Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 3

[p. 109]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.
VII.

Geschiedenis der Nederlandsche Letteren. Een handboek voor Gymnasia en Hoogere Burgerscholen door Dr. W. Everts, Directeur der scholen voor Hooger- en Middelbaar onderwijs te Rolduc. 4^de herziene druk. Amsterdam, C.L. van Langenhuysen, 1890.

Het handboek van Dr. Everts is zeer gunstig bekend. De methode, de stijl, de inhoud - alles maakt een bevredigenden indruk. Vier uitgaven bewijzen, dat het door vele Nederlandsche leerlingen wordt gebruikt. Er zal eerlang een vijfde druk noodig zijn. Voor den vierden had de auteur, - ‘dank zij de levendige, steeds groeiende belangstelling in onze oude letteren,’ tengevolge van welke de ontdekkingen en de nieuwe uitgaven zeer menigvuldig worden - reeds eene ‘gedeeltelijke omwerking van de eerste hoofdstukken’ moeten ondernemen.

Ten einde een bewijs van belangstelling in de studie onzer middeleeuwsche Lettergeschiedenis te geven, zal ik hier aanteekenen welke noodzakelijke wijzigingen er in den volgenden druk van dit overigens zeer bruikbaar en goed geschreven handboek moeten gemaakt worden voor het tijdvak der middeleeuwen.

1^o. De auteur kan zonder eenig nadeel voor het onderwijs zijn allereerste hoofdstuk: Oude Letteren doen vervallen (bl. 1-15). Hij zegt zelf zeer juist: ‘Oud-Nederlandsch in den eigenlijken zin des woords bestaat er niet.’ Als dit waar is, dan bestaat er à plus forte raison ook geene oud-Nederlandsche Letterkunde. Eenige vluchtige woorden over het Hildebrandslied, den Beowulf, den Heliand en het Lodewijkslied behooren niet in eene geschiedenis onzer letterkunde te worden opgenomen.

2^o. Bl. 24 en 25 beweert de auteur, dat Veldeke zijn Eneit heeft bewerkt naar den Roman d'Enéas van Bénoit de St More. In 1888 heeft Gaston Paris (La littérature française au moyen age, p. 77) hetzelfde beweerd. Sedert 1888 is deze quaestie gewijzigd. Dr. J.J. Salverda de Grave heeft in zijne dissertatie: Introduction à une édition critique du Roman d'Enéas (1888) eene stelling opgenomen: ‘De Roman d'Enéas is niet van Benoit de St. More.’ In zijne: Enéas, texte critique (Halle, 1891) heeft hij (p. XXIV-XXIX) deze meening nader toegelicht. De vergelijking met een ontwijfelbaar echt werk van Bénoit, le Roman de Troie, leerde hem, dat de roman van Enéas tot voorbeeld strekte voor Bénoit, maar dat deze er geenszins de auteur van was.

3^o. Bl. 28. De 724 gehavende Middelnederlandsche verzen, bekend onder het opschrift: Van den Bere Wisselau mogen niet gebracht worden tot de Dietsche navolgingen van Frankische romans. Het optreden van een koning Karel bewijst hier zeer weinig. Het fragment draagt eene Duitsche kleur, daar de helden Espriaen en Gernout uit de Duitsche heldensage er in voorkomen. Eenige overeenkomst met den Duitschen Ruother valt terstond in het oog. De dichter moet in het oosten van ons vaderland,

[p. 110]

Brabant of Limburg gezocht worden, omdat daar Duitsche invloeden merkbaar zijn. Misschien heeft hij het een en ander uit Duitsche heldenliederen bijeengebracht in den half heroïsch, half comischen toon van König Laurin of van den Rosengarten zu Worms. Dr. Jan te Winkel (Niederländische Litteratur in Paul's Grundriss, 1890) gist, dat Wisselau van Byzantijnschen oorsprong is.

4^o. Bl. 28. De ‘cantilena’, waarvan gesproken wordt in de aan Albericus Trium Fontium toegeschreven kronijk, is geen Latijnsch gedicht, maar een Fransche chanson-de-geste: La Chanson de Basin, waarvan melding gemaakt wordt in den Renaus de Montauban, en in de Kronijk van Philippe Mouskès. In het algemeen wijdt Dr. Everts veel warmer belangstelling aan Karel en Elegast, dan aan het Rolantslied - eene belangstelling, die noch op aesthetische, noch op historische gronden te verdedigen is.

5^o. Bl. 31. Hier wordt beweerd, dat: ‘de Roman der Lorreinen de oudste Karolingische overleveringen bevat’ - en er volgt onmiddellijk: ‘namelijk den strijd van het Nederlandsche stamhuis der Pepijnen tegen het Merovingische Frankengeslacht, dat zij verdrongen.’ Is deze omschrijving juist, dan mag er zeker niet van Karolingsche overlevering gesproken worden. De Major Domus Pepijn speelt eene rol in deze zeer uitgebreide chanson de geste, die daarom tot den cyclus der Majores Domus moet gebracht worden. Schoon de herhaalde omwerkingen der oudste chansons de ontdekking der historische bijzonderheden zeer bemoeilijken, blijkt toch uit de eigennamen: Hervis de Metz, (Herwin), Garin (Werin) en Bègues (Bicke), dat er zeer oude Frankisch-Germaansche elementen ook in onze tegenwoordige redactie zijn overgebleven. Deze stelt den tijd der handeling in het tijdvak van Karel Martel en Pepijn, gelijk blijkt uit het optreden van Auberi le Bourgoing onder de vrienden van Garin, en van Yon de Gascogne, die aan den Eudon der Vier Heemskinderen herinnert.

6^o. Bl. 35. § 4. De Britsche Romans. Deze geheele afdeeling dient te worden omgewerkt. Sedert in 1888 Alfred Nutt zijne Studies on the Legend of the Holy Grail uitgaf, is velerlei duisterheid opgehelderd. De critiek van Prof. H. Zimmer uit Greifswald over Nutt's boek (Göttingische gelehrte Anzeigen, 10 Juni 1890) wees op eenige zwakheden van Nutt's betoog. Daarbij kwamen in 1891 Prof. John Rhŷs met zijne Studies in the Arthurian Legend en Richard Heinzel met zijne: Ueber die Französischen Gralromane. Het uiterst moeilijke vraagstuk, op welke wijze de oud-Kymrische en oud-Iersche volksverhalen na de verovering van Engeland door de Normandiërs aan Fransche dichters zijn bekend geworden, kan nu reeds op eenigszins vollediger wijs worden beantwoord.

Zeer zeker zal uit het boek van Dr. Everts moeten wegblijven de bewering op bl. 37 uitgesproken: ‘Het Normandische koningsgeslacht was met die (oud-Kymrische en oud-Iersche) volkssagen zeer ingenomen, en Koning Hendrik II gaf omstreeks 1160 last aan Wouter Map, een Normandisch geestelijke, deze Wallische verhalen tot een geheel te brengen en in Fransche vormen over te gieten. Langs dezen weg kwamen de Britsche verhalen naar Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden over, waar zij in den Vlaamschen Graaf Filips van den Elzas († 1191) een warmen voorstander ontmoetten.’

Dit alles is bijna louter fantazie.

Dat Koning Hendrik II aan Walter Map last zou gegeven hebben de Kymrische verhalen in het Fransch over te brengen, is een uit de lucht gegrepen sprookje, waarmeê, ware het een historisch feit, vele moeilijkheden uit den weg zouden te ruimen zijn. Een feit is

[p. 111]

het, dat een basterdzoon van Koning Henry I, Robert Graaf van Gloucester, van zijn huiskapelaan, Geoffrey van Monmouth, een verslag verlangde omtrent de geschiedenis der vroegere Britsche koningen. Dat verslag werd door Geoffrey vóór 1147 geleverd, in zijne Historia regum Britanniae. Hij beweerde in zijne voorrede, dat hij de stof zijner verhalen gevonden had in eene Bretonsche kronijk, die hem door Walter Calenius, aartsdeken van Oxford, bezorgd was. Ten onrechte heeft men Walter Calenius en Walter Map verward, zooals aangetoond is door John Morley in zijn reusachtig werk: An attempt towards a history of English Literature (3 deel, 1889, p. 46).

De geheele bewering van Geoffrey van Monmouth is waarschijnlijk eene mystificatie, daar hij eenvoudig uitbreidt de gegevens van Nennius, die in de tiende eeuw eene Historia Britonum schijnt geschreven te hebben, over welke laatste door Arthur de la Borderie in zijn boek: L'Historia Britonum, attribuée à Nennius et l'Historia Britannica avant Geoffroi de Monmouth (1883) veel licht is verspreid. Geoffrey van Monmouth heeft de sagenverzameling van Nennius aangevuld, en er veel uit zijne fantazie bijgevoegd. Zijn werk werd door ernstige kronijkschrijvers als William van Newbury en Giraldus Cambrensis hevig gelaakt - door den eerste in zijne Historia rerum Anglicarum (Proëmium) tegen het einde der twaalfde eeuw, door den andere in zijne Cambriae Descriptio, veertig jaren na Geoffrey.

Dat Walter Map, aartsdiaken van Oxford, op verzoek van Henry II Kymrische volksverhalen in het Fransch zou hebben opgesteld, is daarom geheel onwaar, wijl Walter Map alleen één Latijnsch geschrift heeft nagelaten: De nugis curialium, waarin hij verklaart zoo met bezigheden te zijn overstelpt, dat hij nauwelijks adem halen kan (‘Qui vix vaco vivere’). In dit Latijnsch geschrift is geene enkele toespeling op Graal- of Arthurverhalen, alleen anecdoten over het hof van Henry II en Richard I. Een tijdgenoot en vriend van Walter Map, de reeds vermelde Giraldus Cambrensis, verklaarde in zijne Expugnatio Hibernica (Opera, uitgegeven door the Rev. James F. Dumock, V deel (1875), p. 410), dat Walter Map eens schersend tot hem zeide, hoe de vele woorden door hem gesproken ras zouden vervliegen, terwijl de geschriften van Giraldus in de toekomst zouden blijven leven.

Deze plaats van Giraldus heeft aanleiding gegeven tot velerlei geleerd getwist. Paulin Paris heeft (Romania, I, 471) willen beweren, dat de tegenstelling in de plaats van Giraldus tusschen woorden en geschriften (scripta dare et verba dare) zou moeten verklaard worden van Latijn schrijven en Fransch schrijven. Deze wonderlijk gewrongen verklaring, uitgedacht om Walter Map als schrijver van Fransche chansons d'aventures te handhaven, wordt door het leven van Map zelven weersproken. De Engelsche koningen gebruikten hem herhaaldelijk als gezant naar Frankrijk. Hij nam in 1179 deel aan een concilie te Rome, en wrerd voortdurend met allerlei staatkundige zendingen belast. In zijn zeer bedrijvig leven heeft Map den tijd niet gevonden, om uitgebreide avonturen-romans, als den Lancelot, de Queste, en La Mort Arthur te schrijven. Eene valsche traditie heeft geruimen tijd den aartsdeken van Oxford tot auteur gemaakt van Fransche romans, die nooit door hem geschreven zijn.

Het zou dus moeilijk worden met Dr. Everts vol te houden, dat door de Fransche bewerkingen van Map aan de Kymrisch-Bretonsche volksverhalen bekendheid werd verschaft in Frankrijk en elders. Het vraagstuk, hoe deze vertellingen, vooral de Arthur- en Graal-vertellingen, ter kennis van Normandiërs

[p. 112]

en Franschen gekomen zijn, moet geheel anders worden opgelost. Het veiligst zal zijn hier te raadplegen, wat Gaston Paris (Histoire Littéraire de France, XXX, 1888) daarover heeft in 't midden gebracht. Deze meent, dat de Normandiërs na de verovering van Engeland en Zuid-Wales door hunne lays, evenals de Bretons, veel hebben bijgedragen, om ‘la matière de Bretagne’ in Europa bekend te maken - eene meening gesteund door Rhŷs (Arthurian Legend), maar weersproken door den uitgever van vele der aan Chrestien de Troyes toegeschreven werken, Wendelin Förster.

7^o. Bl. 47. Dat de Dietsche St. Brandaen ‘wellicht het alleroudste’ werk is, 't welk ‘wij in ons Nederlandsch’ bezitten, schijnt onjuist. Onze Dietsche tekst zal eer in de XIV^de dan in de XII^de eeuw moeten geplaatst worden. Men heeft opgemerkt, dat onze Dietsche Brandaen-verzen zekere kortheid vertoonen, die aan het metrum van Veldeke herinneren. Daar evenwel onze Brandaen uit het Duitsch is vertolkt, gelijk nog onlangs door Dr. J. Bergsma, in zijne Bijdragen tot de wordingsgeschiedenis en de critiek der Middel-nederlandsche Brandaen-teksten (1887) is bevestigd, daar in onzen Dietschen tekst het meest aansluiting gevonden wordt bij een Duitsch volksboek der XV^de eeuw, - in dien zin, dat onze Brandaen geene rechtstreeksche navolging van het genoemde volksboek is, maar wel van eene Duitsche berijming, die tot grondslag van het volksboek heeft gestrekt - kan derhalve onze Brandaen-tekst niet tot de alleroudste documenten onzer Dietsche letteren gerekend worden. Maar wel is zeer oud de oorspronkelijke Iersche zeevaarderssproke, de Imram Brenain (omzwervingen van Brandaen) uit de negende eeuw, schoon de ons behouden Iersche tekst jonger is, en de daarvan gegeven Latijnsche bewerking Navigatio Sancti Brandani uit het begin der elfde eeuw dagteekent.

8^o. Bl. 52. Het is geene ‘uitgemaakte zaak’ dat ‘onze Nederlandsche Reinaert naar de 20^ste Fransche branche door Pierre de St. Cloud, een priester uit La Croix-en-Brie bewerkt is.’ Ernest Martin heeft in zijne uitgaaf der Fransche Reinaert-verhalen (Le Roman de Renart, 1882-1887) duidelijk bewezen, dat de uitkomsten van Jonckbloet in zijne Etude sur le Roman de Renart (1863) geheel vervallen zijn, daar Pierre de St. Cloud alleen de auteur is van de 16^de branche - dat hij een geheel ander dichter is dan le prêtre de la Croix-en-Brie, die hem ver overtreft; dat hem te veel eer wordt bewezen, als men hem voor den auteur van ‘le fameux Plaid’ houdt.

9^o. Bl. 61. Het is onjuist, dat Maerlant ‘uit liefde voor eene jonkvrouw’ zich tot dichten zette. Deze oude voorstelling is vervallen. Zoowel Dr. Joh. Frank (Inleiding zijner uitgaaf van Alexanders Geesten, 1882), als Dr. Jan te Winkel (Maerlant's Werken, 2e druk, 1892), houden het er voor, dat Maerlant zijn Alexander aan eene deftige adellijke dame opdroeg, die belang stelde in geschiedenis en letteren, als destijds meer het geval was, anders zou hij al zeer onbeholpen het hof gemaakt hebben aan eene jonge vrouw, daar hij in zijn Alexander op het voorbeeld van Gautier de Châtillon veel kwaad zegt van de vrouwen.

Het was niet om afbrekende critiek te oefenen, dat het bovenstaande werd in 't midden gebracht. Een handboek voor letterkundige geschiedenis kan op sommige plaatsen herziening noodig hebben, maar houdt daarom toch niet op een in vele opzichten voortreffelijk handboek te zijn.