Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 4

[p. 533]

De Hollandsche meesters in den Louvre.
Door Max Rooses.

Paulus Potter.

In de Weide.

Paul Potter wordt met reden en recht de koning der dierenschilders genoemd. Het vak, dat hij beoefende, is een plant van onzen bodem, die hier ontkiemde, bloeide en rijper vruchten dan elders droeg. Onze schilder was niet de eerste en op verre na niet de eenige, die zijne onderwerpen aan de dierenwereld ontleende. Onder de Vlaamsche fijnschilders van het begin der XVII^de eeuw waren er, die zich met groote voorliefde toelegden op het weergeven van den kleurigen en afwisselenden dos der bewoners van aarde, water en lucht. De Vloeren Breughel op zoek naar wat er schitterendst in de natuur te vinden was en naar wat zijn behendig penseel de vreugd der overwonnen moeilijkheden kon verschaffen, leverde tal van werken, waarin allerlei dieren op kleine schaal en op de meest uitvoerige wijze waren afgebeeld. Zijne volgelingen Jan Breughel II, Jan van Kessel, Pieter Gijsels wedijverden met hem in nauwgezette weergeving dier bonte wereld. De dierenschilders uit Rubens' school Frans Snijders, Paul de Vos, Adriaan van Utrecht, Pieter Boel, Alexander Adriaenssens schilderden in machtiger en niet minder kleurige trekken dood en levend wild. Meesterlijk wisten zij de bonte tinten, het glimmen van veder en schub, de stroomingen en tinten van pels en wol in vereenvoudigde en juiste borsteling samen te vatten en weer te geven. Al die meesters van het koloriet, al die minnaars der schilderachtige en ware natuur vierden hunnen triomf in het afbeelden van een deel der schepping, dat men vóór hen niet schilderenswaardig had geacht.

Rubens neemt ook hier een hooge en eenige plaats in. Hij schilderde het levende dier, waar het optreedt in hoogst dramatische handeling; het paard strijdend even hartstochtelijk als de ruiter; den leeuw, den tijger, den wolf, den ever, het hert kampend op leven en dood tegen den jager of zich verwerend tegen den woedenden aanval der jachthonden. Maar hij schilderde ook het vee in de weide en inzonderheid de koeien grazende of liggende in

[p. 534]

de beemden, stoffeerende met hare bonte, zacht lichtende gestalten het weelderig groenende landschap. Voor hem was het goedige melkdier bijzaak, dat hij ontmoet had zonder het te zoeken en dat hij schilderde zonder het uit zijn lijst te lichten als een van de vele dingen, die bijdragen tot de volledigheid van een landelijk tafereel.

In Holland speelt het horenvee een veel aanzienlijker rol dan in Vlaanderen en niet te verwonderen is het, dat wat hier bijzaak was ginder hoofdzaak werd. Belangrijker voor dit land was het melkdier, meer aandacht moest men er geven op de eigenaardigheden van vorm, op den kenmerkenkenden bouw van elke soort, meer liefde moest men er voelen voor die voedstermoeders des lands en natuurlijk genoeg is het dus dat er daar kunstenaars gevonden werden, die zich met voorliefde toelegden op het afbeelden van het hooggeschatte rund en die er schoonheden in leerden vinden, die aan het oog van den gewonen man ontsnapten.

Volgden zij Rubens na of viel hun optreden enkel bij toeval samen met het zijne? Het zou moeilijk zijn een antwoord op die vraag te geven. Zeker is het dat wij kort na 1640, het jaar van Rubens' dood, een heele schaar kunstenaars van groot talent zich zien toeleggen op het schilderen van vee en huisdieren: Albert Klomp in 1618 geboren, Albert Cuyp en Nicolaas Berchem beide van 1620, Karel Dujardin van 1622, Govaert Camphuysen van 1623 of 1624, Jacob van der Does van 1623, Philips Wouwerman van 1619 en de jongste maar de grootste, Paulus Potter, geboren in 1625.

Van diens leven, valt weinig te verhalen. Hij werd gedoopt den 20^sten November 1625 in de kerk van Enkhuizen. Zijn vader Pieter Potter, een niet onverdienstelijk schilder van onderwerpen uit het soldatenleven, van doode natuur en onbeduidende landschappen, verhuisde naar Amsterdam toen zijn zoon zes jaar oud was. In 1646 vinden wij Paulus Potter als lid der Sint-Lucasgilde van Delft geboekt: in 1649 wordt hij als meester der schildersgilde van den Haag aangenomen en den 3^den Juli van het daaropvolgende jaar huwde hij in dezelfde stad Adriana Balckeneynde, de dochter van den stadstimmerman. In Mei 1652 verhuist hij naar Amsterdam, den 17^den Januari 1654 wordt hij in die stad begraven. Zijn vader vond een karig bestaan in zijne kunst en in het bestuur eener goudleerfabriek, dat hij in 1639 Amsterdam voerde. Zijn schoonvader was van deftigen stand. Zijne werken werden, indien wij Houbraken gelooven mogen, weinig gezocht en karig betaald gedurende zijn leven, maar al spoedig na zijn dood werden zij zeer gewaardeerd. Die hoogschatting is sedert dien gedurig gestegen.

Zijn vader leerde hem het penseel hanteeren, maar de zoon sloeg een heel anderen weg in. De losse min of meer fantazeerende manier van schilderen, die de meester uit de school van Frans Hals had overgenomen, bezat voor den leerling geene aantrekkelijkheid. Hij zocht vlijtig en met inspanning naar waarheid en volmaakte zijne rijke gaven door onverdroten oefening. Hij stierf toen hij nauwelijks 28 jaar oud was en in zijnen jammerlijk korten

[p. 535]

In de Weide.

[p. 536]

levensloop bracht hij ruim een honderdtal schilderijen voort, zonder zijne teekeningen en etsen te rekenen. En dit aanzienlijk getal werken bestaat uit geene vluchtige penseelingen: het zijn met zorg en liefde behandelde kunststukjes, voor het meerendeel juweeltjes. Hij begon met eenigszins vreesachtige nauwgezetheid en onvaste hand zijne onderwerpen af te beelden; zijn groot stuk de Jonge Stier uit het Haagsche Museum verdient wel niet den naam van zijn meesterstuk of van meesterstuk, in het algemeen, daar men het zoo gaarne mede doopt, maar het bewijst toch met hoeveel eerbied hij de natuur waarneemt en weergeeft. Hij behield zijn leven lang in zijn landschappen iets bedeesds en nuchters. De planten- en boomenwereld trok hem niet aan, hij voelde er het schoone, het dichterlijke, het afwisselende niet van; hij was doof voor de verleidelijkheid der natuur en schilderde haar in haren kouden uiterlijken vorm, eenigszins werktuigelijk. Hij nam voor zijn boomenloof een grijsgroene tint aan, die hij eentoonig genoeg gedurig herhaalde en waaraan hoogere schoonheid en waarheid ontbreekt.

Hij had slechts ééne liefde, maar die was dan ook diep en leende hem wonderkracht: het was de liefde tot het vaderlandsche vee. Wel waagde hij zich enkele malen tot het schilderen in groot of klein formaat van jachten op wilde, vreemde beesten, maar die bleven hem ook altijd wild en vreemd; hij bevond zich slechts te huis bij zijn koeien, ossen en stieren. Hij was geen dichter of verdichter in het algemeen, hij was vooral een waarnemer, maar in het aandachtig bestudeeren zijner geliefkoosde helden en heldinnen vond hij er eene schoonheid, eene onderscheiding in, die aan zijne voorgangers ontsnapt was. De oudste meesters onzer kunst hadden de dieren uit het hoofd geschilderd met bolle, worstvormige ledematen, zonder nauwkeurigheid, zonder liefde. Potter schilderde ze naar de natuur, naar de waarheid, in hun element. De schoonheid, die hij in zijne modellen vond, deed hij gaarne uitkomen, zooals elk kunstenaar, die met een onderwerp is ingenomen, en zoo krijgen zijne runderen eene fraaiheid van vorm, eene fijnheid van toon, die hun burgerrecht geven in de schilderwereld. Wat kennen wij voor prachtige koeiengestalten in de Hollandsche School: die van Albert Cuyp glimmende als ware hunne huid van stralend fluweel geweven, die van Berchem, van Dujardin, van Klomp en zoovele anderen, wier pels gestreeld wordt door zachter licht en die zoodanig verfijnd worden dat zij, de nederige gezellinnen van melk- en kaasboer, tot den rang van aristocratische dieren opklimmen!

Paulus Potter vermijdt die overdrijvingen, vooral in zijne beste werken, die van de laatste helft zijner korte loopbaan. Zijne dieren zijn geene pronkstukken, geene ledepoppen met rijken dos omhangen: zij leven in hun midden en, zonder er mede te pralen, verheugen zij zich in hunne eigen aangeboren schoonheid. Of zij staan of liggen, van voren of van ter zijde gezien zijn, zelfs wanneer hij ze op heel naturalistische daden betrapt, vond hij ze schilderachtig en opmerkenswaardig en weet hij ons zijn gevoelen te doen deelen.

[p. 537]

Het stuk, waarvan wij de gravure hierbij laten gaan, behoort tot de goede werken uit den besten tijd van onzen meester, het is gedagteekend van 1652 en maakte achtervolgens deel uit van beroemde verzamelingen. Het werd in 1772 in de veiling van den hertog van Choiseul tegen 8.001 frank verkocht, in 1777 in de veiling van den prins van Conti 9.530, in 1784 in die van Vaudreuil 15.000, en eindelijk werd het door Koning Lodewijk XVI tegen 22.000 frank aangekocht.

Het verbeeldt eene weide, waarin zich drie ossen en drie schapen bevinden. Een der ossen staat links tegen een boom en tegen een afsluiting in planken; hij is ros en wit, heft het hoofd half op en loeit. Een tweede, nevens hem, is zwart en ligt op den grond. De derde staat recht en is als de eerste van ter zijde gezien; hij is van zeer gemengde kleur, grijs, wit, zwart, bruin. De drie schapen zijn los aangeduid. De weide heeft een lichte golving op het voorplan en verlengt zich aan de overzijde der zakking van den grond. Aan den versten gezichteinder ontwaart men de microscopische silhouette van een kerktoren; rechts een hoeve met boomen omgeven. De lucht is haast gelijkvormig overdekt met een lichte wolkenlaag, die zich warmer tint naarmate zij den grond nadert, hoogerop rechts verdunt en in den bovenhoek aan dezelfde zijde zich rozig samenpakt.

Het landschap is van weinig belang. De groote boom rechts heeft enkele trosjes bladeren en is op zijn stam beschelferd met groen. De hoeve en het loof daar rond zijn lichtjes aangegeven. De weide vertoont de lichte grijsachtig groene tint met een blauwen schijn, die aan zeegroen laat denken en Potter eigen is. Zoo het stuk den landschapschilder weinig doet kennen, dan geeft het integendeel een hoogen dunk van den dierenschilder.

Tegen de warme lucht komen in sterker licht de ossen uit: hunne zware, welgevulde gestalte en hunne kalme houding geeft hun een indrukwekkende statigheid: men begrijpt dat Egyptenaren en Indiërs hunne stamgenooten aanbaden. De rijke licht- en kleurendos veredelt ze, maakt ze tot personages, waardig door de kunst vereeuwigd te worden. De bruinwitte is wat schuins geplaatst, zoodat heel zijn zijkant door het licht wordt getroffen; hij teekent een sterker uitgesproken vlek tegen den boom, de beschutting en zijn zwarten makker. Zijn wit komt krachtig uit en is het hoogste punt van lichtheid in de schilderij: zooals zijne rosse vlekken het hoogste punt van kleurenwarmte vormen. In hem zijn de uiterste tonen tegenover elkander gesteld en worden door een warm licht harmonisch verbonden.

De grijswitte daarentegen wordt in zuiver profiel gezien, zoodat de zijde naar den toeschouwer gekeerd mat tegen den helderen achtergrond uitkomt. Het is een staal van runderlijken vormenadel, goed in het vleesch, zonder plompheid, stevige pooten en fijnen kop, glimmende horens, die een schitterend punt te midden van het stille licht der schilderij vormen. Hij vertoont een rijke mengeling van kleuren en tinten, wat helderder waar het licht hem over den rug glijdt, wat warmer en molliger waar het den buik en de schouders afrondt, wat steviger waar de fijne kop tegen de lucht afsnijdt. Hij is

[p. 538]

geheel in gebroken tonen en zeldzame tinten, met ingenomenheid behandeld, zonder peutering, een kleinood van een dier. Hij staat alleen, zijne schoone lijn is door niets gebroken, de stille kleuring van den achtergrond laat heel zijn tintenschat op het voordeeligst uitkomen. Er is geen plekje aan heel zijn lijf, dat niet met lichte, kiesche hand getoetst is, geene golving of ronding in de ribbenkast, geen verdunning of verdikking der haren, die niet met bescheiden maar met vasten toets is aangegeven. De opborsteling van het dichtere haar, de mengeling der kleuren wordt met kleine penseeltikjes aangegeven, frank nevens elkaar geplaatst en door samenwerking een wel versmolten geheel uitmakend.

In die verzorging ligt geen liflafferij, in de fijne verlichting geen willekeurig spelen met zon-effecten, in die ingenomenheid met de schoonheid van het dier geen lust om het om te scheppen tot iets anders, iets fraaiers dan de waarheid. Potter's schildering blijft frank, krachtig zelfs daar waar zij miniatuurfijn wordt. Zijn groote eerbied voor de waarheid vrijwaart hem tegen geliktheid, zijn eerbied voor de schoonheid van het gezonde dier weerhoudt hem van te vervallen in het gebrek van menigeen zijner vakgenooten, die het omschiepen tot een kunststuk, dat beter op zijne plaats is in een rariteitenkast dan in een groenende weide.