Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 4

[p. 419]

De Hollandsche meesters in den Louvre.
Door Max Rooses.

Meyndert Hobbema.

De Watermolen.

In een vorig artikel hebben wij de ontwikkeling der Italiaanschgezinde landschapschilders nagegaan; thans hebben wij onze aandacht te vestigen op onze schilders van vaderlandsche natuurgezichten. De landschapschildering werd geboren in de Vlaamsche gewesten, waar zij in de eerste helft der XVI^de eeuw door tal van kunstenaars van grooten naam, Hendrik met de Bles, Joachim de Patinir, en in de tweede helft derzelfde eeuw door Cornelis Molenaer, Jacob Grimmer, de gebroeders Lucas en Marten van Valkenburg, Gillis van Coninxloo en de gebroeders Brill werd beoefend. Allen dezen voelden zich klaarblijkelijk aangetrokken door de schoonheden der natuur, alhoewel zij er bij voorkeur het bevallige, het ongemeene, het decoratieve van weergaven. Rubens de eerste beminde ze om hetgene zij was en gaf ze weer zooals hij ze zag. De boerenschilders uit Zuid-Nederland namen de gewoonte in hunne werken de boerennatuur af te beelden. Dit deed Pieter Breughel, de vader, en dit deed vooral de oudste der Teniers.

Geen twijfel of de voorbeelden der oudere en jongere Vlamingen spoorden de kunstenaars der noordelijke Nederlanden tot navolging aan. In de eerste helft der zeventiende eeuw ziet men tal van Hollandsche landschapschilders de eigenaardigheden van den vaderlandschen bodem tot onderwerp hunner tafereelen nemen. Esaias van de Velde (1590?-1630) en Peter Molijn (1596?-1661) kozen de eigen natuur als stoffeering hunner afbeeldingen van het volksleven of als hoofdzaak hunner schilderijen; Jan van Goyen (1596-1656) vond er behagen in de rivierstranden, die zoo kenmerkende Hollandsche natuurgezichten, te schetsen; Aart van der Neer (1603-1677) schilderde bij voorkeur de waterkanten bij maanlicht; Cornelis Decker, Philips Koninck, Jan van der Meer, Rembrandt zelf, begrepen, dat ook in het effen, zich wijd uitstrekkende vlakke land schilderachtigheid en poëzie lag; terwijl weer anderen, Salomon van Ruysdael, van Everdingen, Jan Wijnants en eindelijk de grootste

[p. 420]

De Watermolen.

hunner allen, Jacob van Ruysdael, de voorkeur gaven aan de rijk gestoffeerde plekjes van het geboorteland. De natuur in hare volle pracht, met zware knoestige boomen en dichten bladerendos, met afgewisselde vergezichten, met

[p. 421]

een boerenwoning, een beekje of een vijver en enkele figuurtjes, was voor hen en voor vele anderen een geliefkoosd onderwerp. Zij en hunne Vlaamsche kunstgenooten gaven de richting aan, waarin gedurende twee eeuwen de landschapschildering zich zou bewegen of liever den grond waarop zij zou stil staan.

Een rechtstreeksche afstammeling of een leerling van Jacob van Ruysdael was Meyndert Hobbema, de gevierde Hollandsche landschapschilder. Als van zoovele zijner kunst- en tijdgenooten kwamen wij zeer weinig te weten van zijne levensomstandigheden. Naar zijn naam te oordeelen was hij van Friesche afkomst en in zijnen tijd leefde inderdaad een familie Hobbema te Leeuwarden. Hij werd in 1638 te Amsterdam geboren en wij vinden hem daar gevestigd, telkens wanneer eenige oorkonde zijne verblijfplaats aanduidt. Het belangrijkste bericht hem betreffende geldt zijn huwelijk. Hij was dertig jaar oud toen hij den 2^en November 1668 trouwde met Eeltje Vinck van Gorcum. Jacob van Ruysdael de groote landschapschilder teekende als getuige zijn huwelijksakte. Den 25^en October te voren verleed Meijndert Hobbema een anderen akte, waarbij hij bekent dat hij gezworen wijnrooier was genoemd door tusschenkomst van Saertgen Valentijn, eene vriendin zijner vrouw, die, evenals deze laatste, dienstmeid was van den burgemeester Lambert Reynst. In herkenning dier gunst verbond de schilder zich jaarlijks aan Saertgen Valentijn 200 gulden te betalen. Deze betrekkelijk groote som, geheven op de winsten van een stedelijken ambtenaar, schijnt het vermoeden te wettigen, dat de voordeelen aan het wijnrooiersambt verbonden, aanzienlijk moesten zijn. Het blijkt echter wel dat er na aftrek van het aandeel der burgemeestersmeid niet veel meer overbleef, want als zoovele andere groote kunstenaars van zijnen tijd leefde en stierf Hobbema in armoede. Den 7^en December 1709 overleed hij, den 14^en daaropvolgende werd hij begraven in de armenklasse.

Zijn oudste gedagteekende werk draagt het jaartal 1657; van 1663 tot 1669 leverde hij de meeste en beste zijner stukken. Het schijnt dat het verkregen ambt zijn huishouden niet verrijkte en hem als kunstenaar tijd of werklust roofde.

Zijne thans zoo gezochte schilderijen verkocht hij hoogstwaarschijnlijk voor spotprijzen, want de eerste hunner, die wij in openbare veiling zien komen gedurende de halve eeuw na zijnen dood, golden 12, 14 en 40 gulden; de hoogste prijs voor een ‘prachtig’ stuk van Hobbema betaald beliep 71 gulden. Dit gebeurde in 1739. Honderd jaar later toen de nieuwe kunstkritiek de verdiensten van den grooten landschapschilder in het licht had gesteld, betaalde men twintig, vijf en twintig, tot vijftig duizend gulden toe voor een schilderij van den zoolang miskenden meester.

Hobbema, wij wezen er reeds op, behoort tot die klasse van schilders, die met voorliefde de rijk gestoffeerde landschappen afbeeldden. Hij brengt in zijne lijsten bijeen alles wat bijdraagt om een natuurgezicht te verrijken. Zware dichtgebladerde boomen, die aan beide zijden van het tooneel in de hoogte rijzen, een of meer nederige boerenwoningen, een landweg tusschen die boomen of langs die huizen, een stuk water op het voorplan, een beek,

[p. 422]

die een watermolen in beweging brengt, zijn de elementen, die hij gewoonlijk bezigt. Uit het benuttigen derzelfde onderdeelen ontstaat voor het geheel een zekere eentonigheid in zijne werken en wat er noodzakelijk voortvloeit uit herhaling, iets fabriekmatigs. Wie vijf en twintig keeren denzelfden watermolen, dezelfde boomgroep, denzelfden verlichten weg schildert bezit geen frischheid van indruk meer; de aandoening, die hem in zijn werk moet bezielen en doen trillen, is verdwenen; met welgeoefende hand kan hij het stoffelijk landschap weergeven, maar het innige leven, de harteklop der natuur, de indruk van het onmiddellijk gevoelde en geziene blijven afwezig.

Laat ons rechtvaardig zijn en aanstippen, dat in menig zijner werken, als bij voorbeeld in de welbekende dreef van Middelharnis, Hobbema aan geen ineenzetten van zijn landschappen met stukken uit zijn schermenmagazijn dacht en hij de natuur nam in haren frisschen eenvoud en in hare onopgesmukte uitzichten.

En dan, hetzij hij iets herhale, hetzij hij den onmiddellijken indruk door het landschap op hem gemaakt, weergeve, immer bezit Hobbema hoedanigheden van den eersten rang. Hij is een schilder van ongemeene behendigheid en onfeilbare zekerheid in de uitvoering: hij bouwt een boom op met gemak, laat zijne verf loopen over een stam, een weg, een bruggeleuning, zonder aarzeling, maar ook zonder afdwaling; de kroon der boomen legt hij uit den heele met doffe tonen, daarop spikkelt hij kleurentoetsen, die de bladeren aan de takken doen regenen, waar zij als van zelfs de hun toekomende plaats innemen. Door eene bewerking, die bij nader onderzoek luchtig en vluchtig blijkt, bereikt hij eene juistheid van toets en eene uitvoerigheid, die men voor een gevolg van langen arbeid en sterke inspanning zou houden, ware zij niet op zoo eenvoudige wijze verkregen en behield zij niet in zoo hooge mate het karakter der waarheid.

Hobbema is een kruimige landschapschilder, de kruimigste van alle tijden, hij penseelt met de kracht en de zekerheid alleen aan groote meesters eigen, met een juistheid in het geheel en in de onderdeelen, die aan zijne natuurgezichten een ongemeene stevigheid verleenen. Niet alleen zijne groote eiken en berken of andere boomsoorten van het voorplan zijn treffend van gespierdheid, maar zijne diepe vergezichten blijven ook vast tot waar de stoffeering van microscopische afmeting wordt.

Als elke goede en groote Hollander is Hobbema een vereerder van het licht; bij geen landschapschilder der wereld is het zoo sterk als bij hem. Hij heeft in zijne beboschte gronden van die zavelachtige gele wegen, waar de zon op valt met een vonkeling als van vloeibaar goud, en van dit brandpunt uit stroomt het licht tusschen de boomen door; wordt weerkaatst door de stammen, door de gevels der hutten en glijdt voort over de pleinen tot in de diepste verte. Evenals heel zijn landschap is dit licht kruimig en stevig, geen schemerlicht, geen namiddagzon, geen morgenkrieken, maar het volle, gulden licht der middagzon, samengevat op de plaats waar de gloed het sterkst uitkomt. Hij is de Pieter de Hooch van het landschap en als de binnenzicht-

[p. 423]

schilder heeft hij ook op afstand van het brandpunt de fijne toetsen der lichtspeling in hare verschillende graden weergegeven. Ook bij hem leent het licht niet alleen warmer, maar ook fijner tinten aan wat het treft in zijne afnemende kracht. Zijne hemels zijn daarentegen luchtig en dun gemaald, als geblazen.

Hoe het mogelijk is dat zulk een schilder, waar dan toch niets gewaagds, niets onduidelijks, niets ongemeens dan de prachtige uitvoering bij te vinden is, zoolang kon miskend worden door de bewonderaars van keurige bewerking en van belangwekkende stof, die zoo talrijk in zijn land voorkwamen, is waarlijk niet te verklaren. De liefhebbers en de burgers van zijnen tijd moeten geen oog gehad hebben voor het natuurschoon en voor zijne kunstige weergeving en Hobbema en zijne vakgenooten in de kunst moeten niet in den smaak zijn gevallen, omdat zij hierin ver boven hunne landgenooten stonden. Eerst in onze tijden, in de eeuw van het landschap, liet men hun recht wedervaren en Hobbema was een der hoogstgeschatte gunstelingen van dien ommekeer in den kunstsmaak.

De Watermolen van den Louvre is een der prachtigste stukken van Hobbema, een van die, waarin licht en bruin gelukkigst tegen elkander uitkomen, waarvan alle deelen en onderdeelen keurigst geschilderd zijn en waarin des schilders eigenaardige gave en trant gunstigst uitkomen. Ook hier weer is een plekje uitgekozen, dat men schilderachtig pleegt te noemen. Op den voorgrond liggen eenige uitgerooide stronken en afgekapte takken, twee groote en een kleine boom verheffen rechts hunne zware kroon in de lucht; aan de uiterste rechterzijde ligt een eikenboschje, ter linkerzijde nog een groep boomen. Tusschen de twee groote stammen en het boschje rechts loopt een weg, die leidt naar een woning, bestaande uit een paar huizen en een watermolen, liggende achter een stuk water waarover een brug geslagen is. Water, brug, huizen, molen en het erf, dat er voor ligt, vormen een zonnig nestje, omlijst door het zware donkere gebladerte, dat ze langs alle kanten omsluit. Door de boomen links en rechts ontwaart men verlichte vergezichten. Boven den molen en de woning is de hemel bedekt met een dunne witte wolk, die in de hoogte warm betoond is; boven de groote boomen is de lucht van donkere groengrijze tint. Ziedaar het onderwerp, behalve eenige kleine figuurtjes op verscheiden plaatsen aangebracht. Het is het landschap van Hobbema's voorliefde, rijk gestoffeerd en verlicht, een gezicht zooals men er honderd in het vaderland kan aantreffen, maar dat niettemin met zorg gekozen of geschikt is om effect te maken. Het is waar en decoratief tevens, kruimig en breed. Het is niet het werk van een droomer of van een dichter, maar van een man, die de schoonheid van het eigen land weet te waardeeren, en ze gaarne en goed doet uitkomen, die geene impressies weergeeft, maar de natuur in al haren glans, al hare kracht en al haren rijkdom afbeeldt, zooals hij ze gezien en bewonderd heeft op eigen grond.