Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 3

[p. 645]

Prof. Dr. J.W.R. Tilanus.
Door Prof. Dr. G.H. Van der Meij.

Den 12^den Mei jl. vierde de man, wiens beeltenis hiernevens prijkt zijn 70^sten geboortedag.

Wie ook aan den avond van het leven met welbehagen het slaan van het

Prof. Dr. J.W.R. Tilanus.

rustuur moge begroeten, zeker niet de jubilaris, die steeds voortgaat met onbezweken trouw en ijver de lijdende menschheid te dienen, en alleen door de wet aan het klimmen zijner jaren wordt herinnerd.

[p. 646]

Een ieder, die hem kent, zal het beseffen dat er een alsemdruppel was in den beker der vreugde, dat die dag voor hem niet was en ook niet zijn kon een dag van onvermengd genot, nu de onverbiddelijke wet hem tot rusten doemt, die niet rusten wil, niet rusten kan, die in elk vezeltje van zijn kernachtig, pittig bestaan nog den frisschen levenslust voelt tintelen, den werkader nog zoo krachtig voelt kloppen. Een machteloos verzet prikkelt zijn levendigen geest en hij verlaat den leeraarstoel - gedurende 25 jaar op zoo talent- en zoo eervolle wijze door hem bekleed - met diepen weemoed in het hart, al wordt hij ook van uit het werkdadig leven naar het hoekje van den haard geleid aan de hand der vereering en langs een weg, met bloemen der dankbaarheid bestrooid.

Ongeveer in deze bewoordingen, die ongetwijfeld uitdrukken wat in het gemoed van den jubilaris is omgegaan, sprak ik dien dag tot den hooggeachten leermeester, toen ik uit naam van zijne oud-leerlingen, leerlingen en vrienden, als een blijk van hunne hartelijke waardeering en warme sympathie, zijn portret, door de meesterhand van Jos. Israëls geschilderd, hem aanbood. Gaarne voldoe ik aan het verzoek van de Redactie van dit tijdschrift om een bijschrift te leveren bij de beeltenis van den grooten chirurg, wiens naam in de geschiedenis van de instelling van Hooger Onderwijs te dezer stede zulk een goeden klank heeft en tot wien zoo velen met eerbiedige bewondering opzien. Ik vertrouw dat de belangstelling in zijn persoon eenige waarde zal schenken aan de eenvoudige regelen, die ik aan zijn werkzaam leven wil wijden.

Jan Willem Reinier Tilanus aanschouwde den 12^den Mei 1823 het levenslicht te Arnhem, waar zijn vader de genees- en heelkundige praktijk uitoefende. Bij diens benoeming tot chirurgiae et artis obstetriciae professor aan het Athenaeum Illustre vertrok hij met zijn vader in September 1828 naar Amsterdam. Na aldaar van 1840-43 het voorbereidende onderwijs in de natuur-philosophische vakken te hebben genoten, volgde hij gedurende 2 jaren te Utrecht de lessen van den beroemden scheikundige, prof. G.J. Mulder. Van zijne ijverige werkzaamheid in het chemisch laboratorium getuigen de mededeelingen in de ‘scheikundige onderzoekingen uit Mulder's laboratorium’ en in de ‘gerechtelijke scheikundige onderzoekingen’ die in dien tijd van zijne hand verschenen. Als doctorandus in de philosophia naturalis te Amsterdam teruggekeerd, wijdde Tilanus zich van toen af aan de studie der geneeskunde en promoveerde in 1849 te Utrecht tot medicinae doctor op een proefschrift, getiteld ‘de saliva et muco.’ Met zijne tijdgenooten dr. Hoyack en dr. Thyssen ondernam hij daarop eene wetenschappelijke reis naar België, Frankrijk, Engeland en Schotland, voornamelijk met het doel om zich in de heelkunde en de oogheelkunde te bekwamen en door eigen aanschouwing zich met de nieuwste vorderingen op dit gebied vertrouwd te maken. Die reis heeft op Tilanus' verder leven een beslissenden invloed gehad; chirurg door aanleg en geboorte voelde hij zich machtig tot dit deel der geneeskundige wetenschap aangetrokken en vond de chirurgie sedert in hem haar meest getrouwen en ijverigen dienaar, die zich spoedig het meesterschap verwierf en met onverflauwde toewijding voor hare belangen streed.

[p. 647]

In het vaderland teruggekeerd vestigde hij zich te Amsterdam, als practiseerend genees- en heelkundige, en promoveerde een jaar later, te Utrecht op theses tot doctor in de chirurgie.

Al spoedig werd Tilanus de lieveling der faam; de welverdiende roep, die van hem uitging, gevoegd bij zijne levendige en aangename persoonlijkheid, verschafte hem spoedig eene uitgebreide praktijk. De karakteristieke woorden ‘on vous souhait beaucoup de malades, moi, je vous souhais beaucoup de guérisons;’ hem eens door een lieven vrouwenmond toegesproken, werden ten volle aan hem bewaarheid.

Snel verbreidde zich zijn roem als heelkundige; de nieuwere operaties van dien tijd, de tracheotomie, de ovariotomie, de staphyloraphie en zoo vele andere kunstbewerkingen werden door hem het eerst in ons land toegepast; geen wonder dat zijne tijdgenooten hem hoog verhieven en zijne hulp en voorlichting door hen dikwerf werd ingeroepen en zeer gewaardeerd. Ook als oogheelkundige had hij grooten naam; eene oogheelkundige polikliniek - die den grond legde voor de latere stedelijke oogheelkundige polikliniek - werd door hem opgericht, maar na eenige jaren aan zijn vriend Hoyack overgegeven, toen deze zich als speciaal oogarts had gevestigd. Ondanks zijne drukke praktijk bleef Tilanus bij voortduring in het Binnengasthuis werkzaam als heelkundig assistent of als plaatsvervanger van zijn vader. Bovendien werd hij al spoedig belast met de leiding der oefeningen in de operatieve heelkunde op het cadaver, terwijl hij jaren lang zeer gezochte, private cursussen daarin gaf aan heelmeesters en talrijke studenten der Rijks-academieën. In 1867 werd hij benoemd tot hoogleeraar in de heelkunde aan het Athenaeum Illustre; nadat hij den 3^den November van dat jaar met de overige toen benoemde hoogleeraren was geïnstalleerd, hield hij den 10^den Februari 1868 in de Remonstrantsche kerk eene inwijdingsrede ‘over de opvolgende richtingen bij de beoefening der heelkunde.’ Toen de zon der wetenschap nog hooger steeg boven de oude koopstad en Amsterdam zijn Athenaeum zag herschapen in eene Universiteit, werd hij benoemd tot hoogleeraar in de heelkunde en de militaire heelkunde. Behalve zijne lessen in klinische en operative chirurgie, gaf hij afzonderlijke cursussen in militaire en in orthopaedische heelkunde; korten tijd later werd hij aangesteld tot hoofd der stedelijke orthopaedische polikliniek.

Ook op ander gebied vond zijn ondernemende geest een ruim veld tot arbeid. In 1866 beijverde hij zich, als voorzitter van den Geneeskundigen Kring, met Gobée, Van Vollenhoven, Carsten e.a. om eene vereeniging ‘het roode kruis’ tot stand te brengen. Ongetwijfeld zouden die pogingen met gunstigen uitslag zijn bekroond, ware het niet, dat alvorens de medewerking van het groote publiek was ingeroepen, die vereeniging in 1867 van regeeringswege werd opgericht. Gaarne sloot Tilanus zich daarbij aan; en werd eerst bestuurslid van het Amsterdamsche Comité, later van het Hoofdcomité.

Toen de Fransch-Duitsche oorlog in 1870 uitbrak, trok de wakkere Tilanus met verscheidene zijner discipelen naar het oorlogstooneel, waar hij in ver-

[p. 648]

Tilanus in zijn studeervertrek.

[p. 649]

schillende ambulances, vooral te Saarbrücken en te Trier met groot succes werkzaam was.

Als bewijs van waardeering dier vele diensten schonk de koning van Pruissen hem het ridderkruis der Kroonorde, 3^de klasse; korten tijd later benoemde koning Willem III hem tot ridder in de orde van den Nederlandschen Leeuw.

De ondervinding in den oorlog opgedaan maakte hij - in het vaderland teruggekeerd - zich ten nutte bij het onderwijs in de militaire chirurgie. Het behoeft geen betoog dat die lessen daardoor nog aan aantrekkelijkheid wonnen; zeer gewaardeerd werden zij dan ook door de aanstaande officieren van gezondheid, die destijds te Amsterdam hunne opleiding genoten. In 1872 riep hij de Hollandsche chirurgen, die in genoemden oorlog in de ambulances werkzaam waren geweest, te 's-Gravenhage bijeen en hield in die bijeenkomst als voorzitter eene rede ‘over de ondervinding in den oorlog van 1870-1871 van heelkundige zijde opgedaan.’

Ditzelfde onderwerp behandelde hij in de redevoering, waarmede hij de algemeene vergadering der Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der geneeskunst in 1872 te Leiden opende.

In de geneeskundige journalistiek was Tilanus reeds vroeg werkzaam. In 1851 richtte hij met de doctoren Gildemeester, Zeeman, Israëls en Penn het Nederlandsch Weekblad voor Geneeskunde op, dat zes jaargangen beleefde en in 1858 met andere geneeskundige geschriften, vereenigd sedert dien tijd als ‘Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde’ geregeld verschijnt.

Aan beide tijdschriften was hij voortdurend medewerker en leverde daarin menige belangrijke bijdrage.

Niet genoeg te waardeeren zijn de diensten, die Tilanus bewees aan de Universiteits-bibliotheek.

Als Hoofdbestuurder-bibliothecaris der Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der geneeskunst en als secretaris van het ‘Genootschap ter bevordering van natuur-, genees- en heelkunde’ was Tilanus voortdurend met den meesten ijver werkzaam om eene zoo volledig mogelijke klassieke bibliotheek samen te stellen.

De catalogus der Maatschappij (1861) en die van de boekerij van het Genootschap (1874) leggen daarvan de welsprekende getuigenis af. In het vorig jaar verscheen de catalogus van de door hem bijeengebrachte en geordende, schoone en volledige chirurgische afdeeling der Universiteitsboekerij, een werk, dat onder een bescheiden titel, een schat van moeitevollen, tijdroovenden arbeid verbergt.

Gedreven door groote belangstelling in kunstgeschiedenis, stelde hij zich in 1864 in verbinding met eenige stadgenooten ten einde de collectie schilderijen van het voormalig chirurgijnsgild alhier, die in handen van kunstkoopers waren geraakt, na restauratie aan te koopen en aan de stad te schenken. Die collectie bleef daardoor voor de stad behouden en heeft thans in het Rijksmuseum haar plaats gevonden. Van die verzameling gaf hij in

[p. 650]

1865 eene beschrijving onder den titel van ‘Beschrijving der schilderijen, afkomstig van het Chirurgijnsgild te Amsterdam, met historische aanteekeningen omtrent het gild.’

In alles wat hij ondernam toonde Tilanus, groote voortvarendheid en onverzettelijke wilskracht. Wat hij zich voornam te doen, bracht hij ten uitvoer. De belangen aan hem toevertrouwd, ondervonden van die beide eigenschappen den machtigen invloed.

Zoo ijverde hij steeds met hart en ziel voor den bloei van het Genootschap ter bevordering van natuur-, genees- en heelkunde, waarvan hij 35 jaar Algemeen Secretaris was; bij gelegenheid van het 100-jarig bestaan van dit genootschap in 1890 werd hij tot Algemeen Voorzitter gekozen en hield hij in deze functie de feestrede. Hoe hoog zijn streven wordt gewaardeerd, bleek uit de aanbieding van een gouden eerepenning, maar vooral uit de hartelijke woorden waarmede de voorzitter van het Genootschap, Prof. P.K. Pel, hem die eervolle onderscheiding aanbood.

Met de grootste toewijding behartigde Tilanus de belangen van de Rijkskweekschool voor Vroedvrouwen te Amsterdam en aan zijn krachtig optreden is het te danken dat de gelegenheid werd opengesteld om in het gebouw dier kweekschool zelf kraamvrouwen te verplegen. Hiermede was een groote schrede gedaan op een goeden weg, daar nu ook de practische vorming der leerling-vroedvrouwen - althans grootendeels - in de school zelve kon plaats vinden.

Ook de ‘Vereeniging voor ziekenverpleging’ te Amsterdam mocht zich steeds in zijne belangstelling en krachtigen steun verheugen.

Zoo is Tilanus zijn geheele leven door voor allen een voorbeeld geweest van ijver en trouwe plichtsbetrachting. Niet het minst heeft hij zijne leerlingen aan zich verplicht, die hem steeds bereid vonden hen voor te lichten en te helpen; tijd, moeite noch opoffering daartoe was hem ooit te veel. Menigeen herdenkt met diepe erkentelijkheid hoe Tilanus hem met raad en daad terzijde stond in de uitoefening van zijn moeitevollen werkkring, maar vooral de groote hulpvaardigheid, waarmede die steun werd verleend. Dankbaarheid was dan ook de grondtoon van de feestviering op 12 Mei.

Met een grooten schat van wetenschappelijke bijdragen heeft Tilanus de geneeskundige literatuur niet verrijkt, maar niettemin heeft hij door voorbeeld en onderwijs, evenals zijn onvergetelijke vader, krachtig bijgedragen tot verheffing der chirurgie in Nederland. Een breede schaar van leerlingen heeft hij gevormd, die overal in den lande verspreid, tot eer van den kundigen meester en tot zegen der menschheid werkzaam zijn.

Welsprekend in den eigenlijken zin des woords was Tilanus niet, doch wat hij in dit opzicht miste, vergoedde hij op bizondere wijze door eigenaardige woordenkeus en verrassende zinswendingen, die aan het geheel van zijn betoog vaak een humoristischen tint gaven, zoodat hij zijn gehoor altijd wist te boeien. De zeldzame helderheid, waarmede zijn chirurgische blik alles overzag en doorzag, ook waar anderen in het duister bleven tasten, de tact, waarmede

[p. 651]

Tilanus in de operatie-kamer.

[p. 652]

hij de gebreken der organen, zelfs in de meest verborgen deelen wist te erkennen, wekte evenzeer verwondering als bewondering.

Bovenal echter was zijne kracht gelegen in de onovertroffen vaardigheid, waarmede hij ook de meest ingewikkelde kunstbewerkingen verrichtte. Het mes werd in zijne hand een zegenaanbrengende tooverstaf, die alle hinderpalen glansrijk overwon. Men wist bijna niet wàt hooger te stellen, de kalmte, dan wel de sierlijkheid, waarmede zijn vlugge, vaste hand elke operatie ten uitvoer bracht. Menigeen zijner leerlingen heeft het ondervonden dat de gemakkelijkheid, waarmede hij het mes hanteerde, aan de operatie een schijn van eenvoudigheid gaf, waarvan maar al te zeer het tegendeel bleek waar deze geroepen werd zelf handelend op te treden. Hij, de geniale operateur, kon op eigenaardige wijze zijne middelen kiezen, voorzorgen verzuimen desnoods, zonder daarom ooit zijn doel te missen, den leerling was het geraden, den meester, althans hierin, niet na te volgen.

Bij zijn bezoek in de ziekenzalen verbaasde hij zijne volgelingen door de weergalooze snelheid, waarmede hij van krib tot krib ging, 't scheen wel alsof zijn bezoek een zeer vluchtig moest genoemd worden en toch kon zelden iets aan zijn scherpen blik ontsnappen; niets bleek zijn aandacht te zijn ontgaan.

Slechts korten tijd nog en de band, die deze belangwekkende figuur aan de Universiteit verbindt, zal verbroken zijn, maar een andere band, die door tijd noch wet te verbreken is, zal Tilanus blijvend aan haar verbinden; het is de dankbare herinnering die hem ook doet voortleven in de harten van zijne leerlingen en van de velen, die zijne kunst en vaardigheid ten zegen zijn geweest; zij vlecht hem een lauwerkrans om de slapen en als de arbeider van zijn wel is waar nog niet begeerde, maar in elk opzicht ten volle verdiende rust geniet zal de vrucht van zijn werk nog lang de schoonste getuigenis afleggen van zijn leven en streven. Moge die rust even rijk aan zegen zijn voor hem zelven als zijn arbeid dat was voor anderen.