Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 3

[p. 109]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsch Proza.
I.

Geschiedenis der Nederlandsche Letteren - 1880-1890 - met enkele aanteekeningen betreffende 1891 en 1892, een Alphabetische Lijst der Schrijvers en een lijst van pseudoniemen door Taco H. de Beer. Kuilenburg, Blom & Olivierse, 1892.

Onverdroten vlijt, groote belezenheid, gestadige werkzaamheid - dit zijn de uitnemende eigenschappen, waardoor Taco H. de Beer zich veler achting, veler sympathie heeft verworven. Ook deze zijne Geschiedenis der Nederlandsche Letteren in het tijdvak van 1880-1890 getuigt van ijverige nasporing en geduldig onderzoek. Het boekje heeft zijn ontstaan te danken aan eene studie voor Meyer's Konversations Lexikon, die door den auteur eenigszins uitgebreid en aangevuld is, om de nieuwere richtingen in onze letteren wat uitvoeriger te teekenen.

Taco de Beer ‘behoort tot geenerlei letterkundige club’ - als hij zelf verzekert - en hoopt, dat men zijne beschouwingen voor geheel ‘onpartijdig’ zal houden. Goethe zei eenmaal: ‘Aufrichtig zu sein kann ich versprechen, unparteiisch zu sein aber nicht.’ Het is inderdaad zeer moeilijk onpartijdig te zijn, en mocht Taco de Beer hierin zijn te kort geschoten, aan zijne oprechtheid kan niemand twijfelen. Hij oordeelt met de meeste vrijmoedigheid, en durft leelijk vinden, wat door meer diplomatisch ontwikkelde critici op hoop van een plasdankje voor mooi wordt versleten. Daar in eene kleine tachtig bladzijden een letterkundig tijdvak van twaalf jaren wordt behandeld, spreekt het uit den aard der zaak, dat enkele feiten en personen onvermeld zijn gebleven.

Niet, om dezen auteur lastig te vallen met aanmerkingen, maar om hem in staat te stellen het een en ander aan te vullen voor een volgenden druk, wijs ik op enkele punten, die aanvulling behoeven. Onvermeld bleven: de militaire novellist A.A. Beekman, die in 1881 Schetsen en Novellen uitgaf; Mr. J.N. van Hall, lid en secretaris der Gidsredactie, die maandelijks zijne meening zegt over de litteratuur van den dag; voorts de onlangs overleden Gidsredacteur J.H. Hooyer, de novellist A. Cooplandt (A. Prins), F. Haver Schmidt (Piet Paaltjens), de novellist Engelbrecht de Chateleux en nog eenige anderen.

Ik veroorloof mij tevens eenige kleine misstellingen met een enkel woord te verhelpen. De Beer zegt (bl. 5), dat ‘sedert de stichting der Vlaamsche Akademie men ook in België een begin heeft gemaakt met de uitgave van Middelnederlandsche teksten.’ Dit is eenigszins onbillijk jegens de verdienstelijke Zuid-Nederlanders: J.F. Willems, Jhr. Ph. Blommaert, F.A. Snellaert, J.H. Bormans en J.J.T. Heremans, die sedert 1840 ettelijke Middelnederlandsche texten hebben uitgegeven. De Vlaamsche Akademie hervat deze taak, maar heeft ze niet begonnen.

Minder belangrijk is het (bl. 7), dat de auteur de Gids 25 jaren oud acht, in plaats van 55 - maar het schijnt mij bedenkelijk de uitgaaf der Brieven van Conrad Busken Huet uit letterkundig oogpunt af te keuren (bl. 8), daar deze eenvoudig tot doel had Huet's geestigen stijl ook in partikuliere brieven te doen uitkomen, en licht te verspreiden over zijn leven en lotgevallen. De Duitsche geschiedvorschers doen hun uiterste best de briefwisseling

[p. 110]

hunner beroemdste mannen en vrouwen in het licht te geven. Ten onzent volgde men denzelfden weg met Betje Wolff-Bekker, met A.R. Falck, met den vader en grootvader van Mr. J. van Lennep, met Bilderdijk en Multatuli. Voor biographen en geschiedkundigen bevatten brieven soms de meest interessante bijzonderheden.

Het boek van Stecher (Histoire de la littérature néerlandaise en Belgique) prijzende, voegt De Beer erbij, dat de meeste boeken over Nederlandsche litteratuur ten onzent ‘aangaande onze Vlaamsche taalbroeders zeer weinig zeggen en bij dat weinige soms zeer veel dwaasheden’ (bl. 12). Het verwijt is niet geheel billijk. Bij het bewerken eener geschiedenis onzer letteren dient men zorgvuldig splitsing te maken tusschen ons Noorden en het Zuiden (België). In de middeleeuwen staan Vlaanderen en Brabant op den voorgrond, maar Limburg en Holland laten ook hunne rechten gelden; na den opstand tegen Spanje is onze lettergeschiedenis bijna uitsluitend Hollandsch, en na de revolutie van 1830 ontstaat de Vlaamsche Beweging, die niet door den invloed van Noord-Nederlandsche letteren geboren wordt, maar haar recht van bestaan alleen ontleent aan de eigenaardige samenstelling van het koninkrijk België. De letterkundige geschiedenis der Vlaamsche Beweging eigent zich beter tot afzonderlijke behandeling, dan om ingelijfd te worden in eene geschiedenis onzer Noord-Nederlandsche letteren.

Bij de optelling der jongste dichtergeneratiën is (bl. 18) Louis Couperus, de auteur van twee zeer mooie bundels: Een Lent van verzen en Orchidaeën niet genoemd. Het is ook niet volkomen juist, dat de bekroning van Pol de Mont's verzen met den vijfjarigen prijs in 1881 ‘bij alle Vlaamsche zangers warme instemming’ vond (bl. 26). Eene groot afdeeling der Zuid-Nederlandsche auteurs onder aanvoering van Prof. Heremans had verwacht, dat de frissche, fijngevoelde en geestig geteekende novellen van Virginie Loveling zouden bekroond zijn.

Het is niet volkomen juist, dat ‘de dichter Boelen (lees Boele) van Hensbroek zwijgt. Hij heeft onlangs nog een bundel met verzen (1892) uitgegeven, en staat dikwijls voortreffelijke poëzie aan den Spectator af (bl. 30). Ook moet gewijzigd worden, wat omtrent Couperus gezegd wordt (bl. 33): hij woont niet in Den Haag, maar te Hilversum, hij deed geen ‘eindexamen’ als leerling der Hoogere Burgerschool in Den Haag, maar verliet die school als leerling der derde klasse. Daarna maakte hij gebruik van privaat-onderwijs, en verkreeg na een voortreffelijk examen de akte, die hem bevoegdheid verleent Middelbaar Onderwijs in de Nederlandsche taal en letterkunde te geven.

De Beer heeft de zoogenaamde ‘nieuwe’ richting in enkele trekken zeer juist geschetst - en daarbij een zeer toepasselijk citaat uit Alexander Dumas fils gegeven. Deze heeft in 1891 bij een bundel gedichten van eene mevrouw Mesurier een Préface geschreven over de nieuwe richting in de Fransche letteren. Hij merkt op, ‘dat het jongere geslacht van dichters hun leven doorbrengt met uit te rusten van het geboren worden, dat zij van hunne half geopende lippen een gesuis laten vernemen, waarbij het gegons van vliegen een donderslag is, en dat, naar de adepten zeggen, de poëzie der toekomst zal zijn. Als de toekomst al de wissels aanneemt, die wij haar zenden met verzoek die te honoreeren, dan zal ze niet bijzonder veel pleizier hebben, als zij zelve tegenwoordige tijd is geworden.’

De Beer heeft dit citaat uitnemend goed gekozen, maar, hij schrappe, dat men Dumas ‘toch nog wel niet algemeen als verouderd zal beschouwen.’ Alexander Dumas fils behoort tot die kunstenaars in de wereld der Letterkunde, die niet kunnen verouderen, omdat zij en door hunne landgenooten en door de geheele

[p. 111]

beschaafde wereld een geheel leven lang zijn gewaardeerd. De overgroote meerderheid heeft in deze kunstenaars den geroepen priester herkend. Heel Europa heeft in de handen geklapt, toen Les Idées de Madame Aubray werd vertoond. Zulk een blijspel veroudert evenmin als Le Malade imaginaire of Midsummernightsdream. Verouderen kan de kunstenaar op letterkundig gebied alleen, wanneer hij door gebrek aan zelfstandigheid te veel de tijdelijke modedenkbeelden zijner eeuw in zich opneemt. Zoo zijn de sentimenteele romans van Lafontaine en Miller, de nachtstukken van Hoffmann, zoo is de Julia van Rhijnvis Feith verouderd, maar Sara Burgerhart en Willem Leevend zijn beide nog leevend.

De Beer is dezelfde meening toegedaan, want hij citeert met instemming Jean Paul, die beweerd heeft, dat men een boek eigenlijk eerst moest beoordeelen vijf-en-twintig jaren na de verschijning, dan waren namelijk de goede boeken algemeen in volle waarde erkend, de slechte boeken vergeten.

Doch reeds aanmerkingen te over! Het geschrift van Taco H. de Beer bevat in een kort bestek veel wetenswaardigs - sommige onnauwkeurigheden moeten evenwel herzien worden.

Het Nieuwe. Parabelen en Critieken door Willem Otto. Amsterdam, Van Holkema & Warendorf, 1892.

Een uitmuntend geschrift.

Met groote kalmte, met buitengewone helderheid, met nauw merkbare ironie, wordt hier gehandeld over ‘Het Nieuwe’ in letteren en schilderkunst.

Willem Otto heeft zeer juist aangetoond, dat de allerjongste schrijvers en schilders ten onzent - evenals in Frankrijk, België, Duitschland en Denemarken - de grenzen hunner kunst niet in het oog willen houden. ‘Het ligt nu eenmaal in de lucht - zegt hij, bl. 46 - om te willen, wat niet kan. Het overschrijden van de grenzen schijnt de voorwaarde te zijn tot het succes - van den dag.’ De schilders willen beweging in opvolgende momenten, of wel de impressie van bewegende figuren teruggeven - de dichters verlangen niet, dat men hunne verzen begrijpen zal, zij willen op het gevoel werken door klankstrophen, even als een componist. Zij meenen dat ‘het onverstaanbare een der hoogste kunstuitingen van het onuitsprekelijke is.’

Voor deze nieuwe kunstenaars schijnt het meesterlijk betoog van Lessing: Laokoon oder über die Gränzen der Malerei und Poesie niet geschreven. Poëzie is sedert eenigen tijd geene letterkundige kunst meer. De letterkundige kunstenaar heeft geen ander materiaal dan het woord. Daar in den regel het woord eene beteekenis heeft, richt zich de littéraire artist in de eerste plaats tot onze rede. Hij heeft eene gedachte aan ons mee te deelen, en door die gedachte tracht hij tot ons gemoed en onze fantazie door te dringen.

Dit noodzakelijke intellektueele bestanddeel van alle letterkundige kunst schijnt door de kunstenaars, die het ‘Nieuwe’ willen, bijzonder te worden gehaat. Zij willen niet begrepen, alleen ‘gevoeld’ worden. De nieuwe poëzie staat dus veel hooger dan de oude. Zij gaat onzen geest voorbij, maar wekt door hare klankmelodieën dezelfde hooge aandoeningen als de muziek. Dat deze nieuwe poëten niet terstond besluiten hunne hooge gedachten in muzieknoten te schrijven, schijnt vreemd, daar zij dan terstond duizenden en duizenden dankbare hoorders zouden vinden, die nu tegenover hunne verzen eene afwachtende houding aannemen. Maar de moderne dichter wil toonkunstenaar met woorden en de moderne schilder letterkundig artist met verven zijn.

Over dit verkrachten van de grenzen der poëzie en der schilderskunst heeft Willem Otto zeer treffende opmerkingen

[p. 112]

medegedeeld. Daar de meerderheid der Nederlandsche lezers nog altijd zeer ontvankelijk is voor een zuiver logisch betoog, dat een beroep doet op hunne gezonde rede, zal deze auteur zeer veel instemming vinden bij alle onbevooroordeelden.

In twee zijner hoofdstukken Getuigenissen en Literarische Recepten schijnt hij mij zijn onderwerp: het Nieuwe eenigszins uit het oog te verliezen. Terecht gispt hij den wansmaak van zeer enkele romanschrijvers ten onzent, die een pornografisch element in hunne vertellingen opnemen. Hij laat er twee vrienden samen over spreken.

- ‘Dat behoort tot de nieuwe kunst! Je moet niet bang wezen om een woord te gebruiken. Integendeel. Met voorliefde moet je je woordenschat vermeerderen met die je op muren en schuttingen vindt. Die schrijf je. Die laat je drukken. Dat is nieuw, dat is de ware niemals dagewesene. Wat een ander heeft vermeden of desnoods alleen in de verte heeft aangeduid, moet je onomsluierd op den voorgrond brengen, om er het hoogste licht op te doen vallen. O! ik kan je niet zeggen, hoe hoog mij het hart in de borst klopt, als ik op muren en schuttingen woorden lees, die de hyperrealistische, naturalistische artisten in den dop er met nog onvaste letters op hebben geschreven. Dan juich ik in de toekomst, die schoon en heerlijk zal zijn. Die bekladde schuttingen, ze zijn de bladen, waarop jonge kunstenaren nu reeds profeteeren, wat ze later zullen zijn, en in mijne verbeelding zie ik reeds in een museum onder een stolp een uitgezaagde plank met zoo'n heel mooi woord, als eerste uiting van de een of andere kunstenaarsziel!’

Het is niet te ontkennen, dat deze aanval alleraardigst is geformuleerd - maar het uitgangspunt: ‘Dit behoort tot de nieuwe kunst!’ is niet juist. In de Indische, Grieksche en Latijnsche litteratuur wordt de pornographie ruim vertegenwoordigd. Zeker, in onze Nederlandsche letteren beslaat zij maar eene uiterst bescheiden plaats, al bezaten we reeds in de 17^de eeuw onzen Tengnagel en onzen Focquenbroch. Dat een enkel der jongste auteurs plotseling met obscoene woorden aankomt, is eene uitzondering.

Willem Otto heeft deze, overigens zeer juiste afstraffing van wansmaak, gewetenloosheid en depravatie in verband gebracht met Zola's naturalisme, en met Zola's theorie van den Roman expérimental. Dit laatst kan ik niet zonder protest laten voorbijgaan. Zoodra men een vertoog over: het Nieuwe schrijft, behoort men den naturalistischen en experimenteelen roman er buiten te laten. Deze ontstaat in het midden onzer eeuw, en heeft met de bloedelooze kunst der laatste lustra niets te maken. De groep: Balzal - de beide Goncourts - Léon Gozlan - Champfleury - Flaubert - Zola - Hennique - Céard - Paul Alexis - wordt door de jaartallen 1840-1880 bepaald. Deze roman stemt overeen met het grondaccoord der 19^de eeuw - liefde voor het reëele, voor de empirisch-experimenteele methode bij het onderzoek in de wetenschap en in de praktijk der kunst.

De groote kunst van Balzac-Flaubert-Zola heeft niets uit te staan met den teringachtigen roman der laatste tien jaren - waarin de oude mystiek, de oude romantiek, het nieuwe spiritisme, het nieuwe hypnotisme en de moderne magie eene hoofdrol spelen. Zola, en zijn naturalistische roman zijn te goed om tot ‘het Nieuwe’ gerekend te worden. Het scheen mij noodig, om ter voorkoming van begripsverwarring dit even te zeggen, het is een eenvoudig historisch vraagstuk - en daaromtrent behoeft geen twijfel te bestaan. Daarenboven, het was mij volstrekt niet te doen het geestig vertoog van Willem Otto in 't minst te onderschatten. Het Nieuwe is een alleraardigst boekske, dat een onberekenbaar groot nut zal stichten.