang bezig houdt. Men neme de proef met een lyrisch gedicht, waarin een episch motief verscholen is, zooals Heinrich Heine's ‘Zwei Grenadier’. Heeft Heine de beide oude snorbaarden geschilderd met groote zorg voor de waarheid, voor de realiteit van hunne historisch-Fransche natuur? Weenen Fransche grenadiers over de vernietiging van het groote leger, en de gevangenschap des grooten Keizers? Vragen zij aan hunne kameraden, om hunne lijken naar Frankrijk mee te nemen, ten einde in Fransche aarde te worden begraven, en stil te liggen luisteren tot de Keizer over hun graf rijdt? Is dit niet de allerzuiverste Duitsche lyrische stemming, waardoor juist Heine's kunstwerk zoo aantrekkelijk wordt? Men vrage dus den lyrischen dichter gevoel, en den epischen waarheid, zoo zal men beiden beter rechtdoen.

Bij zijne bespreking van den roman in proza, dien hij onder de rubriek Epische Poëzie rangschikt, zegt hij (bl. 162), dat de roman ‘een min of meer ideaal opgevat beeld van het leven is.’ Deze omschrijving is geheel nevelachtig en onzeker. De roman is het epos in proza, meer behoeft er niet gezegd. Bij het splitsen in soorten van romans, noemt hij tendenz-romans (bl. 164), en beweert, dat Potgieter, Cremer en Virginie Loveling tendenz-novellen geschreven hebben. Potgieter moge in Jan, Jannetje en hun jongste kind een allegorische strekking op het oog hebben, zijn Folio-bijbel, zijne Zusters, zijne Hanna, zijne Ezelinnen zijn zuiver epische kunstwerken, en niets minder dan tendenz-stukken. Cremer streeft er naar het kwaad hatelijk, en het goede beminnelijk te maken, maar in hoofdzaak is zijne stofbehandeling episch - en staat hij ver van tendenz-schrijvers, als Multatuli en Mina Kruseman. Virginie Loveling heeft eens onder den pseudoniem Walter een roman met politieke strekking geschreven: Uit onze Vlaamsche Gewesten - al haar ander, zeer geniaal, werk is episch.

Van den naturalistischen roman wordt gezegd, dat hij: ‘bijna altijd de copie van het leelijke in de natuur en het leven geeft.’ Zola is zeker de koning der naturalistische romanschrijvers - en op hem is bovengenoemde definitie niet toepasselijk. Heeft hij niet in zijn La Fortune des Rougons (1871) de allerliefste idylle van Silvère en Miette gegeven; niet in zijn Ventre de Paris (1872) de heerlijkste stillevens van bloemen, ooft, wild en visch in de Hallen geteekend; niet in La Faute de l'abbé Mouret (1874) een paradijs vol reusachtige ooftboomen, en in wilden rijkdom groeiende bloemen uit zijne verbeelding te voorschijn geroepen; niet in zijne Une page d'Amour (1878) de verrukkelijkste stadsgezichten van Parijs geschilderd; niet in zijn Au bonheur des Dames (1883) de kleurenrijke uitstallingen van een reuzenmodemagazijn ons voor oogen getooverd; niet in Le Rêve (1888) eene volkomen dichterlijken liefdedroom onder de schaduw eener reusachtige kathedraal medegedeeld; niet in La Débacle (1892) de grootsche worsteling van twee geweldige legers te Sedan met epische genialiteit op het doek gebracht? Het is eene waarheid evenwel, dat de heer Hasselbach zijne definitie met recht kan handhaven, als hij ze toepast op enkele Nederlandsche, zoogenaamde naturalistische romans, waarvan het niet de moeite loont de titels te noemen.

Zou onze auteur evenwel het recht hebben te beweren: ‘De eigenlijke roman is in onze eeuw ontstaan’ (bl. 167). Hij noemt al het overige, wat als roman bekend is - ‘voorloopers’, en zegt dat

[p. 460]

hij ‘de voortbrengselen der oudheid, als de Grieksche romans van Xenophon den Ephezier, Jamblichus e.a. buiten bespreking laat.’ Zoo gaat het zeker gemakkelijk de stof te besnoeien, maar de vraag is, of dit geoorloofd zij? Grieksche romans zijn er vele, anders zou Dr. Erwin Rohde in 1876 zijn schitterend boek niet hebben kunnen schrijven: Der Griechische Roman und seine Vorläufer. Van Antonios Diogenes, aan het slot der tweede eeuw, tot Longus, wiens Daphnis en Chloé wereldberoemd is geworden, en die omstreeks 450 schreef, volgen de Middelgrieksche romans elkander op, het toppunt van gekunsteldheid bereikend in Heliodorus' geschiedenis van Theagenes en Chariclea (350), die door Amyot's vertaling (1549) het rechtstreeksche voorbeeld werd voor Fransche, Duitsche en Nederlandsche romans der XVIIe eeuw.

Latijnsche romans zijn er eveneens. Petronius schreef zijn Satyricon waarschijnlijk in het tijdvak van Nero, en schiep met dit werk den eersten schelmenroman. Apuleius bewerkte zijne Metamorphosen (Gouden Ezel) aan het eind der tweede eeuw, en schonk aan ontelbare navolgers eene onuitputtelijke stof in zijne heerlijke novelle van Amor en Psyche. Daarbij komt nog de Grieksche roman van Lucianus: Vera Historia (᾽Αληϑοῦς ἱστορίας λόγος), aan het eind der tweede eeuw als satire tegen de avonturenromans in het algemeen, meer in het bijzonder tegen den reisroman van Antonios Diogenes gericht, later nagevolgd door Swift in Gulliver's reizen, door Cyrano de Bergerac in zijn Voyage dans la lune en door Immermann in zijn Münchhausen.

Neen, de eigenlijke roman is niet in deze eeuw ontstaan.

Britsche stof gaf aanleiding, dat er zeer omvangrijke romans in proza geschreven werden in de XIIIe eeuw; - romans als La Queste du Saint-Graal en Le Grand Saint-Graal, waarin eene zeer sterke mystieke kleur heerscht. Dezelfde stof gaf door den berijmden roman Amadas (XIIIe eeuw) aanleiding tot den zeer vermaarden Spaanschen roman, Amadis de Gaula (1465), waarin het erotisch element uit Apuleius, en den Middel-griekschen roman eene chevalereske kleur krijgt, en door geheel Europa in tallooze vertalingen wordt gelezen.

Uit Longus stamt de herderroman in proza van Sannazaro (1504), Montemayor (1542), Sir Philip Sidney (1590) en Hónoré d'Urfé (1610) - in de XVIIe eeuw ten onzent gevolgd door Joan van Heemskerk, Soeteboom en Lambertus Bosch, in de XVIIIe door Mattheus Gargon, Claas Bruin, Daniel Willink, Mr. W. den Elger en anderen.

Uit Petronius stamt de schelmenroman in Spanje, de Lazarillo van een onbekend auteur (1554), voorts de bekende werken van Matteo Aleman (1599), van Lopez de Ubeda (1605), van Vicente Espinel (1618), van Rivera (1624), van Solorzano (1632), vooral van den genialen Don Francisco de Quevedo (1627). In Frankrijk bloeit de picareske roman met Sorel (1622), Scarron (1651) en van Alain Lesage (1715), ten onzent met Nikolaas Heinsius Jun. (1695) en talrijke obscure navolgers.

Een geheel nieuwe soort van proza-romans, de ethisch-psychologische romans, meest in briefvorm geschreven, ontstond sedert Richardson's Pamela (1739). Duitsche, Nederlandsche, Fransche navolgingen komen in grooten getale, vooral de meesterlijke romans van onze Wolff en Deken (1782-1792) nemen eene eereplaats in deze rij in.

De eigenlijke roman is dus niet in deze eeuw ontstaan. Wel bloeit de voortbrenging van romans in deze eeuw op merkwaardige wijze. Als nieuw genre gaf de XIXe eeuw den historischen roman, den realistisch-naturalistischen roman, den mystieken roman en den symbolischen roman. Het kan er nu vooreerst wel bij blijven.