Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 4

[p. 661]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.
XII.

Naar Atjeh en Terug. Roman van G.O. van Wijk, schrijver van ‘De Goeie Jo.’ Amsterdam, Uitgevers-Maatschappij ‘Elsevier’, 1894.

Het is juist een jaar geleden, dat in deze kolommen melding werd gemaakt van den eersten roman des heeren G.O. van Wijk. Het bleek toen, hoe De Goeie Jo een boek was, dat min of meer tot het genre der sensational novels behoort. Voor de meerderheid der Nederlandsche romanlezers zal ook dit nieuwe werk: Naar Atjeh en Terug zeer welkom zijn. Het is aangenaam te bespeuren, dat de auteur eene schrede vooruit is getreden op den weg der kunst. De tweede roman overtreft den eerste. Eene eigenaardigheid van dezen schrijver is, dat hij de drie eigenschappen, door Da Costa voor den dichter gevorderd: gevoel, verbeelding, heldenmoed, in genoegzame hoeveelheid bezit. Zijne zwakke zijde is het te veel vertrouwen op zijne verbeelding, zoodat enkele schilderingen, het voorstellen van sommige toestanden, iets onvolledigs of iets onwaarschijnlijks schijnen te bevatten.

Dat de auteur gevoel bezit, staaft hij door de voorstelling van den militairen dokter Henri de Laat en zijn vriend den fuselier Bergsma. De Laat is een dokter, die niet gaarne noodelooze medicijnen voorschrijft, en daarom niet veel praktijk kreeg, ‘door de domheid van het publiek, dat volstrekt door poeders, pillen of drankjes vergiftigd wil worden.’ Hij wordt lid van de Tweede Kamer, daar hij het ‘stemvee’ door beloften had gewonnen. Hij had in de Kamer het woord genomen te midden van het ‘niets beduidend en totaal overbodig geklets’ over den algemeenen dienstplicht, maar zijne rede was zoo heftig, dat de voorzitter hem het woord ontnam, en hij zijn mandaat neerlegde.

Indien De Laat even heftig is geweest in zijne taal, als de heer Van Wijk, dan schijnt de voorzitter der Tweede Kamer volkomen in zijn recht. De schrijver zou bij mindere ruwheid zijn gevoel voor waarheid en recht zeker smaakvoller hebben uitgedrukt. Maar dit gevoel blaakt van een nobel vuur, en wekt sympathie.

Dokter de Laat is toegevoegd aan een transport suppletie-troepen, dat van Rotterdam naar Batavia vertrekt. Na zijn ontslag als lid van de Kamer, heeft hij de betrekking van officier van gezondheid bij het Indische leger verworven. Als de officieren en manschappen zich inschepen op de stoomboot te Rotterdam, ligt er een beschonken fuselier voor de voeten van dokter de Laat. Deze grijpt hem aan, werpt hem op zijne schouders - en brengt hem zoo aan boord. Eenige oogenblikken later wordt hij geroepen bij den nathals, die dreigt te stikken. Als hij geholpen heeft, herkent de dronkaard hem, en noemt hem bij zijn naam. Het was een verloopen student, een gemeen sujet, dat te Leiden met De Laat gestudeerd had. Aan boord van den stoomer begint de dokter zich het lot van den fuselier aan te trekken, maar het blijkt steeds duidelijker, dat Bergsma een machteloos slachtoffer van den drank-daemon is.

Uit vele bijzonderheden is het tevens op te maken, dat de ongelukkige Bergsma een zeer goed hart bezit. Hij springt in

[p. 662]

zee om een kostbaren hond te redden - maar bedriegt De Laat door zich jenever te doen schenken als medicijn. Hier zeer ernstig over gegispt, erkent Bergsma, dat hij geheel verloren is, dat hij als fatsoenlijk man opgehouden heeft te bestaan. Tot bewijs voegt hij er bij, dat De Laat hem anders zeker wel eens aan zijne vrouw zou hebben voorgesteld. Deze antwoordt: ‘Gebruik in geen acht dagen sterken drank, Bergsma! en ik beloof je, dat mijn vrouw je aanspreken en de hand reiken zal!’

Dit middel helpt. Het verlangen van den ci-devant-fatsoenlijken man een paar woorden met eene beschaafde vrouw te wisselen ‘was machtiger geweest, dan zijn verlangen naar sterken drank.’ Het is een uitmuntend tooneel, wanneer De Laat en zijne vrouw Bergsma bij het achterdek opzoeken.

Ik geef het woord aan den auteur:

‘Je ziet, Bergsma! dat ik ook mijn woord kan houden’ - zei de Laat, - ‘Kijk, Jane! hier is de vriend, over wien ik je gesproken heb!’

‘Bergsma werd bang voor de lieve, vol medelijden op hem gevestigde vrouwenoogen, en in plaats van een woord van dank te uiten, klonk het sidderend van zijne lippen: ‘Ga heen mevrouw! ga heen! U hoort niet in mijne nabijheid. Ik ben zoo slecht, zoo schandelijk slecht.... u kunt....’

‘Hier viel Jane hem in de rede: ‘Je vriend mag zeker ook wel mijn vriend zijn, Henri?.... Ja, mijnheer Bergsma! ik wil gaarne vriendschap met u sluiten.’

‘Er kwam een floers voor Bergsma's oogen, hij vreesde te zullen vallen. ‘Neen, mevrouw! neen.... ik ben geen vriendschap meer waardig.... u weet niet wat ik op mijn geweten heb.... o, ga heen, ga heen.’

‘Jane greep zijne hand, en sprak met tranen in de oogen: ‘Ik weet alles, en kan u alles vergeven, nu ge u zelf overwonnen hebt. Gij hebt gedwaald en gezondigd niet alleen, maar ook veel geleden, en ter wille van dit leed wil ik u zien te redden. Sta me toe, u mijn vriend te mogen noemen, en zorg, dat ik spoedig trotsch op uw vriendschap mag zijn!’

‘Bergsma's angst verdween, en heftig klemde hij Jane's handje in zijne forsche knuisten. Zij voelde, dat er een traan op viel, en lachte jubelend tot haar man, toen Bergsma snikkend zeide: ‘Ik beloof u, dat ik mijn best zal doen, mevrouw! Geef me slechts nu en dan een bemoedigend woord, en ik zweer u, dat er geen droppel jenever meer over mijne lippen zal komen.’

Dit is zeker eene uitmuntende bladzijde, eenige stijfheid in den toon van het gesprek niet meegerekend.

Later wordt Bergsma hospitaal-soldaat onder De Laat, en spoedig korporaal. Hij gaat met den dokter naar Atjeh, waar hij op het slagveld een vaandel, den onzen ontnomen, heroverd. Hij wordt gedekoreerd, en krijgt uitzicht officier te worden. In de groepeering dezer drie figuren is de schrijver gelukkig geweest. Voor het overige overstelpt hij den lezer met heftige uitvallen tegen onze regeering, verhaalt hij eene reeks van afgrijselijke rampen, en doet zijn best den ridderlijken aard van zijn held De Laat onder zoo heerlijk mogelijk licht te plaatsen. In de teekening der tafereelen op Atjeh heerscht eenige onzekerheid, alsof de auteur meer op zijne fantazie, dan op zijne ervaring vertrouwde. Desniettemin zal het geheel een bevredigenden indruk achterlaten.

Cyriel Buysse. Sursum Corda. (Twee deelen). Amsterdam, P.N. van Kampen & Zoon (zonder jaartal, 1894).

Een roman uit Zuid-Nederland!

Cyriel Buysse is bekend door menig novelle, waarvan enkelen in dit tijdschrift verschenen.

[p. 663]

Hij geeft nu te Amsterdam een roman in twee deelen uit: Sursum Corda, die geheel ten platten lande in de omstreken van Gent en Brugge speelt. In dit opzicht herinnert hij aan Arm Vlaanderen van Teirlinck-Steyns. Wij zijn voortdurend ‘op den buiten’ - en we vernemen gestaag hoe ellendig het met de plattelandsbevolking gesteld is.

Cyriel Buysse verhaalt eene geschiedenis voorgevallen te Looverghem. Gilbert van den Steen, een ‘bloemfabrikant’, een jongmensch met een zeer vlug hoofd en groote gaven, heeft met eenige geestverwanten en hunne vrouwen een letterkundigen en artistieken vriendenkring gesticht. Men zal een tijdschrift uitgeven ter verspreiding van beschavende kennis onder de boeren en buitenlui. Als het eerste nummer verspreid is, gaat Gilbert, de held van het verhaal, met zijne vrienden naar de voornaamste herberg van het dorp, waar ‘de Appel’ uithangt. Zij vinden er eenige voorname ingezetenen, die bier of sterken drank drinken, en redeneeren over de hooge prijzen der ‘petaters’. Als de redacteurs van Sursum Corda nu vragen, of hun tijdschrift niet ontvangen is, bericht de waard, dat de kinderen er mee gespeeld hebben, en komt het tijdschrift gekreukt en verscheurd uit de keuken.

Het is de eerste teleurstelling, die door vele andere gevolgd wordt. Een ultramontaansch candidaat-notaris, Jozef de Moor, biedt het hoofd aan den vriendenkring, en poogt Sursum Corda zooveel mogelijk afbreuk te doen. De edelmoedige Gilbert vindt geen anderen steun, dan in den kring zijner geestverwanten. Vele vergaderingen van Sursum Corda worden gehouden, maar bereiken haar doel niet. Zij vragen geestverwanten uit de naburige dorpen, maar ook deze brengen hen niet veel verder. De schrijver doet niet alleen uitkomen, dat de boeren ‘op den buiten’ zeer achterlijk zijn, maar hij stelt telkens in het licht, dat ook de ontwikkelden nog in vele dingen te kort schieten.

Hij schildert het gezin van dokter de Cock te Amertinghe, en laat de mooie dochter Irene optreden. Gilbert blaakt van liefde voor haar, maar het blijkt, dat zij zeer bekrompen denkt, liefst in de keuken is, om voor den maaltijd te zorgen, en dat zij den intrigant de Moor ver weg de voorkeur schenkt boven Gilbert. Ofschoon Cyriel Buysse dit zeer kwalijk neemt aan Irene, moet tot hare verontschuldiging gezegd worden, dat zij geen zeer aangenamen indruk van Gilbert had ontvangen. Op een buitenpartijtje van Sursum Corda zit Gilbert uren naast haar, en durft geen woord te spreken. De Moor is een vroolijk prater, en kaapt Irene voor den neus van Gilbert weg.

We hooren voorts, dat er in de fatsoenlijke kringen, die Gilbert steunen, velerlei verborgen ellende heerscht. Bij het ééne gezin is het kwalijk verborgen armoede, bij het andere groote spilzucht en verwaarloozing. In een derde gezin heerschen de kinderen als tyrannen, en maken ze zooveel gerucht in de gang, dat de vergadering van Sursum Corda niet behoorlijk kan voortgezet worden. In een vierde heerscht er oneenigheid tusschen man en vrouw. Het is de familie Terront. De man, ontvanger van Lauwergem, is een verachtelijk egoïst en geweldenaar, de mooie, bevallige jonge vrouw zijn slachtoffer. Een zonderlingen indruk maakt het tooneel in Gilbert's woning, als mevrouw Terront hem komt raadplegen over hare echtscheiding, en na eene zeer droevige geschiedenis van haar huwelijk verteld te hebben, hem in de armen valt. Dit geheele tafereel is volkomen overbodig, daar Gilbert later weigert de rampzalige vrouw te ontvangen. En dit laatste strekt niet, om den lezer een hoog denkbeeld van Gilbert's ridderlijkheid in te boezemen.

Na de schildering eener reeks van rampen, doet de schrijver Gilbert be-

[p. 664]

sluiten uit Loverghem te vertrekken - hij verkoopt zijne landerijen, zijne ateliers, zijn huis en stalling. De notaris de Moor koopt alles, en gaat er met Irene wonen. Gilbert vertrekt wanhopig naar Amerika. Het boek is vlug geschreven met veel slag van realistische schildering. Maar de zwakke zijde is de polemische strekking. De auteur wil staven, dat een fatsoenlijk en eerlijk man in Vlaanderen ‘op den buiten’ niet kan leven. Hij offert aan dit doel al zijne personen op, en brengt ons in het gezelschap der leden van Sursum Corda - een hoop dwazen, eene verzameling van middelmatige stumpers, Gilbert niet uitgezonderd.

In één opzicht maakt Cyriel Buysse zich aan een groot letterkundig vergrijp schuldig, vooral voor een Vlaming: hij strooit de basterdwoorden met hoopen in zijne volzinnen uit. Ik noteer maar enkelen: (blz. 1:) serieus, de sensatie, dat de realiteit; (bl. 2:) geaccentueerd; (bl. 3:) door deze societeit uitgegeven revue; (bl. 4:) een brouhaha; (bl. 5:) sceptische spotters; (bl. 6:) imposant; (bl. 7:) lethargie; (bl. 8:) gepreciseerd, gematerialiseerd, paroxysme, het troeblante vizioen, de realiteit; (bl. 9:) obsedant, immateriëel; (bl. 11:) decisief, basis, succes, pruderiën, conventies; (bl. 12:) immens, gedecoreerde en gechamarreerde heeren; en voorts gedurig herhaling van: passionneeren, demoraliseeren, degouteeren, obsessie, sensatie, assorteeren, prae-occupeeren, evocatie, notie, emphase, attractie en nog veel meer.

Voor een Vlaamsch schrijver is dit vergrijp grooter dan voor een Noord-Nederlandschen. Ik weet wel, dat een zoo begaafd auteur als Louis Couperus, zich ten onzent aan het schrijven van dergelijke woorden schuldig maakt, dat mevrouw Bosboom weleer vele basterdwoorden in haar stijl opnam, even als Potgieter en Alberdingk Thijm, maar dit schijnt nog geene verontschuldiging voor hen, die groote schrijvers daarin navolgen.

Op het laatste Taal- en Letterkundig Congres te Arnhem heeft de heer A.C. van der Cruyssen de Noord Nederlandsche auteurs verweten, dat zij zich ‘plichttig’ maken aan het gebruik van basterdwoorden. Hij voegt er bij: ‘Bij ons in België, waar wij zooals u bekend is, zoo sterk te strijden hebben voor het behoud onzer taal, heeft zulke handelwijze een ongelooflijk noodlottigen invloed. Wij geven wapenen in de handen onzer tegenstanders. Ziet, zeggen zij, gij beweert een schoone taal te bezitten, en wij vinden er niets dan Fransche woorden in.’

Cyriel Buysse zal zijn Vlaamschen landgenoot dit pleidooi tegen de basterdwoorden niet euvel kunnen duiden. Er is trouwens niet veel tegen in te brengen. Conscience en Van Beers zouden zich wel gewacht hebben een enkel basterdwoord uit te spreken. Het is te hopen, dat de jongere Vlaamsche schrijvers dit achtenswaardig voorbeeld zullen volgen - en dat een bekwaam kunstenaar als Cyriel Buysse hen hierin voorga. Want het is geheel verkeerd gezien te meenen, dat de artistieke waarde van den Nederlandsche stijl zou stijgen bij het gebruik van bastaardwoorden als: brouhaha en troebtant vizioen. In Noord-Nederland is veel gezondigd, maar dit blijft alleen eene quaestie van stylleer en smaak. In Zuid-Nederland is het hoogst gevaarlijk onze Noord-Nederlandsche kwade gewoonten na te volgen, wellicht, omdat de goede Noord-Nederlandsche uitdrukkingen niet zoo gemakkelijk zijn te vinden. Een jong schrijver als Cyriel Buysse heeft het evenwel in zijne macht deze idiosyncrasie (ook een basterdwoord!) weldra te overwinnen!