Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 2

[p. 225]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsche Proza.

VIII.

Dit is die Istory van Troyen van Jacob van Maerlant naar het vijftiende-eeuwsche Handschrift van Wessel van Loë. Met al de middelnederlandsche fragmenten diplomatisch uitgegeven door Jhr. Mr N. de Pauw en Edward Gailliard, werkende leden der Koninklijke Vlaamsche Academie. (IV van de zes aangekondigde deelen zagen het licht.) Gent 1889-1892.

Sedert 1830 heeft de geschiedenis onzer Letterkunde groote verplichting aan onze Zuid-Nederlandsche taalgenooten in België, en juist in eene richting, die aan het groote publiek het minst in het oog valt. Men denkt het eerst aan Conscience, Ledeganck, Van Beers, Zetternam, Frans de Cort, Tony, Van Rijswijck, Sleeckx of mevrouw Courtmans, maar het minst aan de wakkere mannen, die met taaie vlijt alles bijeengebracht hebben, wat onze gemeenschappelijke letterkundige geschiedenis der middeleeuwen betreft.

En toch Jan Frans Willems heeft in zijn Belgisch Museum vele jaren lang ettelijke fragmenten van gedichten, zeer vele kortere gedichten, vooral sproken en volksliederen uitgegeven; hij heeft afzonderlijk in 1836 het Brusselsche Handschrift van den Vos Reinaert het licht doen zien, in 1839 Boendale's Brabantsche Yeesten, in 1836 Jan van Heelu's Slag van Woeringen door den druk algemeen gemaakt. De beide Serrure's hebben dit voorbeeld in hun Vaderlandsch Museum gevolgd; Prof. J. David gaf (1858-1861) Maerlant's Rijmbijbel uit; Dr. F.A. Snellaert kwam gelijktijdig (1860) met Maerlant's Alexander's Geesten, later (1864) met Boendale's Teesteye; Jhr. Ph. Blommaert, bijgestaan door C.P. Serrure, deed den Grimbergsche(n) Oorlog (1852-1854) het licht zien; A. Angillis Angz gaf Geestelijke Liederen uit; Prof. J.H. Bormans Maerlant's Naturen Bloême (1857) en de fragmenten van het Dietsche Rolandslied (1864), vroeger reeds het leven van Sinte-Christina (1850); Prof. J.F.J. Heremans twee strophische liederen van Maerlant, Der kerken claghe en Van den lande van Over-see (1870), daarenboven nog de Gedichten van zuster Hadewijch (1875).

Het zou er met onze kennis der middeleeuwsche letterkundige geschiedenis geheel anders uitzien, indien onze Noord-Nederlandsche geleerden de hulp van de Zuid-Nederlandsche broeders hadden moeten ontberen. Door hun voorbeeld, door hunne medewerking met mannen als De Vries, Jonckbloet, Verwijs, Van Vloten, Leendertz, L.Ph.C. van den Bergh, J. Tideman, Moltzer, Van Helten, Cosijn, Verdam, J. te Winkel en nog vele anderen der jongere geleerden, bijgestaan door sommige eminente Duitsche philologen: Mone, J. Grimm, Von Kausler, Von Hellwald, Franck en Behagel, is het nu ten slotte mogelijk geworden eene geschiedenis der Dietsche letteren in de middeleeuwen te schrijven. Het voortreffelijk boek van Dr. Jan te Winkel (1887) bewijst het op iedere bladzijde.

Er werd hier gesproken van Zuid-Nederlandsche geleerden, en de namen genoemd van hen, die zich tot omstreeks 1880 verdienstelijk maakten voor onze vaderlandsche lettergeschiedenis. De

[p. 226]

vraag zou kunnen ontstaan, of die belangstelling aan gene zijde van den Moerdijk sedert 1880 is verflauwd, en of wij nu de zoo gewenschte medewerking onzer taalbroeders uit het Zuiden moeten missen? Gelukkig niet! A tout seigneur tout honneur! De Koninklijke Vlaamsche Academie heeft sedert 1884 op nieuw de hand aan het werk geslagen, en met de tekstuitgaaf van Dietsche gedichten onze gemeenschappelijke letterkundige geschiedenis ten zeerste verplicht. Achtereenvolgens verschenen:

De zevenste Bliscap van Maria, mysteriespel der XV eeuw, uitgegeven door K. Stallaert. 1887.

Woordenlijst voor de zevenste Bliscap van Maria, opgesteld door K. Stallaert. 1888.

Woordenlijst op Alexanders Geesten van Jacob van Maerlant door L. Roersch. 1888. 1 afl.

Van den VII Vroeden van binnen Rome. Een dichtwerk der XIV eeuw. Uitgegeven op last der Koninklijke Vlaamsche Academie door K. Stallaert. 1889.

Madelghys' Kintsheit, al de gekende fragmenten critisch uitgegeven en vergeleken met het Duitsche Handschrift door Jhr. Mr. Napoleon de Pauw. 1889.

Hierbij voegt zich de reeds genoemde uitgaaf van Maerlant's Istorie van Troyen, waarvan reeds vier lijvige deelen verschenen (1889-1892), en twee werken van uitnemende Noord-Nederlandsche geleerden (Louis D. Petit, Bibliographie der Middelnederlandsche Taal- en Letterkunde, 1888, en Dr. L. Simons, Het Roermondsch dialect, 1889), zoodat zonder laakbare eenzijdigheid niet langer mag gezwegen worden over de hernieuwde hulp voor onze Middelnederlandsche studiën door onze Zuid-Nederlandsche taalbroeders - in casu de leden der Kon. Vlaamsche Academie - aan de gemeenschappelijke zaak van het eigen Dietsche vaderland bewezen.

Daarenboven verrast ons telkens een blijk van activiteit door de Vlaamsche Academie aan den dag gelegd. Ons Nederlandsch Staatsbestuur zorgde voor een paar jaren, dat uit de bibliotheek van Sir Thomas Phillips te Cheltenham eenige zeldzame handschriften werden aangekocht. Onder dezen was een handschrift in proza, bevattende eene vertaling van Froissart's bekende kronijk - een handschrift uit de 15^e eeuw, waaruit tot aller verrassing bleek, dat de naam van den vertaler was Geryt Potter van der Loo, zoon van Dirc Potter, den geestigen dichter van den Minnenloep. Dit manuscript, bestemd voor de koninklijke boekerij in Den Haag, wordt nu op voorstel der ‘bestendige Commissie’ uit de Vlaamsche Academie te Gent gekopiëerd, om later geheel, of gedeeltelijk, met historische toelichtingen te worden uitgegeven.

Er is dus waarlijk oorzaak tot blijdschap in dit opzicht. Het werk van Willems, van David, van de Serrure's, van Snellaert, Blommaert, Bormans en Heremans wordt voortgezet door de Vlaamsche Academie. De jongste uitgaaf van Maerlant's Istorie van Troyen vult aan, wat reeds door den hoogst verdienstelijken arbeid van Dr. J. Verdam (Episodes uit Maerlant's Istorie van Troyen) in 1873 was begonnen. Jhr. Mr. Napoleon de Pauw, die zich reeds door zijn ijver voor de Madelghys-fragmenten had onderscheiden, - mocht ook zijne meening, dat Madoc en Madelghys dezelfde namen zijn, bezwaarlijk kunnen worden gehandhaafd - heeft nu door zijne zorg voor het diplomatisch afdrukken van het groote handschrift te Wissen op nieuw alle belangstellenden in de geschiedenis onzer middeleeuwsche letteren aan zich verplicht.

Mocht mij de keus gelaten worden, ik zou van al de nu verschenen uitgaven der Vlaamsche Academie de voorkeur schenken aan: Van den VII Vroeden van binnen Rome door K. Stallaert. Niet, omdat ik den wetenschappelijken arbeid van dezen geleerden hooger stel, dan dien

[p. 227]

van zijne andere ambtgenooten in de Vlaamsche Academie, maar omdat door de uitgaaf van dit handschrift eene Dietsche vertaling van een wereldberoemd kunstwerk hare plaats in onze lettergeschiedenis komt innemen.

Op last der Belgische regeering werd te Londen voor enkele jaren een kostbaar handschrift uit de XIV^e eeuw aangekocht, waarin naast hoogst belangrijke stukken - b.v. eene derde vertaling van den Roman de la Rose - ook eene Middelnederlandsche vertaling in verzen van den roman der Sept Sages de Rome voorkomt. Zoo er ooit van Oostersche romans mag gewaagd worden, dan is hier thans iets zuiver Oostersch-Indisch te waardeeren. Het verhaal der Zeven Wijzen is van Indischen, waarschijnlijk van Boeddhistischen oorsprong. Het Sanskrit-origineel is verloren, maar Oud-Perzische, en Oud-Arabische bewerkingen brachten het verhaal naar Byzantium en naar Spanje. Vertolkingen in het Hebreeuwsch en het Grieksch maakten de Zeven Wijzen in ruimer kring bekend. Een Arabisch geschiedschrijver uit de X^e eeuw, Masoedi, wees als auteur van den roman een wijsgeer onder de Hindoes, met name Sendabad, aan. Ook de Hebreeuwsche vertaler plaatst de handeling van den roman in Indië. Uit deze Hebreeuwsche vertaling ontstond de bekende Latijnsche vertaling: Historia Septem Sapientium sive de calumnia novercali. Uit deze vloeiden vele en zeer verschillende Fransche redactiën in poëzie en proza, uit de XII, XIII en XIV eeuwen. Weldra werd het boek populair in Europa, en kwamen eene Engelsche en eene Dietsche redactie in de XIV eeuw tot stand.

De laatste - eerst voor kort teruggevonden en door de Vlaamsche Academie uitgegeven - biedt de gewone lezing van den roman, zooals die in de oudste Latijnsche en Fransche vertolkingen wordt gegeven: Keizer Diocletianus is weduwnaar en vader van een knaap, zeven jaren oud. Hij kiest tot opvoeders ‘de seven vroeden van siken rike’, die het kind à tour de role gedurende zeven jaren zullen onderwijzen. Toen de Keizer een tweede huwelijk sloot, wilde zijne echtgenoote, dat zijn zoon aan het hof zou terugkomen. De zeven vroeden lezen in de starren, dat de jonkman te Rome sterven zal, bij het eerste woord, dat hij zal spreken. Zij gebieden hem zich gedurende de zeven eerste dagen stom te houden. De Keizer is over de houding van zijn zoon zeer ontevreden, en de Keizerin beproeft, of zij in een gesprek onder vier oogen den jonkman niet door hare verleidingskunsten tot spreken kan dwingen. Maar deze nieuwe huisvrouw Potifars stuit op de onaandoenlijkheid van dezen stommen Jozef. Zij wreekt zich door hem van geweld te beschuldigen. De Keizer spreekt het doodvonnis over zijn zoon uit, maar de rijksgrooten weten uitstel van executie te verkrijgen. Nu deelt de Keizerin een verhaal mede, om den Keizer tot het onmiddellijk uitvoeren van het vonnis te bewegen, maar een der zeven vroeden vertelt eene andere geschiedenis, om het uitstel van executie te bekrachtigen. Deze strijd duurt zeven dagen. Toen mocht de jonkman spreken, en kwam de schuld der Keizerin aan het volle daglicht. Zij wordt naar den brandstapel verwezen - de jonge prins en de zeven vroeden in eere hersteld. Hoe zeer de inhoud van den roman door omwerkingen en vertalingen mag gewijzigd zijn, zelfs in deze beknopte schets kan het oud-Indisch karakter van het verhaal terstond herkend worden. Het eigenaardig Indische komt vooral uit in de samenstelling van dezen roman, door de Franschen roman à tiroirs, door de Duitschers eine Rahmenerzählung genoemd. Eene dergelijke samenstelling - eene reeks ingevlochte vertellingen tot het bereiken van een of ander doel - kenmerkt de Pantschatantra, de Hitopadesa, de Çukasaptati (Papegaaienboek),

[p. 228]

den schat van vertellingen van Somadeva, en de Arabische Duizend-en-een-Nacht-vertellingen.

Het verhaal der VII Vroeden heeft door zijne Westersche bewerkingen veel van zijne oorspronkelijke naïveteit verloren. In eene der meest bekende Fransche redactiën naar het Latijn van Jean de Haute Selve (Johannes de Alta Sylva) worden vooral de erotische tafereelen zeer uitvoerig behandeld. Dit is niet het geval met onze Dietsche bewerking van de VII Vroeden van binnen Rome. Hier wordt het verleidingstooneel tusschen stiefmoeder en stiefzoon in 35 verzen behandeld, in de Fransche redactie - bekend onder den naam Dolopathos - beproeven eerst de hofdames in 150 verzen den Prins tot spreken te bewegen, dan volgt in 180 verzen het tête-à-tête met zijne stiefmoeder.

Het hoofdmotief - eene stiefmoeder, die haar stiefzoon te vergeefs poogt te verleiden - herinnert wel aan den Hebreeuwschen Jozef en aan den Griekschen Hippolytus, maar blijft toch oorspronkelijk Indisch, omdat soortgelijke motieven in alle litteraturen voorkomen, en het niet is aan te wijzen aan welke lezing de prioriteit toekomt. De vijftien vertellingen van de Keizerin en de zeven wijzen zijn ieder op zich zelve de bron geworden voor latere Fransche en Italiaansche novellen. Zelfs heeft de samenstelling van den roman der VII Vroeden aanleiding gegeven tot den door heel de wereld beroemden Decamerone van Boccaccio, en den Heptaméron van de Koningin van Navarre. Het ingeschoven verhaal is op het voorbeeld der Indische Rahmenerzählung eene gemeenplaats geworden in den West-Europeeschen roman der XVI en XVII eeuwen - zelfs Cervantes heeft er zich in zijn Don Quixote niet van onthouden.

In dit laatste opzicht is de ontdekking en uitgaaf van onzen Dietschen roman der VII Vroeden van binnen Rome eene zeer belangrijke aanwinst voor onze middeleeuwsche letterkundige geschiedenis. Geheel de middeleeuwsche litteratuur van Europa gewaagt van den invloed der Septem Sapientes in het Westen en het Zuiden van ons werelddeel. Ten onzent was deze geschiedenis alleen bekend door een volksboek, en dus buiten den kring der letterkundige beschaving gebleven. De oudste druk van dit volksboek is van 1479 of 1480. Er berust een exemplaar van in de stadsboekerij te Haarlem, getiteld: Hier beghit die historie vā die seuē wise man̄e van romē Welche historie bouē matē, schoen en̄ genoechlykē is om horen en̄ oek vreemt end' luttel ghehoert, wāt si is nv nyewilinck in dit voerledē iaer van LXXIX getrāslateert en̄ ouergeset wt aē latine in goedē duytsche op dattet die leeke lieden moghen verstaen. Dit zeldzaam boek is gedrukt te Gouda bij G. Leeu. Andere drukken van Delft, 1483, (thans te Utrecht in de bibliotheek der Rijksuniversiteit), en van 1490 (in Den Haag ter Koninklijke bibliotheek) bewijzen de groote populariteit, die de VII Vroeden in de XV eeuw in Holland genoten. Dat aan deze prozabewerkingen geene vertaling in verzen zou zijn voorafgegaan - als in den regel het geval is - moest men tot voor korten tijd aannemen. Gelukkig, dat eene Dietsche vertaling in verzen uit de XIV eeuw teruggevonden, en nu door Dr. K. Stallaert op last der Vlaamsche Academie is uitgegeven.

Het bovenstaande strekke tot bewijs, hoe belangrijk onze lettergeschiedenis voorgelicht wordt door de uitgaaf van Dietsche handschriften, en hoe onbillijk het zou zijn in dezen niet openlijk de verdiensten der Koninklijke Vlaamsche Academie te erkennen.