Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 3

[p. 241]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.
II.

G.A. Bredero's Spaansche Brabander.... uitgegeven en van eene Inleiding voorzien door T. Terwey. Groningen, J.B. Wolters, 1892.

Of er na de uitgaven van den Spaanschen Brabander door Dr. Eelco Verwys (1869), en door Dr. H.E. Moltzer (1888) nog eene derde van den heer T. Terwey volstrekt noodzakelijk was, laat ik onbeslist. Hoe meer studie aan Bredero's spelen gewijd wordt, hoe beter. Want ook deze uitgaaf is eene hulde aan den genialen kluchtspeldichter.

Aan de verklaring van den tekst is zeer veel zorg besteed; sommige verkeerde lezingen zijn verbeterd. Er bestaat bij mij evenwel een bezwaar tegen de Inleiding. De heer Terwey houdt nog altijd vol, dat Don Diego de Mendoza den Lazarillo de Tormes geschreven heeft. Dit deden wij allen tot op 1888, toen de bekende hoogleeraar A. Morel-Fatio zijne Etudes sur l'Espagne (Paris, F. Vieweg) uitgaf. Deze heeft afdoend bewezen, dat Mendoza de auteur van den Lazarillo niet zijn kan.

De naam van Mendoza komt op het titelblad van geen enkel der bekende drukken voor (1554, driemaal, enz.). De stijl van Mendoza's historische werken komt volstrekt niet overeen met den Lazarillo. Eene gissing van Valerius Andréas (Catalogus 1607) heeft Mendoza auteur van den eersten schelmenroman gemaakt, en deze gissing is later overgenomen door Don Nicolao Antonio (1692), een beroemd Spaansch bibliograaf, sedert door vele historici herhaald. In de 18^de eeuw werd bezwaar gemaakt door Gregorio Mayans (Epistolarum libri sex, 1737), evenzoo door een Fransch vertaler van den Lazarillo, in de Bibliothèque des Romans (1781).

Voorts strookt de vijandige toon tegen geestelijkheid, dorpspastoors en aflaatverkoopers zeer tegen het conservatieve karakter van Don Diego de Mendoza.

Daarom moet de auteur van den Lazarillo in de zeer liberale kringen van Juan en Alonso Valdez - twee auteurs door Philips II vervolgd - gezocht worden, schoon het nog niet vast staat, wie als zoodanig moet worden aangewezen.

Dit alles is door Morel-Fatio reeds in 1888 bewezen - en ten overvloede vindt men de quaestie behandeld in den Nederlandsche(n) Spectator van 20 April 1889, onder den titel: Heeft Mendoza den ‘Lazarillo’ geschreven? In 1892 te beweren, dat Mendoza de auteur van Lazarillo is, bewijst, dat men niet op de hoogte der litteratuur van zijn onderwerp is gebleven.

De Ellendigen. Twee Slachtoffers, door M. Reepmaker. Rotterdam, Nijgh en Van Ditmar (zonder jaartal, 1892).

Een geheel nieuw auteur meldt zich aan met een uitgebreiden roman van bijna vijfhonderd bladzijden. Hij bericht zelfs, dat het nu uitgegeven verhaal de middenterm uitmaakt eener trilogie - zoodat we nog twee romans van hem te wachten hebben, waarin eenige der ons nu bekende helden en heldinnen zullen optreden. Het is wel eens gebeurd, dat de mededeeling van zulk een plan strekte, om den auteur allerlei onaangenaamheden te zeggen - in de critiek. Mij schijnt juist het tegenovergestelde plicht. Het komt mij

[p. 242]

voor, dat dit bericht eene zeer goede tijding brengt, en staaft, dat de heer Reepmaker een groot, veelbelovend kunstwerk onder handen heeft.

Want - dit is mijn hoofdindruk - het boek, dat den titel draagt van Twee Slachtoffers, is door een kunstenaar van grooten aanleg voltooid. Oogenblikkelijk daarop moet het mij van het hart, dat bij veel uitstekends ook veel zwaks wordt aangetroffen. Het hoofdkenmerk van den nieuwen auteur is de groote rijkdom zijner dichterlijke fantazie. Bij iedere gelegenheid zingt de schrijver de warmste lofzangen op zijne heldinnen en helden. Hij schrijft een dichterlijk proza in vollen gloed en kleur, waarvan alleen te gispen is, dat de kleur wat hard en de gloed wat te machtig is. Hij heeft oogenblikken, waarin hij de eigenaardige en uitgezochte elegantie van Couperus' salonschilderingen, vooral in Eline Vere, zeer nabijkomt.

Een klein staaltje stave het:

‘Smaakvoller en tevens koketter vertrek dan Dora Quekels' boedoir was niet denkbaar. Geen enkele donkere tint kwam aan de lichte kleuren, waarin het geheel konsekwent gehouden was, afbreuk doen; alles ademde daar opgewektheid, levenslust en welbehagen. Twee kleuren domineerden er en overdekten schier alles; meubelen, muren, plafond, gordijnen, lichtkroon, hadden zich gehuld in een aantrekkelijk kleed van bleu malade en pink. Beide stervende kleuren schenen in elkander te leven, hier in zware draperiën neerhangend voor deuren en om vensters, ginds in zijdenen glans gespannen op de muren, daarboven doffer liggend op het plafond, verder glimmend op de wangen van een bolvormig gepaneeld schrijftafeltje van Vernis Martin, om het schoorsteenblad elkander aanvullend en als gelieven omstrengelend in een eindelooze guirlande van franje en kwasten. Een klein kristallen kroontje voor waskaarsen, waarvan gekleurd-glazen, blauwe en rosekleurige bloemen in overdadige trossen, gedragen door gouden stelen, af hingen, ving de lange stralen van de October-morgenzon op, en wierp fantastische bonte kleur van zich weg, meubelen en tapijten schitterend verlevendigend....’

En nog is de schilderij onvoltooid! Er komt nog eene tweede schildering van de bekoorlijkheid en het toilet der jonge dame (Dora Quekels), die eigenares is van al deze heerlijkheden. Men zou tot den heer Reepmaker kunnen zeggen, wat Théophile Gautier over zijn Fortunio moest hooren: ‘que tout cela sentait plutôt son tapissier que son poète’ - maar men zou er moeten bijvoegen, dat er hier een tapissier met een uitstekend goeden smaak en eene zeer artistieke stemming aan het woord is.

Is de eerste indruk dus te verklaren, door den overstelpenden rijkdom van des schilders palet, al spoedig bemerkt men, dat deze nieuwe auteur een niet minder bont en voltallig personeel ten tooneele voert. Daar de heeren en dames in groote drommen voor ons optreden, daar we hen gewoonlijk Dora, Clara, Anna, Marie, Willem, Henri, Johan hooren noemen, vereischt het eenige inspanning zich terstond eene scherpe voorstelling der verschillende personen van al deze helden en heldinnen te vormen. Later evenwel komen ze duidelijker uit. Vooral in de schildering van Clara van Belle munt de nieuwe auteur uit. Hij heeft haar op een bal ten huize Heyligenbergh, bij Mevrouw de douarière Oem, bespied, en zijne geestdrift op de volgende wijze botgevierd.

‘Een kleed van licht-rozekleurige zijde, waaraan dik opgewerkte rozen een hoog relief gaven, omsloot Clara's ranken leest, alleen hals en armen onbedekt latend; de lichtere linten, waarmede het kleed hier en daar werd opgenomen, waren als koorden, welke tevergeefs trachtten eene floreerende abundantie van rozen te breidelen, terwijl de blankgeschoeide feeënvoetjes, zoo teer als alleen geschikt om op rozenblaadjes te treden, onder die bloemenpracht te voorschijn huppelden, verdwijnend en weer voor den dag komend, beurtelings teleurstelling en vreugde barend. Een koljee van groote paarlen, een rij van die schoonste der zeevruchten, was het eenig versiersel hetwelk zij droeg; die paarlen lagen in al hare blankheid op Clara's blanken hals, kleine bevallig mobiele uitwassen op een fluweelen tapijt, een geheel daarmede uitmakend, en er in blankheid mede wedijverend.’

Dit is maar een begin. Clara's heerlijk-

[p. 243]

heid wordt in veel schitterender kleuren gepenceeld - en staaft op nieuw, dat het den heer Reepmaker niet aan ‘abundantie’ ontbreekt. Intusschen treedt het beeld der goddelijk schoone Clara duidelijk zichtbaar voor de verbeelding van den lezer; de auteur troont ons mee in zijne dichterlijke geestdrift, en ook wij bewonderen Clara van Belle.

Rijkdom alom, rijkdom in woorden, beelden, kleuren, figuren - zoo spreekt men onwillekeurig, wanneer men dit boek ook maar ter helfte heeft uitgelezen. Het blijft nu de vraag, of ook dezelfde rijkdom in de techniek der samenstelling te bewonderen valt? In de eerste plaats dient er opgelet, dat de niet zeer fraai gekozen titel: De Ellendigen - Twee Slachtoffers een dualisme in de keus der helden huldigt. De algemeen titel: De Ellendigen is met het oog op Victor Hugo's Misérables niet zeer gelukkig. De titel: Twee Slachtoffers past alleen op dezen roman - middenmoot eener later te voltooien trilogie.

Wie die twee slachtoffers zijn, valt niet moeilijk op te maken. De eerste is Ferdinand Oem, jongste zoon van de hoogaanzienlijke Mevrouw Oem, die het vorstelijk landgoed de Heyligenbergh aan den straatweg tusschen Utrecht en Zeist bewoont. Daar deze Ferdinand een uitgelezen gelukskind is, knap, sterk, van hooge afkomst, schatrijk, levenslustig en nobel - een soort van moderne Charles Grandison - wekt hij afgunst bij het publiek, en komt een afschuwelijke schurk, een tuinknecht met een roode pruik, later blijkend een verloopen Russisch edelman te zijn, op den inval hem te beschuldigen eene jonge vrouw verleid en verlaten te hebben. Het dient opgemerkt, dat de schurk in zijne goede dagen Ferdinand gekend heeft, dat hij daarenboven vermeent zich op den gelukkigen jonkman te moeten wreken. Zoo spoedig de laster verspreid is, wordt hij geloofd, schoon alles op de onbeschaamdste manier uit de lucht gegrepen is. Zelfs komt eene burgervrouw met een kind eene chantage probeeren bij Mevrouw Oem, doch spoedig blijkt het, dat zij eene looze bedriegster is, daar zij Ferdinand zelfs niet persoonlijk kent, en een ander met den naam Ferdinand aanspreekt.

Als later de intrige uitkomt, en door de bekentenis van den schurk de volkomen onschuld van den nobelen jonkman blijkt, werkt de laster nog voort, houden sommigen nog vol, dat de schavuit zeer wel kan gelogen hebben - en toont de maatschappij aan Ferdinand voortdurend hare minachting. Deze op het bitterst gegriefd, onmachtig tegen den stroom in te worstelen, zinkt in diepe neerslachtigheid weg, reist naar Zwitserland, en stort zich met voorbedachten rade in een afgrond.

Het onderwerp is niet alledaagsch, en brengt den auteur tot zeer gegronde en welgeslaagde strafredenen tegen eene zoo booze maatschappij - maar de vraag is, of de voorstelling van het geheele geval op eene degelijke studie der werkelijkheid berust? Niets billijkers, dan de toeleg om den verfoeilijken laster te tuchtigen - maar het schijnt aannemelijk, dat in het geval van Ferdinand Oem het publiek te Zeist en De Bilt meer gezond verstand zou aan den dag gelegd hebben. On n'est pas si malin que ça! De laster verstrikt zich gewoonlijk in zijne eigen domheid. De praktische, kalme, bezadigde wijze van denken onzer landgenooten, weet in zulk eene aangelegenheid meestal zeer goed waarheid van schijn te onderscheiden.

Het tweede slachtoffer is Dirk van Zuydwijck, predikant in De Bilt. Deze bijna even volmaakte man, als Ferdinand Oem, leeft enkel voor eene zeer zeldzame illusie - hij wil in zijne gemeente de oude vijandige houding van Katholieken en Protestanten doen ophouden. Hij wil vrede en liefde stichten tusschen de beide Christelijke gemeenten. Hij is de boezemvriend van den zeer verstandigen pastoor, en beiden bewegen de leden der verschillende gemeen-

[p. 244]

ten in onderlinge waardeering en genegenheid met elkander om te gaan. Dat dit feit in De Bilt heeft plaats gegrepen, klinkt haast als een sprookje. Gelukkig heeft de rijke Reepmaker nog een nijdigen bakker in petto, die uit lage bekrompenheid den predikant tegenwerkt, en zoo handig intrigeert, dat dominé op een gegeven oogenblik zijn geduld verliest, driftig wordt, en den laaghartigen schelm een slag met zijn rotting geeft. Juist dit ééne feit wordt - ondanks al de uitnemende eigenschappen van den predikant - aanleiding tot zijn val en ondergang. De partij van den hakker noodzaakt hem zijn ontslag te nemen - een predikant mag niet driftig worden - en allerminst een lid van den kerkeraad een slag met zijn rotting toebrengen.

Zoo zijn de beide Slachtoffers van den heer Reepmaker. Daar zij beide bijna geheel zonder eenige schuld zijn, ontbreekt hun het tragische, vooral aan Ferdinand. Dat beiden moeten ondergaan door de overwinnende macht van het booze in de samenleving stemt niet tot tevredenheid. Daarenboven rijzen twee bedenkelijke vragen. Hadden Ferdinand en de predikant het niet in hunne macht dapperder te strijden tegen de booze machten in de maatschappij? Is de boosheid dier maatschappij niet met te donkere kleuren geteekend? Ferdinand Oem had het in zijne hand gehad de aanleggers der chantage voor den rechter te brengen, - en eerst aan het slot van het boek verneemt men, dat zoodanig geding weldra zal plaats grijpen.

Naast de slachtoffers treden nog verschillende belangrijke groepen op - de familie Van Belle, de familie Queckels, de familie de Beaumont. Er is hier stof voor nog minstens drie gewone romans. De bankier Van Belle, die eigenlijk een muzikaal genie is, die te Parijs eene opera: La fille de Roland naar de verzen van De Bornier laat vertoonen - en een succès à tout rompre behaalt, schijnt door den auteur boven de gewone mogelijkheden en kansrekeningen gesteld te worden. De beschrijving van den opera-avond te Parijs eischt veel van onze toegevendheid in dit opzicht - hoe werkelijk uitnemend de meeste détails zijn geschilderd.

In het algemeen mag men den jongen veelbelovenden auteur van harte toewenschen, dat hij strenge studie der werkelijkheid nimmer uit het oog verlieze! Zijne fantasie en de rijkdom zijner lyrische verheffing brengen hem dikwijls tot het vermetele, het ongehoorde. Zijn onbetwistbaar talent stelt hem in staat een kunstenaar van groote beteekenis te worden, maar dan moet hij terugkeeren tot de studie van den werkelijken mensch en van de werkelijke maatschappij. Ook zijn stijl dient hervormd. Zijne volzinnen zijn soms voor de helft in het Fransch gedacht, en voor een vierde met Fransche woorden geschreven. Adjectieven als: harpagonisch en heraklesisch kunnen geschrapt, met heele dozijnen anderen, op iedere bladzijde in vollen overvloed te grijpen.

En toch begroeten we in den schrijver van Twee Slachtoffers een kunstenaar van het echte ras! Hij heeft alleen matiging, zuivering, loutering door strenge studie der volle menschenwereld noodig. Hij is een geroepen priester van Apollo, maar hij verloochende zijn al te vurigen ijver, hij stemme zijne hymnen op kalmer, meer overtuigenden toon.