Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 2

[p. 421]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsche Proza.

IV.

Een dure eed door Virginie Loveling. (Gent, H. Engelcke's Boekhandel. (Zonder jaartal, uitgegeven 1891.)

Het eerst verscheen deze novelle in de(n) Gids - nu, bij afzonderlijke uitgaaf, is het juiste oogenblik gekomen een kort oordeel over dit voortreffelijk kunstwerk te vellen.

De Nederlandsche Spectator deed (5 Maart 1892) eene knap geteekende prent verschijnen met den titel: De blijde Muze onzer dagen. Op den voorgrond zit eene der heksen van Macbeth haar hellebrouwsel te kooken - en uit den walm van den heksenketel rijzen sombere tafereelen: uit Noodlot van Couperus de moord door den held op zijn klaploopenden vriend bedreven, en de vrijwillige zelfmoord van held en heldin; uit des heeren Nouhuys' Een einde de zelfmoord van den zwerveling; uit Hij van Marcellus Emants eene open doodbaar met het lijk van den man over wiens nalatenschap men twist; uit Eene Moordenaarster van Emile Seipgens de doodslag door eene vrouw op haar man bedreven; en uit Morsje door Damo een moordtafereel.

Zeker er is oorzaak op de somberheid der moderne Nederlandsche fantazie te wijzen. Intusschen gelden hier verzachtende omstandigheden. Dat de beide hoofdpersonen uit Couperus' Noodlot vrijwillig sterven is niet enkel door de ‘blijde Muze onzer dagen’ verteld. Shakspere vereeuwigde dergelijk feit in Romeo en Julia; Eugène Sue deed het in zijn Juif Errant, Adrienne de Cardoville stervend in de armen van den Prins Djalma; eindelijk werd nog in onze dagen een dergelijk tafereel met ongemeen talent herhaald door de Villiers de l'Isle Adam in zijn Axel, den vrijwilligen dood in een grafkelder van Axel von Auersperg en Sara de Maupers beschrijvend.

Het drama Hij van Emants is nog niet in het licht verschenen, schoon het in de residentie werd vertoond in een kunstkring. Het staat dus eigenlijk vrij wel buiten het bereik der critiek. Seipgens koos zijne stof uit het Limburgsche leven - de geschiedenis van een moord, maar wist aan dit criminalistisch fait divers eene dichterlijke aanschouwelijkheid te geven, die van een forsch, mannelijk talent getuigt. Van Morsje door Damo kan ik niets zeggen, daar mij het voorrecht nog niet te beurt viel dit kunstwerk te leeren kennen.

Er schuilt dus veel toevalligs in de saamtreffing van de vele akeligheden, die de geestige teekenaar van: De blijde Muze onzer dagen aanleiding gaven tot zijne schepping. In het geval zelfs, dat inderdaad onze jongste novellistiek de stof zou kunnen leveren tot bloedige moordzeilen, als op kermissen met schorre jeneverstem onder oorverscheurend orgelgedraai worden verklaard en toegelicht - zou ons nog een beroep overblijven op de keerzijde der medaille. Naast Noodlot van Couperus staat zijn Extase, waarbij geen bloed, zelfs geene tranen vloeien; naast het onuitgegeven Hij van Emants staat Argwaan, waarin wel tranen vloeien, maar geene lijken ten tooneele komen; naast Eene Moordenaarster van Seipgens staat Jean, ver buiten het bereik van marechaussées en openbaar ministerie.

Doch ik wijs liever op de novelle van Virginie Loveling: Een dure eed. Dat de schrijfster in Vlaanderen woont, en het Vlaamsche landleven het liefst tot stof

[p. 422]

van haar kunstarbeid kiest, zal geene aanleiding tot eene exceptie geven. Virginie Loveling staat op den eersten rang onder onze moderne Nederlandsche novellisten. Bij haar geen moord, geen zelfmoord, geene lijkbaren, geene gruwelen - alleen het eenvoudig Vlaamsche landleven met de eenvoudige geschiedenis van een boerenmeisje, door een eed verbonden aan een gestorven verloofde, tegen haar eigen nobel hart strijdend, als na jaren eene nieuwe genegenheid in dat hart ontwaakt.

Een dure eed is een specimen van heele mooie, heele groote kunst. Virginie Loveling schrijft een betooverenden stijl, met die eigenaardige Vlaamsche kleur, welke aan de frissche buitenlucht, aan versch omgespitte aarde, aan meidoorns en seringen, doet denken. Allerlei echt Vlaamsche, maar tevens echt Nederlandsche gezegden treffen voortdurend. Bij eene gelukkige gebeurtenis zegt de Vlaamsche boer: ‘Onze lieve Heer heeft uit zijn venster gekeken!’ Als het zomer is, zegt de auteur: ‘In de boomen zong de nachtegaal, de tortels kirden in de sparren, de zevenzanger snapte, de vinken sloegen en omhoog orgelde de leeuwerik.’ De ‘zevenzanger’, het goede Nederlandsche woord wordt in sommige onzer woordenboeken gemist, daarom toekent de schrijfster in eene noot aan, dat zij de fauvette babillarde bedoelt.

Dergelijke fraaie natuurschilderingen komen telkens voor met alleraardigste Vlaamsche namen van bloemen en kruiden. Maar niet minder treft het Vlaamsche boerenpersoneel. Virginie Loveling heeft ze al te zaam in een klein dorp niet ver van Gent geplaatst. Hoofdpersonen zijn twee oude lieden, die eene kleine boerderij bezitten - gewoonlijk Peetje en Meetje genoemd - hunne kleinzonen Filip en Marcellien en twee jonge meisjes Reine en Veria, vondelingen, door de liefdadigheid opgevoed, nu dienend bij boeren in de buurt van Peetje en Meetje. Filip heeft de liefde van Reine, Marcellien die van Veria gewonnen. Daar beide jonge mannen door een toeval in Frankrijk geboren zijn, worden zij later opgeroepen, om aan hunne militaire verplichtingen te voldoen. Bij het vertrek van Filip heeft Reine, terwijl zij de maan en den orgelenden nachtegaal tot getuigen neemt, gezegd: ‘Nooit zal ik iemand anders gaarne zien dan u, 't zij levend of dood, nooit trouwen, indien het met u niet is... indien ik u ooit door eene gedachte, door eenen blik, door een woord ontrouw werd, dan mag God mij straffen.’

Dit is het uitgangspunt der hier vertelde eenvoudige geschiedenis, Filip sterft in Frankrijk, Marcellien komt eerst na jaren terug. Reine blijft trouw aan haar eed, Veria trouwt met een tamelijk bejaard weduwnaar, en krijgt een huis vol havelooze kinderen. Reine gaat vrijwillig bij den ouden boer Voncke, (Peetje), als dochter in huis wonen, en bestuurt alles met de grootste reinheid en nauwgezetheid. Marcellien, bij zijne grootouders terugkomend, wordt nu aangetrokken door de ernstige, degelijke Reine, schoon Veria, zijne vroegere liefde, weduwe geworden is. Maar Reine blijft nog altijd getrouw aan haren duren eed. Zij weet wel, dat zij den tweelingbroeder van haar gestorven Filip in stilte heeft liefgekregen - maar zij voelt zich gebonden door hare vrijwillige belofte. De oude boerin, Meetje, doet Reine beloven, dat zij Marcellien zal trouwen. Meetje ligt op haar sterfbed - dan kan zij ‘gerust zijn over beesten en menschen.’

Steeds blijft Reine in tweestrijd. Hare beide geloften kan ze niet tot bevredigende oplossing brengen. Marcellien komt dikwijls in de boerentaveerne, die Veria van haar man erfde. Ook heeft Veria eene groote som gelds ontvangen na den dood van een ouden oom. Reine ziet met grievenden spijt, dat er eene toenadering ontstaat tusschen Marcellien en Veria. Kleine tusschenvoorvallen oefenen

[p. 423]

grooten indruk op Reine's krachtig en liefhebbend hart. Zij heeft den oudsten zoon van Veria, die naar den overleden Filip genoemd is, met buitengemeene genegenheid in het huis van Peetje opgenomen, omdat de overige kinderen van Veria aan roodvonk lijden - het kind loont het haar met ondank, als zijne moeder het terug komt halen - en daarenboven ziet ze Marcellien met moeder en zoon naar de taveerne gaan. Als de jonkman terugkomt, en Reine hem zijn avondeten voorzet, verraadt zij hare grieven, door hem alles toe te smijten. Zij verwijt hem, dat hij met Veria ‘vrijt’ - en zegt, dat zij nu te veel geworden is, dat zij ‘er van door trekt.’ Dan komt eene geweldige losbarsting van drift. Zij verwijt hem, dat hij een leugenaar is, omdat hij haar zijne liefde bekende, en nu met Veria verkeert. Zij werpt hem al de ondeugden van Veria voor de voeten: hare lichtzinnigheid, hare morsigheid, haar zelfzucht, en eindelijk kondigt zij hem aan, dat ze terstond zal heengaan.

‘Wilt gij, dat ik seffens ga?’ - vraagt zij op hem toetredende, maar Marcellien nadert haar met uitgestrekte armen. Hij had hare verborgen liefde in de woedende vlaag van gramschap herkend. Twee maal spreekt hij haar naam uit op ‘teederen, stillen toon.’ Overwonnen laat zij haar hoofd op zijn schouder zinken - en het eenige, wat hij zich veroorloofde, was te fluisteren. - ‘Reine, het is de liefde!’

Er is in deze oplossing van den gemoedsstrijd der heldin iets zeer frisch, zeer verrassends, zeer moois. Virginie Loveling heeft van dit eenvoudig Vlaamsche meisje eene indrukwekkende schepping weten te maken. Zoo hier het verwijt mocht gelden, dat Reine eene overdreven fijnheid van gevoel, een te hoog ontwikkelden adel van hoofd en hart doet bewonderen, dan bedenke men, dat Reine eene vondelinge is, dat zij in eene stad van Oost-Vlaanderen bij een vondelingshuis is ontdekt, nauwelijks eenige dagen oud. Reine kan dus een kind zijn van meer ontwikkelde ouders, haar aanleg mag geheel anders zijn, dan die van de boerenkinderen, te midden van welke zij is opgegroeid. Juist hiermee kan de auteur hare voorstelling van Reine verdedigen, terwijl het opmerkelijk is, dat zij het beneden zich acht het oud-romantisch motief der gevonden kinderen tot een knaleffekt aan het slot te gebruiken. Geene vermogende of beschaafde ouders treden op - Reine blijft eene vondelinge, maar schittert bij elke gelegenheid door de liefelijke teederheid van haar gemoed, door haar al te gestrenge opvatting van trouw aan een doode, tenslotte overwonnen door de gezonde opwelling van eene onbedwingbare genegenheid.

H.J. Schimmel, De Kapitein van de lijfgarde. Tweede druk, Schiedam, H.A.M. Roelants, 1892. 2 deelen post 8^o.

Het is een heugelijk teeken des tijds, dat eene degelijke, boeiende, historische roman een tweeden druk beleeft. De historische roman uit het tegenwoordige tijdperk is geheel verschillend van de eerste proefnemingen eene halve of driekwarteeuw geleden. De methode van Walter Scott - nauwkeurige studie der gedrukte bronnen, der kostumen en van liet huiselijke leven - werd grootendeels gevolgd door kunstenaars van beroemden naam. Victor Hugo heeft in zijne Nôtre Dame de Paris merkwaardige studiën omtrent kerkelijke bouwkunst geopenbaard, maar de geniale opgloeiing zijner fantasie niet genoeg aan banden gelegd. In zijn Quatre-Vingt-Treize blijkt hij eene groote belezenheid in de geschiedenis der revolutie van 1789-1793 te bezitten, en maakt hij zich zelfs aan minder fantastische arrangementen schuldig dan de historieschrijver Carlyle, maar hij

[p. 424]

arrangeert toch, daar hij eene samenkomst van Robespierre, Marat en Danton schept, die nooit heeft plaats gehad. Felix Dahn heeft in zijn Kampf um Rom zich een getrouw volger van Walter Scott getoond. Zijne studiën over de vroegere middeleeuwen zijn bewonderenswaardig, maar de behoefte tot idealizeering zijner stof in hem te sterk. Deze zelfde eigenaardigheid schijnt ook de Egyptische romans van Ebers te onderscheiden.

Met ongemeene inspanning heeft Gustave Flaubert alles onderzocht wat de historie, de kostumen, het huiselijk leven der Carthagers betreft, voordat hij Sa lammbô schreef. Met Flaubert treedt de historische roman in eene nieuwe periode. De dichterlijke opvatting der historische stof maakt plaats voor eene realistisch-naturalistische. De eenige merkwaardige leerling van Flaubert is Jean Lombard, die in zijne L'Agonie (1888) en in zijn Byzance (1890) eene allerbewonderenswaardigste kennis van het tijdvak van Heliogabalus en van den Byzantijnschen keizer Constantijn V heeft geopenbaard, naast een grooten hartstocht voor historische trouw in alle realia.

Bij ons is Van Lennep een goed leerling van Walter Scott geweest, den Engelschen meester het geheim van onderhoudend te vertellen afziend, de historie meer als zijne dienstbode, dan als zijne meesteres behandelend. Mevrouw Bosboom-Toussant heeft in studie der historische bronnen Van Lennep ver overtroffen. Zij heeft voor het tijdvak van Leicester wetenschappelijke verdiensten, alleen overtroffen door de Tien jaren van Fruin. Schimmel's historische romans: Sinjeur Semeyns en de De kapitein van de Lijfgarde staven, dat hij zich volkomen bewust is, welke eischen hij te vervullen heeft, wanneer hij eene historische stof kiest. Zijne vlijt evenaart die van Mevrouw Bosboom, zijne dichterlijke vlucht de hare.

In zijne voorstelling van belangrijke historische momenten - Willem III afscheid nemend van de Staten op het Binnenhof - Willem III met zijn leger Exeter binnentrekkend - de slag aan de Boyne - heeft hij zijne historische trouw doen bewonderen. Zijn dramatische aanleg echter verleidt hem soms tot het aanwenden van knaleffekten, die de grenzen der waarschijnlijkheid schijnen te overschrijden. Deze kleine eigenaardigheid laat evenwel de schitterendste partijen van zijn kunstwerk geheel ongedeerd.

Overal, waar Willem III ten tooneele verschijnt, toont de dichter zich getroffen door de groote gebeurtenissen, die hij aanroert. Willem III is zijn historische held, romantisch hoofdpersoon blijft kaptein Semeyns. Juist in de voorstelling van den romantischen held openbaart Schimmel het meest zijne dramatische gaven. De kapitein van de Lijfgarde zou zeer geschikte stof kunnen leveren tot een historisch drama. De hoofdpersoon zou dan de mooie, woeste, verwaarloosde Maud, natuurlijke dochter van Jacobus II moeten worden. Het contrast tusschen deze en de deftige Geertruid, Semeyn's wettige vrouw, zou tot aangrijpende tooneelen kunnen leiden. Bij de eerste uitgaaf heeft zekere puriteinsche kritiek er Schimmel een verwijt van gemaakt, dat zijn held Semeyns door de bekoorlijke Maud in Engeland betooverd werd, terwijl zijne vrouw in Holland in zorgen achterbleef. Zulk eene kritiek verlangt, dat ieder auteur een volmaakten held voorstelle, of wel verantwoordelijk worde gesteld voor de hartstochten zijner hoofdpersonen. Het was juist het doel van den schrijver Semeyns door dezen schuldigen hartstocht te doen vallen, maar hem door schuldbesef tot verootmoediging, tot opstanding, tot zelfopoffering te bewegen. Juist in dezen greep schuilt een der voortreffelijkste eigenschappen van Schimmel's Kapitein van de Lijfgarde.