Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 5

[p. 73]

De meesterstukken der Hollandsche school in den Louvre
door Max Rooses.

Jan van der Heyden.
Het Amsterdamsche Stadhuis.

Getrouw aan haar opvatting der Kunst, volgens welke alles wat zich in de buitenwereld aan het oog voordoet schilderenswaardig is, moest de Hollandsche School ook de zichten binnen de steden, op pleinen en straten, voor even geschikte onderwerpen aanzien als zee- en landgezichten. In de landschappen waren de hoeve en de hut welkome stoffeering; in de riviergezichten liet men gaarne op het achterplan het panorama eener stad oprijzen; waarom zou men niet even gaarne en goed een rivier of kanaal binnen als buiten de stad schilderen, en een weg bezoomd met burgerwoningen als een pad, dat door een boerenerf loopt?

Onze oudste Vlaamsche meesters hadden er reeds het voorbeeld van gegeven. Joachim Beukelaer, Gillis Mostaert, Barent van Orley, David Vinckeboons vonden er liefhebberij in de achtergronden hunner godsdienstige tafereelen of hunner tooneelen uit het gewone leven met paleizen en andere gebouwen te bezetten. Hendrik van Steenwijck, vader en zoon, Pieter Neeffs vader en zoon en Emanuël de Witte schilderden binnenzichten van kerken; Dirk van Delen, Willem van Ehrenberg verbeeldden zichten op of in rijke gebouwen. Alle dezen legden er zich bepaaldelijk op toe monumenten te schilderen: de pracht of de grootschheid van tempels, paleizen of kasteelen trokken hen aan.

Jan Van der Heyden schilderde zichten op straten of pleinen, onverschillig of zij bezoomd waren met grootsche of bescheiden gebouwen. Hij was op die wijze de vinder van een nieuw vak, dat van zijn optreden af tot op onze dagen altijd talentvolle beoefenaars vond in zijn land.

Hij, de eerste, toonde zich gevoelig aan de schoonheid van een stadsgezicht, en wel met reden. Het tafereel der vrije natuur bezit stellig een groote aantrekkelijkheid; het spreekt tot het gemoed terzelfder tijd als het de oogen

[p. 74]

bekoort. Een wandeling door de velden op een zonnigen lentemorgen doet in ons het gevoel van opgewektheid, van levenslast en levenskracht ontwaken, het verjongt en versterkt; een slentering langs de rivier of tusschen

Het Amsterdamsche Stadhuis.

de boomen, wanneer in den zomeravond de hitte afgekoeld, het licht verdoofd is, stelt den mensch in tegenwoordigheid van zich zelven, opent de deuren zijner verbeelding en herinnering. Maar zingen de straten hem ook geen liederen van weemoed of verlangen toe? Wanneer de kasseien glinsteren

[p. 75]

van natte weerschijnen en de regen langs muur en grond zijpelt, bekruipt hem dan geen gevoel van beklemdheid, herziet hij geene uren van onverkwikkende kilheid; wanneer des zondagmorgens het zonnetje helder straalt in de reine stille straten, stemt hem dit niet rustig en ingetogen?

Men bemint eene stad, zijn eigen stad vooral, met een andere liefde dan het veld of de zee. In deze laatste zien wij wat ieder er in ziet: de schoonheid is algemeen, van alle tijden, en genietbaar voor elkeen. Een Hollandsch kanaal, een Noorweegsche fjord, een zicht op de boorden der Loire of van den Ganges hebben eigenaardige bekoorlijkheden, die iedereen kan vatten en in gelijke mate voelen; maar onze steden en onze straten hebben een geheimzinnige aantrekkelijkheid, die voor anderen niet bestaan kan: zij zijn opgegroeid met ons leven als volk, zij maken deel van ons eigen persoonlijk leven. Uit elken steen van straat of gevel spreekt voor ons een herinnering; hun vorm, hun kleur zijn voor ons niet enkel koude en stoffelijke dingen, zij wekken in ons gemoed gewaarwordingen warmer en inniger dan die, welke wij zouden kunnen voelen bij het rijkste landschap.

Het stadsgezicht heeft daarbij uiterlijke schoonheden, die hoog te waardeeren zijn. De verweerde muren met grillig uitgesneden toppen, de gebleekte torens, het spel van licht en donker, hebben ook hunne zeer eigenaardige schilderachtigheid. Er ligt een rijkdom van fijne kleur, van zeldzame tonen te bewonderen in gevels en daken, in straatsteenen en vensterglazen.

Zeker onze oude schilders van stadsgezichten waren geene romantieken, geene impressionnisten. Evenals de landschapschilders van hunnen tijd, brachten zij in beeld wat zij zagen meer dan wat zij voelden; maar koud bleven zij toch niet bij de tafereelen, die zij weergaven. Het spel van gevelpunt en daknok tegen den hemel, van lijn en vorm in straat en huis trokken hen stellig aan; de kleur van rooden en witten steen, van schaliën en tichelen bekoorden hen; met ingenomenheid en eerbied zochten zij dit alles weer te geven.

Een wel stoffelijk prozaïek onderwerp, zal men zeggen. Niet zoo geheel en al. Boven al die koude roerlooze dingen strekt zich de warme, levendige lucht uit, stroomen van zonnelicht en zonnegloed dalen neer op die steenen en leenen hun een eigenaardig leven; schaduw en licht geven hun beweging; heele of halve klaarheid verfijnt de tonen; uit den hemel daalt de heerlijke glans, die dit bescheiden tafereel veredelt en verheft. En dit begrepen onze oude meesters zeer goed, en die hoogere schoonheid laat hun schilderijen wel bewonderen. Maar in de eerste plaats is het toch de poëzie der werkelijkheid, die hen boeit en hunne werken bezielt; het is de kunst van goed te schilderen, van meester te zijn in hun ambacht, die zij op hoogen prijs stelden en ze ons hoog doet schatten.

Zij hadden de groote verdienste van te toonen, dat schilderen nog iets anders is dan denken en teekenen, dat kunstig hanteeren van het penseel ook zijn verdiensten heeft. Onze oudste Vlaamsche meesters van de van Eycks tot Quinten Massys waren bazen in het penseelen: hunne opvolgers.

[p. 76]

die naar Italië les gingen nemen, verleerden daar de ambachtelijke kunst hunner voorgangers om grooter plaats in te ruimen aan het idealistisch gedeelte van hun vak. De schilders der XVII^e eeuw keerden terug tot de goede oude Nederlandsche traditiën en waren doordrongen van de overtuiging, dat een schilder in de eerste plaats moet kunnen schilderen. En dit konden zij in hooge mate en zooals niemand het hen nadeed. Zij bewezen het in alles wat zij behandelden. Rubens en Rembrandt in de vele vakken, die zij beoefenden; Frans Hals en Van Dijck in hunne portretten; Jordaens, Teniers, Adriaan van Ostade, Pieter de Hooch, Adriaan Brouwer, Geeraard TerBorch, Paulus Potter en hoe de kleinere meesters der Hollandsche school verder heeten, waren allen onovertroffen hanteerders van het penseel, indien zij niet allen denkers en teekenaars waren. Een tijd lang werd hunne verdienste over het hoofd gezien, de uitsluitende hoogschatting der klassieke kunst deed hen minachten. In onzen tijd heeft men hunne kunst weer leeren hoogschatten en een binnenhuisje van Peeter de Hooch of van Jan Vermeer wordt verre gesteld boven de weidsche tafereelen der historieschilders, die hen voorafgingen, op gelijken rang haast als de werken der onsterfelijken van den hoogsten rang. Of het een portret gelde of een landschap of een dierenstuk of een doode natuur, als zij slechts goed geschilderd is vindt men een schildering goed en schat ze hoog. En zoo worden de bescheiden onderwerpen van Jan van der Heyden gerekend tot de meesterstukken der Hollandsche School. Hij ook is een baas in het penseelen. Zijne doeken van kleine afmeting, met verbazende nauwgezetheid uitgevoerd, behouden de breedheid, die er kunstwaarde aan geeft. Zij schijnen slaafs weer te geven en inderdaad vatten zij kernig samen wat de schilder zag; zij schijnen met schuchteren angst bewerkt en zijn wezenlijk vrank van toets; zij bezitten die stevigheid van toon, die fijnheid in de kracht, die de hoogste kenmerken van ons Nederlandsch koloriet zijn.

De schilder werd geboren te Gorcum in 1637 en ontving zijn eerste onderwijs in de kunst van een glasschilder zijner geboortestad. Hij vestigde zich vroeg te Amsterdam waar hij bleef wonen tot den dag zijner dood, den 28^sten September 1712. Hij legde zich zeer bijzonder toe op het schilderen van stadsgezichten, zooals wij hooger zeiden en koos zijn onderwerpen meestal in Holland, sommige ook in België, Keulen en Londen. Deze gezichten liet hij doorgaans met figuren stoffeeren door Adriaan van de Velde of Eglon van der Neer. Hij schilderde ook enkele landschappen en stukken doode natuur. Hij was de uitvinder der straatlantarens en verbeterde de brandspuiten met perspompen en slangen.

Herhaaldelijk beeldde hij den Dam te Amsterdam met het Stadhuis af. Het stuk, waarvan wij de houtsnede meedeelen, is een der gunstigst gekende exemplaren van dit zicht. Het is gedagteekend van 1668. Een Fransch schrijver verhaalt hoe Koning Bodewijk XVI in bezit kwam van het stuk. Het was, zegt hij, langen tijd in de familie van den kunstenaar gebleven, en wat aanbiedingen men er voor had gedaan, niemand had het kunnen losmaken.

[p. 77]

De graaf van Angeviller, bestuurder der koninklijke gebouwen en Academiën, had den heer Paillet naar Holland gezonden, om daar schilderijen voor de verzameling van zijnen vorst te koopen. Te vergeefs poogde hij het meesterstuk van van der Heyden machtig te worden. Ten einde raad wendde hij zich tot een makelaar, die evenals de eigenaar van het stuk de Beurs bezocht en dezen laatste mededeelde hoe een vreemd liefhebber hem lastig viel om hem het begeerde werk te doen aankoopen. ‘Het beste ware, voegde hij er bij, dat gij er een zoo buitensporig hooge som voor vroegt, dat hij er in eens door afgeschrikt werd.’ Dien raad volgende stelde de bezitter den prijs op 6000 gulden. Onmiddellijk daarop duwde de onderhandelaar hem een goudstuk als godspenning in de hand, hem zeggende ‘Goed! de koop is gesloten: uwe schilderij hoort mij toe.’ Waar of verzonnen, het verhaaltje bewijst hoe hoog men reeds in de verleden eeuw met het stuk ophad.

Het verbeeldt den Dam van uit de Kalverstraat gezien met het Stadhuis in het Midden, de Nieuwe Kerk, eenige lage huizen en een hoek der Waag ter rechter hand, het hoekhuis der Kalverstraat, ter linker hand vooruitspringende en een zijvleugel van het Stadhuis ten halve verbergende. Eenige figuurtjes, door Adriaan van de Velde geschilderd, zijn over het plein verspreid. De witsteenen gevel van het stadhuis wordt verlicht door een warme klaarte, die de koude bouwstof een halfgulden uitzicht geeft; op de kerk speelt een zachter licht, dat muur en dak verfijnt; de huizen staan in doorzichtbare schaduw rechts, in zwaarder donker links. Maar ook daar ontbreekt niet de veredelende warme tint op de hardsteenen omlijstingen en kruisen der vensters. De hemel is met lichte, warm getinte wolkjes bezaaid. De toon is over het geheel zeer fijn, de bouwkundige détails zijn met veel zorg geschilderd zonder in hardheid of kleingeestige nauwgezetheid te vervallen. Campo Weyerman, de naschrijver en uiteenzetter van Houbraken, sprekende van een van van der Heyden's werken geeft nog al juist de verdiensten van alle te herkennen.

‘Men kan de steentjes van de huyzen en gevels tellen, van dewelke de sommigen groen en graauw waaren uytgeslaagen, ook zag men duydelijk de groeven en de kalk in de reeten, en echter vertoonde zich alles breed, heerlijk en krachtig van houding op een groote tusschenwijdte.’

Zoo is het. Het kleine stukje, 72 centimeters op 86, is van breeden stijl; het nauwgezette proza der waarheid is getransposeerd door een dichterlijk temperament, dat ons op dit door gebouwen ingesloten stadsplein de schoonheid van het verdoovende licht en de geheimzinnigheid van den vallenden avond laat genieten.