Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 3

[p. 449]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.
IV.

Noordzeekinderen door Florentijn. 's-Gravenhage, W.P. van Stockum & Zoon, 1892.

Mijn waarde Florentijn!

Ronduit gezegd moet ik je bekennen, dat ik je eigenlijk vroeger nooit gekend heb. De Noordzeekinderen zijn mij eene openbaring geweest Het zal je misschien niet veel interesseeren, maar die openbaring was meestal heel aangenaam, soms afgewisseld met een klein ziertje verbazing. Ik wist niet, dat je zoo rijk waart aan dichterlijke symboliek, aan weemoedige ironie, aan idyllische philosophie. Ik wist niet, dat je zulk eene artistieke pen voerdet. Noordzeekinderen is een allerkeurigst bundeltje, waarin heel wat fijne bloemen van fantasie en gemoed zijn geborgen voor versterf.

Gaarne meld ik je, wat ik van dezen bundel - een uitnemend letterkundig werk - denk. Mocht ik uit al de schetsjes kiezen - je zoudt wel eens wat grooter kader kunnen nemen! - dan kies ik juist het laatste: Gloriëtte, comedie in een bedrijf - volgens mij een juweeltje van echte kunst. Je beide oude vrijsters, Dorothea en Marianne, zijn, wat je hebt gewild, een paar gemoderniseerde figuurtjes van Bakker Korff. Ze zijn het zóó, dat je werk met eere naast dat van den beminnelijken meester kan worden geciteerd. Geestig en knap heb je de vast zeventigjarige Dorothea met hare mooie zilverglanzende hairen geteekend, en dan haar roman van eene halve eeuw geleden verteld. Dorothea was toen achttien jaar oud, en ontmoette den knappen luitenant Weylant, zoon van een onderofficier. Haar hart schijnt tot hem te neigen, maar, omdat eene pretentieuse vriendin hem zeer minachtend ‘de(n) zoon van een onderofficier’ genoemd heeft, laat ze zich uit het veld slaan. Later, als ze elkaar op eene buitenpartij ontmoeten, blijven ze zóólang stilzwijgend en hevig ontroerd naast elkaar staan, totdat de veerman met de boot, die hen moest overzetten, hen noodzaakte in te stappen, en alle kans tot toenadering verkeken is. Dat zij elkaar na vijftig jaren zouden terugzien, was in de sterren en in je hart geschreven. Majoor Weylant komt uit Indië terug, ontmoet een neef van Dorothea, die haar raadsman in finantiëele zaken is; en zoo vondt-je een voorwendsel, om den zeventigjarigen majoor aan huis te brengen bij Dorothea, die hare liefde eene halve eeuw bijna trouw had bewaard.

En nu, mijn waarde Florentijn! heb-je een incident in de handeling weten te brengen, dat de knapste blijspeldichter je zou kunnen benijden. De dames hebben dien avond den verver besteld, die het portaal en den trap tegen het vallen der duisternis zou komen verven. De verver had den huissleutel van de dames, omdat hij misschien heel laat zou komen - en de dames dan al te bed waren. Na volbrachten arbeid zou hij den sleutel door het openstaande raam van eene bovenverdieping naar binnen gooien. Hij komt evenwel wat vroeg, en juist als Dorothea het openstaande raam heeft gesloten, omdat de majoor over tocht klaagt, gaat de verver heen, en werpt de sleutel tegen de vensterruit, die breekt, terwijl de sleutel op de straat valt.

Nu zitten de dames opgesloten. Dorothea blijft bij den majoor, terwijl hare vriendin

[p. 450]

Marianne iemand wil roepen, om den smid te halen. Het is juist in die oogenblikken, dat de oude geschiedenis wordt opgehaald, dat de majoor vraagt te mogen zeggen, wat hij vijftig jaren geleden moest verzwijgen. Tusschen hen op hun leeftijd past alleen vriendschap - antwoordt Dorothea, en de grijsaard gaat somber heen, als eindelijk de verver met den sleutel terugkomt. Hier en daar heb-je dit uiterst zeldzaam geval met zooveel gevoel voor de waarschijnlijkheid behandeld, dat het den lezer volstrekt niet moeilijk valt aan de waarheid van je drama te gelooven. Soms ook - vooral de vond, om den majoor een onderzoek naar zekere hypotheekakte van Dorothea te doen instellen, ten einde hem zoo een rapport in persoon te laten brengen, en de kennismaking weer aan te knoopen - schijn-je me vrij kalm de waarschijnlijkheid ter zijde te schuiven.

Weet-je wat aardig is, mijn beste Florentijn? Dat thema - eene jonge liefde, die niet ontluiken mocht, maar stil bleef kwijnen eene halve eeuw lang - heb ik eens heel geestig door Frederica Bremer behandeld gevonden. Het gebeurde mij in 1851. Je zult de novelle niet kennen. Hier werd onder den titel: Gele rozen van jonge liefde verteld, die zich niet durfde uiten, zoodat de jonkman eindelijk in een hartstochtelijk briefje aan de uitverkorene zijne liefde bekende. Hij verborg dit briefje in een prachtigen ruiker van gele rozen, en verzocht haar den volgenden avond eene dier rozen in haar centuur te dragen, als ze hem liefhad. En den volgenden avond verscheen ze zonder gele roos. De jonkman gaat zwerven, en komt na eene halve eeuw in de woonstad der aangebedene terug. Alles berust hier op misverstand. Wanneer ze elkaar terugzien, vraagt hij haar, waarom ze voor vijftig jaar geene gele roos in haar ceintuur wilde dragen - ze snelt haastig naar hare secretaire, brengt den geheel verdorden ruiker te voorschijn - en ontdekt nu eindelijk het briefje, dat voor haar verborgen was gebleven.

Ik vind uw Gloriëtte geestiger dan Gele Rozen, en juist daarom noemde ik de nu vergeten novelle.

Weet-je, wat ik ook een uitstekend schetsje van je vind? Monsieur Brissac, de type van den Franschen maitre-de-ballet, en van den hartstochtelijken hengelaar. Waarde Florentijn! Je hebt hem gekend, en goed getroffen - ik herinnerde mij dadelijk een dergelijken type. Daarnaast stel ik je 3 September, eene aantrekkelijke kleine liefdesgeschiedenis, met de sombere toepassing: ‘Iedere idylle is de bedriegelijke aanvang van een treurspel!’

Ja, Florentijn! dat wilde ik je even in het voorbijgaan zeggen. Waarom gebruik je zulke prenterige woorden, als ‘aanvang’? Je doet het meer! Echte boekwoorden als: omgeving, steeds, reeds, heden, echter, slechts, een weinig, gij, gelaat, gebruikt een goed stylist als jij bent, veel te vaak. Die kunnen al te zaam door eenvoudiger woorden worden vervangen. Schrijf later liever: kring, altijd, al, vandaag, evenwel, alleen, een beetje, jij, gezicht.

En dan moet ik je nog eens vragen, wat heeft het Naturalisme je toch gedaan, daar je (bl. 86) je verheugt, dat ‘de veroordeelingen veel algemeener en krachtiger’ geworden zijn? Het blijspel en de beide novellen, die ik prees, zijn zeer realistisch - en terecht - in de schildering van personen en toestanden. Ik geloof aan een klein misverstand. Je noemt naturalisme in verband met ‘obscoeniteiten’ en meent, dat beide nauw verwant zijn. Ik geloof, dat dit een eenvoudig vooroordeel is. Balzac, Flaubert, de beide de Goncourts, hebben naturalistische romans geschreven, zonder ooit aan het obscoene eene plaats te hebben afgestaan. De geweldige Zola heeft soms vrij wat ruws en aanstootelijks, maar hij schreef het nooit uit liefde tot

[p. 451]

het obscoene - alleen om zijne ouvriers, boeren en mijnwerkers volkomen naar het leven te teekenen. Doch je verzet tegen het naturalisme verscheen in eene noot, en nogwel naar aanleiding van een ‘Nederlandschen roman vol obscoeniteiten’ - wij weten beiden hoe een dergelijk prul er uit ziet. Je rechtmatige ijver tegen zulke vooze kunst schijnt mij echter te ver te gaan, als je daarbij het geheele naturalisme te pas brengt.

Intusschen dit is van een idealist, als jij, wel te verwachten, en daarom moet ik je eens mijne meening zeggen over het obstructionisme, dat je tegen de wetenschap in 't gemeen maakt, vooral in de schets: Zomeravondgepeinzen. Je ligt in het duin te mijmeren, en bespiedt een ‘blauwvleugeligen sprinkhaan’, die tegen een helmstruik opklimt. Je maakt dan eene vergelijking tusschen je eigen waarneming en die van het insekt. De sprinkhaan kan geen strand, geen hemel, geene zee waarnemen, en daarom zeg je: ‘ Wie weet hoevele werkelijkheden mij omringen, van wier bestaan ik evenmin iets vermoed, als ‘de sprinkhaan van de door mij waargenomen werkelijkheid’. Eene aardige manier, mijn schandere Florentijn! om alles op losse schroeven te stellen. Ik geloof evenwel, dat je redeneering niet volkomen juist is. Tot dieper doordringen in de kennis van het heelal kunnen de waarnemingen van den sprinkhaan volstrekt geen dienst doen, die van den mensch zeer veel.

Maar je laat het er niet bij blijven. Je besluit uit je sprinkhaanstudie, dat ‘ons waarnemingsvermogen uiterst beperk is’. Je geeft toe, dat mikroskopen en spectraal-analyse de macht van dat vermogen wat hebben uitgebreid. ‘De donkere kamer’ - zeg-je - ‘heeft ons sterren vertoond, die wij niet kenden aan den lichtenden hemel; het prisma, in verband met de scheikunde, lichtstralen, die ons oog niet kon opnemen; het mikroskoop plant- en dierenwerelden, waar wij slechts wat doode stof waanden’. En dan besluit-je, dat wij wonderwerelden ‘zouden’ ontdekken bij ‘ruimer verkenningsgebied’, en dat onze waarnemingen onvertrouwbaar zijn, ‘waar het geldt de objectiviteit der dingen’.

Waarde Florentijn! De leeraars in natuurkunde, chemie en astronomie hebben je geen dienst gedaan, door je zoo tot wantrouwen tegen alle menschelijke beschaving en alle menschelijke wetenschap op te leiden. Hoeveel kwaad je ook zegt van ons waarnemings- en ons bevattingsvermogen, zul-je toch wel erkennen, dat met zoo zwakke wapenen reusachtige overwinningen zijn behaald. Zie maar eens, hoe fijn en vernuftig onze beschaafde samenleving is georganiseerd, en als je twijfelen mocht, raad ik je een kort uitstapje naar de binnenlanden van Nieuw-Guinea. Je veronderstellingen, dat we bij ruimer verkenningsgebied wonderwerelden zouden ontdekken, is en blijft eene veronderstelling. Zoolang alle menschen met gezonde zintuigen en gezonde hersenen den hemel blauw en de boomen groen zien, blijft dit feit alleen belangrijk, en baat het ons al heel weinig, of we bij ruimer verkenningsgebied de hemel oranje en de boomen wit zagen.

En daarom is je redeneering, dat de wetenschap wonderen moge hebben gewrocht, maar dat toch de wetenschappelijke man ‘ter zake net zoo kundig (is) als de wiegelende sprinkhaan, wanneer deze wilde gaan redeneeren over de zee,’ valsch, archi-valsch. De vergelijking deugt niet, omdat de door ons verworven wetenschap der dingen ‘boven, op, en in ons’ in altijd progressieven en logischen samenhang verbonden blijft, en er geen twijfel kan bestaan aan de langzame uitbreiding van onze veroveringen op het onbekende.

Maar ik weet wel, beste Florentijn! waar het je eigenlijk om te doen is. De machteloosheid der menschelijke wetenschap - dit zal wel met een korreltje

[p. 452]

Attisch zout moeten worden worden opgevat! - ‘geeft den geloovige moed’. Deze kan ‘zonder het hoofd te stooten tegen het weten, waarde hechten aan de stem van het gevoel’.

Nous y voila, mon cher ami! Je wildet eens een lansje breken voor de mystiek, gevoelsmystiek, gevoelswijsbegeerte, en gevoelskunst. 't Is niet vreemd, want al die dingen komen langzamerhand weer in de mode - en iemand is zóó niet, of hij wil wel eens met zijn tijd meegaan, vriend Florentijn! Scheep-je dus maar gerust in op de woelende golven der gevoelswijsbegeerte! Misschien zul-je zeer zwaar weer krijgen, misschien vergaan... maar in de mode zul-je blijven! Geloof dit, als eene voorspelling van een belangstellend vriend.

Frans Coenen Jr. Verveling. Jan Leenderts & Zoon, Amsterdam, (zonder jaartal, 1893).

Eene kleine, maar buitengewoon talentvol geschreven studie. 't Is geene novelle, geene vertelling, 't is eene zuivere psychologische studie. Er is maar eene persoon - eene heldin, Henriette de Wal. Deze is onafhankelijk, rijk, wees, zonder eenige bezigheid, woont bij fatsoenlijke dames en pension, reist des zomers, maakt 's winters visites - en verveelt zich altijd en overal.

Zij is eene tweede editie van Eline Vere, zonder de erotisch-hysterische nevrose en de energie van deze. Zij is zonder hartstocht, zonder wil, zonder eerzucht - en gevoelt zich toch beter en fijner ontwikkeld dan den kring van alledaagsche vrouwen, waarin zij leeft. Het blijkt, dat zij smaak heeft, dat zij aan muziek en litteratuur doet, maar het blijkt niet, wat zij over godsdienst of moraal denkt. Zij gevoelt eene groote leegte, beproeft verstrooiïng te vinden door reizen, door te studeeren voor een examen, door met groote volharding pianolessen te nemen - niets baat. De verveling keert terug. Bij de pianolessen komt een klein incident. Zij koestert een ziertje belangstelling in den leeraar - en klaagt hem eindelijk haar lijden door verveling. Maar de heer Ebling blijkt een zeer alledaagsch man, die verveling de kwaal van vele jonge meisjes noemt, en haar een gelukkig huwelijk toewenscht. Na dit incidentwordt de verveling eene ziekte - zij denkt aan zelfmoord, maar mist den moed er toe. En steeds zinkt zij dieper weg in hare ellende, aan het eind op de grenzen van den waanzin.

De nieuwe auteur, Frans Coenen Jr., heeft deze studie met zeldzame fijnheid van analyse, en eene zeer groote mate van talent voor detailteekening voltooid. Hij toont zich een broeder in de kunst van Couperus en Frans Netscher. Deze schets had stellig eene plaats in de(n) Gids of Elsevier's Maandschrift verdient naast Noodlot, Extase, en Eene Illusie zoo de auteur niet de voorkeur geschonken had aan eene afzonderlijke uitgaaf. Zijn stijl is vol kleur en buigzaamheid, maar wordt soms ontsierd door ziekelijke woordvorming als: lichtgeluk, een rood zonverbrandend hoofd, een mosbegroeide heuvel, ver-weg-gedachten, even-verlichtingsgevoel, papierbedekte werktafel. Soms schrijft hij: eenigste vriend, een hemel als een zijl, voortzeilend, en overal is voor eens, dat tot verwarring kan leiden.

Frans Coenen Jr. zal evenwel deze kleinigheden snel te boven komen, en zijne plaats in de letterkundige wereld onder aller bijval innemen, wanneer hij voortgaat zulke degelijke zielsstudieën te voltooien, als hij met: Verveling begon.