Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 5

[p. 439]

Vegetarisme
door Geertruida Carelsen.

De geestdrift, die, sedert eenige jaren, voor de plantaardige voedingswijze in de lucht zit, condenseerde zich in den loop van den vorigen zomer in ons land tot eene oproeping van den heer A. Verschoor tot het stichten van een Nederlandschen Vegetariërbond, die reeds kort daarna met een dertigtal leden aangevangen is.

In de bedoelde brochure - te Amsterdam bij Van Looy en Gerlings verschenen en voor 10 cents verkrijgbaar - wordt nagenoeg alles aangeroerd wat er voor het Vegetarisme te zeggen is.

De schrijver stelt zich bij voorkeur op het standpunt der Engelsche vegetariërs, maar toont zich ook met de Duitsche beweging te hebben bezig gehouden. Hij brengt zijn lezers op de hoogte van het a.b.c. der zaak; en de praktijk bij de bespiegeling voegend, geeft hij verscheidene, voor ieder bruikbare, wenken, plus ettelijke dozijnen vegetarische recepten.

Terwijl ik, na sinds drie jaar veel onder buitenlandsche vegetariërs verkeerd te hebben, de lectuur van zijn pleidooi gaarne aanbeveel, waag ik, tegelijk, eenige persoonlijke variaties op dit internationale thema.

Wanneer een aantal vegetariërs, onderling of tegenover de buitenwereld, over vegetarisme aan het praten raken, dan ontstaat er doorgaans op zeker moment een noodlottige spraakverwarring, die dááruit voortkomt dat ze van een verschillend uitgangspunt redeneeren.

Voor sommigen is het hoofddoel: het roofdierachtig element in den mensch te bestrijden. Zij nemen zich voor: geen vleesch of vet van gedoode dieren meer te eten. Zij hebben vernomen dat het plantenrijk even goed alle voor de menschelijke voeding noodige stoffen oplevert en besluiten zich in het vervolg aan vegetabiliën, plus desnoods eieren en zuivelproducten te houden.

Voor anderen heeft het begrip ‘Vegetarisme’ een ruimere beteekenis. Zij leiden het af van het latijnsche woord ‘vegetus’. Zij wenschen sterk, gezond, veerkrachtig te worden, de verweekelijking der hedendaagsche beschaving af te schudden. En de eerste stap daartoe dunkt hun de afschaffing van vleeschgebruik, als brengende dit, langs den onvermijdelijken weg van lijkenvergif, allerlei aanleiding tot ziekten en ziekelijkheid met zich.

Beide zienswijzen zijn te respecteeren. Doch aan ieder, die over de zaak mee wil spreken, is het aan te raden, aanstonds te onderzoeken of men met de aanwezigen al of niet hetzelfde uitgangspunt gemeen heeft. Dat voorkomt heel wat misverstand.

[p. 440]

De groote vraag voor ieder, die zijn dagelijksche vleesch- en vischmenu - of al is het slechts het sporadisch genot van een stukje spek of worst of een bokking of scharretje - voor goed wil afschaffen, is: of hem dit op den duur goed bekomen zal.

Korten tijd gaat het natuurlijk wel. Dat ondervinden duizenden, door den nood gedrongen. Maar zoodra zij er kans op zien, halen zij dan hun schade in en toonen daardoor hoe krachtig de vleeschliefhebberij in het menschdom heeft wortel geschoten.

Wie nu uit - hetzij moreele, hetzij hygiënische - overtuiging vegetariërs worden, houden dikwijls hunne afschaffing tamelijk lang uit. Veler gestel blijkt bestand te zijn tegen die verandering van leefwijze; zij varen er wèl bij en lijden er in geen enkel opzicht onder. Wie een proef wil nemen, doe het in den zomer: dat gaat beter dan in den winter.

Doch verreweg de meesten, die zich een poos lang met ijver en geestdrift bij het vegetarisme aangesloten hebben, ondervinden het volgende. Zij leven ongetwijfeld gezonder dan te voren; minder geplaagd door ettelijke vormen van indigestie, waarmee zij weleer te kampen hadden, minder vatbaar voor ‘kouvatten’ in allerlei schakeeringen, enz. Maar wat vroeger of later voelen zij zekere afmatting, minder lichamelijk dan geestelijk: zij worden stil, dof, slaperig.

Onder hetgeen in den loop der moderne vegetarische beweging door nauwgezette menschen in dit opzicht werd meegedeeld, behoort tot het merkwaardigste: de biecht van Rikli.

Arnold Rikli is de bekende natuurgeneeskundige te Veldes in Karinthie, de invoerder der lucht- en zonnebaden: een der eersten aan wie de primitieve ‘Kaltwasserheilanstalten’ het te danken hebben, dat ze niet meer speciaal met koud water werken. Hij was, zooals met de meeste aanhangers der natuurgeneeswijze het geval is, een poos lang een streng vegetariër, uit rustige, ernstige overtuiging. Naast de praktische ervaring, dat hij er zich wèl bij bevond, stond de theoretische beschouwing, waarbij zijn verstand vrede had. Hij was een der warmste, ijverigste voorstanders van het vegetarisme: een woordvoerder, een autoriteit.

Zoo ging het jaar en dag. Rikli had, in dien tijd, veel over vegetarisme geschreven; allen, die hem slechts uit zijn geschriften kenden, wisten niet anders, of hij was en bleef een voorganger op dit gebied. Zij vermoedden niet hoe hij, sedert verscheidene jaren, met zijn beginsel worstelde.

Plotseling, in 1879, stond in het te Berlijn verschijnend tijdschrift ‘Der Naturarzt’, een opstel van zijne hand, getiteld: ‘Meine Erfahrungen, Beobachtungen und Schlüsse über Vegetabildiät nach achtzehnjähriger Praxis.’

Daaruit vertaal ik het volgende:

‘Na negen jaar lang uitsluitend van plantenvoedsel te hebben geleefd, schreef ik met geestdrift over die voedingswijze - destijds natuurlijk in de vaste overtuiging, dat de goede gevolgen, die ik er tot dusverre van waar-

[p. 441]

genomen had, genoegzaam beproefd waren en voortdurend zouden stand houden.

Maar de volgende negen jaren zouden mij tot andere resultaten brengen.

Gaandeweg bemerkte ik, dat verscheidene individuen zich bij eene uitsluitend plantaardige voeding op den duur niet wèl bevonden. Daaruit maakte ik op dat die voeding - zoodra niet de geheele overige leefwijze er op is ingericht - niet consequent door te voeren is, ja zelfs nadeelig zijn kan.

Verschillende ziekteverschijnselen...., die ik in het vijftiende jaar mijner uitsluitend plantaardige voeding bij mijzelven begon te ondervinden, brachten mij tot het inzicht dat ik aan eene verkeerde bloedmenging leed, die hoe langer hoe erger werd.

Bevangen als ik was door het denkbeeld dat plantaardige kost absoluut gezond moest zijn, verzette ik er mij geruimen tijd tegen, bedoelde verschijnselen aan mijn diëet toe te schrijven. Doch daar ik overigens in alle opzichten hygienisch geleefd had, moest ik eindelijk wel tot de erkenning komen, dat de oorzaak aan een al te eenzijdige voedingswijze lag, m.a.w.: dat ik een opwekkender, meer warmte produceerende voeding noodig had.

Daar het eene kinderachtige dwaasheid zijn zou, tegen beter weten in aan een beginsel vast te willen houden, omdat men er eenmaal voor geijverd heeft, zoo besloot ik.... na achttien jaar van trouw volgehouden, prikkellooze plantenvoeding, weer eene kleine hoeveelheid vleesch te eten en een enkel glas wijn te drinken.... Sedert zijn nu negen maanden verloopen en ben ik gaandeweg bijna geheel de oude geworden. Met een goed geweten kan ik verklaren, dat de ziekteverschijnselen achtereenvolgens verdwenen zijn of zich reeds merkbaar gebeterd hebben.’

Tot de ziekteverschijnselen, waarvan hij spreekt, behooren slaperigheid en gebrek aan veerkracht, - juist zooals ieder, die zijn ooren en oogen den kost geeft, dat uit de ondervindingen van dozijnen andere vegetariërs kan opmaken.

Rikli, die bij zijn vegetarisme van het hygienische standpunt uitging, zag er geen bezwaar in, toen de vleeschonthouding hem slecht bekwam, weer dagelijks ‘eene kleine hoeveelheid vleesch’ te eten.

De vraag is of vegetariërs, wier overtuiging zich tegen het eten van gedoode dieren verzet, zich in zoo'n geval niet zouden kunnen redden zonder dat beginsel op te geven. M.a.w.: of men zich de gewenschte ‘meer opwekkende, warmte produceerende voeding’ niet zou kunnen verschaffen zonder behulp van hetgeen gedoode dieren opleveren.

Sedert Rikli het bovenstaande schreef, heeft de wetenschappelijke ontwikkeling van het vegetarisme groote vorderingen gemaakt.

Elk, die zich in dit onderwerp verdiepen wil, dient daarvan kennis te nemen.

Tot de nieuwste litteratuur op dit gebied behoort een werkje van Dr. H. Lahmann, getiteld: ‘Die diätetische Blutentmischung’ (Leipzig. O. Spamer. 3e Aufl. 1894). Dr. Lahmann geeft in zoover eene nieuwe richting aan de

[p. 442]

gewone vegetarische beschouwingen als hij - buiten de questie van al of niet vleesch om - aandringt op het afschaffen van te veel eiwitstoffen en koolhydraten, in verhouding tot datgene wat Prof. Bunge onder den naam van ‘Nährsalze’ heeft samengevat.

In de waarde dezer ‘voedingszouten’, die, in organischen, en dus best-assimileerbaren vorm, vooral door het plantenrijk geleverd worden, ligt naar zijn meening de groote hygiënische beteekenis van de door vegetariërs zoozeer aanbevolene bladgroenten en vruchten, m.a.w. het zwaartepunt van het vegetarisme.

Omdat spinazie, sla, rapen, appelen en hazelnoten minder rijk zijn aan eiwitgehalte dan vleesch, eieren, erwten en boonen, hebben ze den naam gekregen van minder ‘voedzaam’ te zijn dan deze. Door hun rijkdom aan minerale stoffen halen ze, volgens Dr. L., die schade ruimschoots in en dienen minstens daarnaast in even hooge eere gehouden te worden.

Misschien zullen, naast vegetarische oefeningen, voortgezette chemische en physiologische studiën van lieverlede toonen, hoe men zich op de beste wijze van de schijnbare roofdier-noodzakelijkheid onafhankelijk maken kan.

Een groot gebrek van de meeste vegetariërs - un défaut de leurs vertus, wil ik gaarne erkennen - ligt in zekere inconsequentie betreffende de draagkracht van het vegetarisme.

Gewoonlijk beginnen zij tegenover oningewijden met de betooging: dat vegetarisme louter bestaat in vleeschafschaffing.

Ook de heer Verschoor schrijft op zijne eerste bladzijde: ‘Vegetariërs zijn diegenen, wier voeding bestaat in producten uit het plantenrijk, desverkiezende met toevoeging van eieren, melk, boter en kaas, en die alle vleesch, visch en gevogelte - met de bijproducten, zooals bouillon, jus, reuzel, enz. - daarvan uitsluiten.’

Hunne bijgedachte daarbij is echter altijd dat die vleeschafschaffing vooral nuttig kan worden als eerste stap op den weg naar eene in het algemeen eenvoudiger, minder prikkelende en kunstmatige leefwijze, dan waaraan de hedendaagsche maatschappij verwend is.

Zij beweren dat, zoodra iemand geen vleesch meer eet, hij daardoor vanzelf gaandeweg minder misbruik - ten deele in 't geheel geen gebruik meer - zal maken van een reeks van prikkels, in de moderne wereld schijnbaar onontbeerlijk, maar welbezien allen nadeelig: alkohol, koffij, thee, tropische specerijen, keukenzout, tabak en vooral vergiftige medicijnen.

Wel, als zij zoo vast gelooven dat de zin, de lust, de behoefte daaraan, door vleeschafschaffing vanzelf zal afnemen, dan dienen zij daarop te vertrouwen en met een beetje geduld den loop van dat natuurproces af te wachten.

Daarentegen kan men dagelijks waarnemen hoe zij ieder, die eenig belang toont in hun streven, aan het ééne oor bovenstaand geloof inblazen, maar tegelijk aan het andere verzekeren dat vleeschonthouding op zich zelf

[p. 443]

heel weinig waard is, zonder afschaffing - of minstens beperking - van al die andere prikkels.

Niet alleen eigenlijke ‘sterke dranken’, maar ook wijn en bier - dikwijls zelfs koolzuurhoudend water - worden den nieuwelingen zoo spoedig mogelijk ontnomen. In plaats daarvan zet men hun vruchtensap en melk voor. In plaats van koffie wordt hun het bekende Kneippsche Malzpreparaat, of een der vele dergelijke surrogaten geschonken, die met koffie niet veel anders gemeen hebben dan dat ze ook bruin zien. Peper, kruidnagelen, enz. worden zorgvuldig vermeden; het keukenzout aanstonds tot een minimum gereduceerd. Op den koop toe worden al die matte, prikkellooze spijzen bij voorkeur koud in plaats van warm opgedischt. Tabakliefhebbers worden overgehaald om dadelijk het rooken na te laten. Eens heb ik zelfs, bij zoo'n gelegenheid, het gewone zakdoekgebruik van eau-de-cologne als contrabande hooren brandmerken.

Dat alles tegelijk is den meesten te veel. Tegen zulk ascetisme zijn zij geestelijk noch lichamelijk bestand. Iets vroeger of iets later krijgen zij - om Rikli's uitdrukking te gebruiken - werkelijk behoefte aan ‘een eenigszins meer opwekkende, warmte-produceerende voeding.’ Rikli hield het strenge vegetarisme ruim veertien jaar uit, eer hij zich tot een compromis gedwongen zag, - velen brengen het met den besten wil nauwelijks tot veertien dagen. Het gevolg is dat de meeste proefnemers, na zulk eene ondervinding, de heele historie den rug toekeeren.

De Veteraan Rikli eindigde zijn biecht met de conclusie:

‘Deze feiten brengen er mij volstrekt niet toe, het beginsel eener hoofdzakelijk plantaardige voeding te verwerpen, zooals ik dat zoo dikwijls bij nieuwbakken, tijdelijke vegetariërs heb bijgewoond. Ik blijf aan dat beginsel hechten als aan een goed, redelijk, menschenveredelend denkbeeld, dat in de toekomst hoe langer hoe beter begrepen en gewaardeerd zal worden. Aan zieken blijf ik het in den regel voorschrijven. Slechts een koppige toepassing ervan - zonder leeftijd, gestel, gewoonten en bezigheden in aanmerking te nemen - verwerp ik. Aangezien lichaamsarbeid in de vrije lucht voor zeer vele individuen een hoofdvoorwaarde is om de uitsluitend plantaardige voeding, zonder eenige prikkelende tegemoetkoming, op den duur te kunnen volhouden, zoo ligt het voor de hand dat, zonder ingrijpende en veelzijdige hervorming van onze maatschappelijke toestanden, die voedingswijze niet algemeen kan aangenomen worden.’

Zeker, naar eene ‘ingrijpende en veelzijdige hervorming onzer maatschappelijke toestanden’ streven de ernstigste menschen in alle beschaafde landen.

En de vegetariërs hebben zeker geen ongelijk als zij met dat doel ‘eene geheele reeks van ingeslopen, verweekelijkende prikkels’ dapper te lijf gaan.

Zij verdienen, dat wij hun op dat pad voorspoed en succes toewenschen.

De vraag is echter of zij, uit een hygiënisch oogpunt, gelijk hebben, altijd juist met vleeschafschaffing te beginnen; en of zij, waar dit zonder schade

[p. 444]

gebeuren kan, den overgang niet anders moesten inrichten dan doorgaans het geval is.

Wie het vegetarisme wil dienen, trachte het te ontdoen van de bezwaren, die thans nog veelal aan zijne toepassing verbonden zijn.

Misschien is het mogelijk ten onzent eenige der fouten, die op dit gebied door de buren zijn gemaakt, over te springen en ons aan hunne ervaringen te spiegelen.

Daarom juich ik het streven van den heer Verschoor toe, als hij de gelegenheid tot kennismaking met het vegetarisme wil vermeerderen door het oprichten van behaaglijke vegetarische restaurants, enz.

Voor zoover de onbehaaglijkheid, die het vegetarisme in veler oog aankleeft, op bijzaken berust, is het een schoone taak voor beschaafde en begaafde voorstanders, die uit den weg te ruimen.

Het best zal zijn, dat zij daarbij de positieve zij van het geval boven de negatieve doen uitkomen: à la hausse in plaats van à la baisse speculeeren.

Ten onzent zou het allicht niet onpraktisch zijn, bij zulke pogingen den heerschenden smaak voor het oud-hollandsche in den arm te nemen: op borden van Delftsch aardewerk gaandeweg weer al de ‘soppen’ en ‘moezen,’ enz. op te disschen, waaraan zich onze voorouders te goed deden, allerhande in het vergeetboek geraakte, inlandsche kruiden, op die wijze weer ter tafel te brengen.

Niet onmogelijk zou menigeen zijne broodjes met gepeperde saucis-de boulogne het gemakkelijkst afwennen als hij, eerst voor de aardigheid en later uit waardeering, een boterham met witte kaas en wijnruit daarvoor in de plaats stelde.

Wat overigens zulk een ‘bond’ betreft, komt het mij voor dat zijne middellijke werking van meer gewicht is dan zijne onmiddellijke resultaten.

Voorloopig dunkt het mij veel belangrijker dat duizenden en tienduizenden over vegetarisme nadenken, er zich rekenschap van geven en, al naar omstandigheden, hunne leefwijze meer in vegetarische richting sturen, dan dat enkelen zich verbinden om plotseling alle vleeschgebruik af te schaffen.