Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift. Jaargang 1

[p. 425]

Nederlandsche Verzen en Nederlandsche Proza.
IV.

Volks-Almanak voor Nederlandsche Katholieken (1890.) - Saamgesteld door J.C. Alberdingk Thijm S.J.

Gestadig gaat de eerwaarde heer J.C. Alberdingk Thijm S.J. voort de nagedachtenis van zijn uitmuntenden en genialen vader te eeren. De 39ste Bundel van den Volks-Almanak voor Nederlandsche Katholieken - het jaarboekje door Jos. Alb. Thijm in 1852 gesticht - levert louter bijdragen ter eere van den stichter. Een zeer fraai portret en de nauwkeurige afbeelding van al de huizen te Amsterdam en het buiten te Hilversum, waar Alberdingk Thijm in het tijdvak van 1820 tot 1889 heeft gewoond, bevinden zich tegenover den titel. De oudste zoon van den dichter en denker ontwierp tevens eenige Trekken zijner Levensschets, die de bestaande biographieën kunnen aanvullen. Voorts bracht hij eene bloemlezing in Poëzie en Proza uit zijns vaders werken bijeen. Dit alles, - met genealogische tafelen, eene levensschets van des dichters vriend Herman J.C. van Nouhuys, en een schitterend vers van Schaepman - is bijeengebracht door de vrome zorg van den oudsten zoon, die den beroemden naam zijns vaders in hooge eer houdt.

In twee deelen (niet in den handel) verzamelde de heer J.C. Alberdingk Thijm tevens de Gelegenheids-Verzen en eenige Brieven zijns vaders, die als een heiligdom aan de familie en verwanten behooren. Er straalt hier veel vriendelijk licht over het leven van onzen verscheiden vriend, vooral in den opgang van dat leven. Slechts een enkele maal klinkt een toon van rouw en smart onder de felle stormen zijner laatste levensjaren. Van allen, die Josephus Albertus Alberdingk Thijm hebben liefgehad, die schoone herinneringen aan hem en aan de werken van zijn krachtigen geest hun leven lang zullen bewaren, zijn deze geschriften, door een dankbaren en edelen zoon samengesteld, eene kostbare bezitting.

De Nederlandsche sentimenteele roman en zijne terugwerking door Dr. C.J. Luzac. Amersfoort. G.H. Priem, 1890.

Met buitengemeene aandoening nam ik deze letterkundige studie van den vroeg overleden Dr. C.J. Luzac ter hand. Haast drie jaren geleden (April, 1888) promoveerde hij in de Nederlandsche letteren aan de Universiteit te Leiden. Zijne dissertatie: De Landen van Overmaze inzonderheid sedert 1662, en deze letterkundige studie, ziedaar alles, wat hij nalaat, benevens een onvoltooiden arbeid over de Nederlandsche Patriotten in Frankrijk na 1787. Zijn ijver en eerbiedwaardige volharding gedurende zijne academische studiën hadhem de achting en genegenheid van vrienden en professoren doen winnen. Zijn plotselinge dood stemde allen, die hem gekend hebben, tot diepen weemoed.

Deze zijne studie over den sentimenteelen roman bevat veel goeds. Zijne analysen van Feith's Ferdinand en Constantia en van Bruno Daalberg's Steenbergsche familie zijn met smaak en nauwgezetheid voltooid. Zijne mededeelingen uit het leven van Mr. J. van Lennep en van Mr. D.J. van Lennep zijn zeer ter snede te pas gebracht. Hoe beknopt dit werk ook zij, het zal bij de beoefenaars onzer Letterkundige Geschiedenis steeds met waardeering worden geraadpleegd.

[p. 426]

Noodlot door Louis Couperus. (Amsterdam, Uitgevers-Maatschappij Elsevier, 1891.)

Geene sekonde zou ik aarzelen met mijn antwoord, als er gevraagd ware naar de vier talentvolste jonge auteurs ten onzent. Helène Swarth, Frans Netscher, Jac. van Looy, Louis Couperus zouden onmiddellijk voor mij optreden, en met hen de herinnering aan wat zij schreven. Noodlot van den laatste is mijne jongste herinnering, maar zoo jong nog, dat het thans de juiste tijd is, om er hier wat van te zeggen.

Couperus' laatste novelle heeft vele der beste eigenschappen, die den auteur van Eline Vere tot een gevierd kunstenaar hebben gemaakt. Tevens bezit dit werk nog eene nieuwe eigenschap - het is eenvoudiger in conceptie en ontwikkeling, en daarom harmonischer. Noodlot biedt echter daarbij ook eigenaardigheden, die men bij den auteur van Eline Vere niet vond. Het dichterlijk naturalisme van den grooten roman wijkt voor het mystisch fatalisme der kleinere novelle. Wat in den eerste zoo weldadig aandeed, het bewustzijn van op vasten grond te staan, de zekerheid, dat de auteur zijne studiën op de moderne samenleving met stouten blik en groote scherpzinnigheid had volbracht, ontbreekt in het laatste verhaal.

Ten minste het schijnt mij zoo. Voor den gloedvollen, dichterlijken blik op de natuur en de menschen, die aan het humoristisch naturalisme van Alphonse Daudet herinnert, treedt nu veeleer het mysterieuze sentimentalisme van Graaf de Villiers de l'Isle-Adam. Doch ook dit kan tot grootsche kunstscheppingen leiden, zooals uit Axel is gebleken. Intusschen zou het volkomen onjuist zijn, indien hier beweerd werd, dat Couperus zich geheel aan het occultisme had gewijd. Enkele tooneelen uit Noodlot behoeven, wat stout naturalisme betreft, niet voor het burgerepos der Vere's te wijken. De sombere hemel boven een Noorweegsch landschap, het tooneel van den moord, als Frank Westhove den giftigen parasiet, die Robert van Maeren heet, verwurgt, eenige tooneelen te Scheveningen, zijn geheel in naturalistischen trant en met geniaal brio gedaan.

Maar de hoofdgreep, de centraalgedachte, waardoor Noodlot eene novelle geworden is, schijnt minder gelukkig. Frank Westhove, de held, die bijna aan eene heropstanding van Betsy Vere's dikken echtgenoot doet denken, heeft de onbegrijpelijke lankmoedigheid, om een klaplooper, als Robert van Maeren, ettelijke jaren tot zijn gast te houden. Deze Robert - de auteur noemt hem ‘Bertie’ - schijnt niet ver verwijderd van zijn prototype, Vincent Vere, maar overtreft dezen laatste ver in luie laagheid.

Het schijnt mij, dat de auteur, als nog levend in de atmosfeer zijner eerste groote epische prozaschepping, aan de personen van Henk en Vincent een paar dubbelgangers heeft willen geven. Vincent echter is een fijner bewerktuigd schepsel, dan de ‘poezennatuur’, die Couperus ‘Bertie’ noemt. Dat deze mangeur de blanc alleen om zijne plaats aan Frank's tafel niet te verliezen, er toe overgaat, de goede verstandhouding van twee innig aan elkander gehechte jonge lieden door het gemeenst bedrog te vermoorden, is echter als kunstgreep in het geheel niet af te keuren. Uit zulk een motief zou Thackeray, zou Balzac, zou Zola, een boeiend conflict van passiën, een ontzettend ontknoopingstooneel hebben afgesponnen, dat hart en hoofd op het heftigste zou hebben bewogen. Couperus heeft het beroemd motief uit Shakspere's Othello gevolgd, en laat ‘Bertie’-Jago door Frank-Othello verworgen. In dit opzicht mag men aan den jongen, schitterenden kunstenaar zijn zin geven, maar een minder hoogtragische oplossing van het vraagstuk zou misschien het drukkend sombere van Noodlot een weinig verheffing en ontspanning hebben geschonken.

Parasieten, panlikkers, tafelschuimers,

[p. 427]

mangeurs de blanc, zijn reeds sedert het blijspel van Menander en Terentius bekende figuren in de Europeesche litteratuur, maar altijd vertoonen zij eene comische zijde, die het stuitende van hunne verschijning voor een goed deel veraangenaamt. ‘Bertie’, de tragische panlikker uit Noodlot, zou misschien den toorn van Frank niet waardig kunnen geacht worden, en ware, met de bewijzen van zijn verraad aan de justitie verzonden, het beste van het terrein der novelle te verwijderen geweest.

De tragische dood van Frank en Eva herinnert aan Shakspere's Romeo en Julia, aan Schiller's Louise Miller en Ferdinand, aan de Villiers' Axel en Sara de Maupers, aan Victor Hugo's Hernani en Doña Sol, aan Sue's Djalma en Adrienne de Cardoville. Dat Couperus aan deze groote meesters getrouw eene romantische vlucht neemt, mag niemand hem verwijten. Maar de vraag blijft, of hij, die in stijl- en kleureffekten zich een goed leerling toont van den modernen, naturalistischen Franschen roman, daarmee het hoog romantische van zijn onderwerp heeft kunnen rijmen. Zijn stijl is en blijft zeer dichterlijk en zeer schoon, maar hij schijnt, in den vollen rijkdom van schilderende adjectieven, er niet naar te vragen, of zijne woordkloppelingen logisch te verdedigen zijn. Evenwel ieder artist mag zich eenige vrijheid veroorloven - en met dit voorbehoud is er alle aanleiding, om de schitterende kleurenpracht van Couperus' stijl te prijzen.

Op één punt dient echter gewezen te worden. Couperus maakt steeds in ruimer mate gebruik van bastaardwoorden. Dat hij dit doet, als hij zijne personen laat spreken, kan niemand laken. De beschaafde Nederlanders hebben in hunne gesprekken ten allen tijde misbruik gemaakt van bastaardwoorden. Indien echter de schrijver voor zichzelf spreekt, behoort hij een Nederlandschen, en geen verfranschten stijl te schrijven. Hij onthoude zich dus van: ‘extase, fiziologie (physiologie), hypnotizeeren, suggestie, theatraliteit, hypnoze, gesuggereerd, mystiek wantrouwen, intens, lymfatische stroom door sanguinische kracht, geaffineerd, complicatiën, passie van sympathie, vriendschapsextase, materiëel bien-être, zinnen ciseleerend, energieloos, emotieloos’, enz., enz.

Dit is geen kleingeestig vitten. Dit is niet een bekrompen afdingen op de vrijheid van den kunstenaar. De kunstenaar is vrij, maar alleen binnen de grenzen, die de rede aanwijst. Redelooze vrijheid is geene vrijheid, maar bandeloosheid. De rede eischt, dat een Nederlandsch kunstenaar Nederlandsch schrijve. En hoe meer talent een jong auteur als Couperus aan den dag legt, hoe strenger hij zichzelf dezen eisch moet stellen.

Kleine en Groote Menschen. Novellen en Schetsen door Jo. van Sloten. (Amsterdam, Jan Leendertz & Zoon, zonder jaartal (1891).)

Twaalf kleine schetsen ontvangt men hier van eene jonge schrijfster, die reeds een zeer goeden indruk gemaakt heeft met hare opstellen in het Weekblad van den Amsterdammer. In deze bundel geeft Jo. van Sloten eene vriendelijke letterkundige belofte voor de toekomst. Duidelijk blijkt het terstond, dat Dickens, Thackeray, Alphonse Daudet, Hildebrand, De Veer en Justus van Maurik tot hare bevoorrechte auteurs behooren. Daarbij komt het echt Amsterdamsche van hare ziens- en gevoelswijze. Zij heeft een zeer scherpen blik op het eigenaardige in kleur en lijn, dat de hoofdstad zoowel haren zonen en dochteren als den opmerkzamen vreemdeling biedt. Hare laatste schets: Novemberlicht is eene welgeslaagde schildering van het uiterlijk der straten en pleinen te Amsterdam gedurende een grauwen Novemberdag, als de Amsterdamsche Zondag-namiddag in al zijne lankwijligheid niet verguld wordt door

[p. 428]

zonnelicht. Reeds in deze teekening blijkt hare volle mondigheid als schrijfster.

Sporen van weekheid of fijngevoeligheid, als het jonge meisjeshart zich niet behoeft te schamen, zijn te ontdekken in de opstellen: Een blok aan 't been en Mijn eerste liefde. De laatste novellette toont het lijden van een leelijk, mismaakt kind, dat als uitzondering leeft te midden van een gezin, rijk aan gezonde en knappe telgen. De kleine, weinig ooglijke Jo leeft afgezonderd, eenzaam. Zij dwaalt in al de schuilhoeken van het huis, en vindt op een achterzolder hare eerste liefde - eene leelijke, mismaakte kat, misdeeld als zij zelve. Daar is in dat heimelijk mededoogen met het lijdende en leelijke dier een allerliefst sentiment, dat geheel in den geest van Dickens en Alphonse Daudet is gevoeld.

Tot de beste schetsen behoort Beth-San - iets zeer Amsterdamsch en iets zeer moois. De hoofdpersoon is een allerongelukkigst wezen, dat in eene steeg woont, en ‘Zwarte Bertha’ wordt geheeten. ‘Zij was één van die schepsels, waarvan fatsoenlijke vrouwen, wier koude braafheid maar half de klippen kent in den levensoceaan, waarop een vrouwenleven kan stranden, vol afschuw het hoofd afwenden; waarop stroeve mannen, wier wilde haren vergrijsd of uitgevallen zijn, den steen werpen, schoon de man, door wiens schuld ze zóó werd, wel onder hen kan schuilen.’ In deze voorstelling vol kieschheid en mededoogen openbaart Jo van Sloten iets van dat weldadig deelnemingsgevoel, wat door Dickens, Daudet en inzonderheid door de nieuwe Russische school - Gogol - Dostojewski - Tolstoi - zoo bewonderenswaardig werd uitgesproken.

De eerste fraaie greep in deze schets is de gedachte, om een ‘aardigen, blonden jongen’ door de nauwe steeg te doen komen. ‘Zwarte Bertha’ zag hem dikwijls met een hevig verlangen, om iets vriendelijks tot dit mooie knaapje te mogen zeggen. Zij kocht een zakje met suikergoed, gaf het hem, en zag hem ijlings wegsnellen. Na dien dag ontmoette ze hem niet weer. Hij mocht niet meer door de steeg komen.

Weldra poogt ‘Zwarte Bertha’ eene toevlucht te vinden in het huis der ruste - Beth-San genoemd, aan het einde der Warmoesstraat. Ze was zwaar ziek geweest - zij hoopte onder het gastvrij dak der Christelijke weldadigheid te mogen binnengaan. Maar zij durft niet. Eindelijk is het de directrice, die haar bij het huis ontmoet, en vol belangstelling zegt: ‘Als je hart je heeft ingegeven, om hier te komen, ga dan niet weer terug, kind, maar kom mee naar binnen, dan kunnen we samen eens spreken. 't Eerste, waaraan vrouwen, als jij, behoefte hebben, is onze liefde; de rest moeten wij aan God zelf overlaten!’

De ellendigen, arme deerne wordt met hemelsch mededoogen ontvangen, verpleegd, verzorgd. Een weldadige slaap onttrekt haar aan de pijnigende gedachten, die haar hart doen ineenkrimpen van weedom.

Dostojewski heeft in zijn Misdaad en wroeging eene gelijke, maar grootschere schildering. Het is een greep in het leven van een onverbeterlijken dronkaard en zijn gezin, den rampzaligen Marmeladow. De val van Sonja door nijpende armoede en bittere verwijten eener wanhopende stiefmoeder verhaast, is daar met zoo aangrijpend medegevoel beschreven, dat het woord van Raskolnikow, den moordenaar uit wijsgeerige overtuiging, als hij voor Sonja knielt, en zegt: ‘Ik kniel niet voor u alleen, maar voor de geheele ellende der gansche menschheid!’ een onvergetelijken indruk maakt.

Voor de geminachte paria's uit het bonte, treurige menschenleven te pleiten, is eene moeilijke, uiterst kiesche taak. Jo van Sloten heeft getoond, dat zij deze moeilijke taak met een helder hoofd en eene vaardige hand weet te vervullen.