Elckerlijc

[p. vii]

Inleiding

De tekst van Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc is ons overgeleverd in drie drukken, waarvan telkens slechts één exemplaar is bewaard, en in één handschrift. De oudste druk verscheen te Delft bij Chr. Snellaert ca 1496. Het exemplaar is onvolledig. Benevens het titelblad ontbreken nog drie andere bladen^1.. Een tweede druk (Antwerpen, Govaert Bac) wordt ca 1501 gedateerd. Hier ontbreekt het laatste blad^2.. Enkel de derde druk (Antwerpen, W. Vorsterman, ca 1525) bevat een vrijwel volledige tekst en wordt dan ook als grondslag bij een uitgave gebruikt^3.. Van belang is verder nog een handschrift uit de laatste jaren van de 16de eeuw, waarin een afschrift van Elckerlijc voorkomt. Hoewel de taal sterk verjongd werd, is het voor de overlevering van de tekst niet zonder betekenis. Het gaat waarschijnlijk terug op een oudere druk die verloren is gegaan^4.. De vier teksten

1. Zie M.F.A.G. Campbell, Annales de la typographie Neérlandaise au XV^e siècle, 2^d Supplément, La Haye 1884, blz. 9 e.v., nr 302a; 3^e Supplément, La Haye 1889, blz. 5, nr 301a: die tweemaal hetzelfde exemplaar heeft beschreven; de eerste maal dateerde hij het ca 1495, de tweede maal ca 1496. Zie ook H. Logeman, Elckerlijk..., Gand 1892, blz. ix e.v., W. De Vreese, Bouwstoffen, blz. 281, nr 403, die als datering ca 1500 opgeeft en M.E. Kronenberg, Campbell's Annales de la Typographie Néerlandaise au XV^e siècle. Contributions to a New Edition, The Hague 1956, blz. 69 en blz. 121. Het exemplaar berust in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel. Het titelblad, het derde, het zesde en het achtste blad ontbreken. Hierdoor zijn een aantal verzen weggevallen; zie in onze uitgave: 34-68; 128-157; 192-216. De tekst vertoont enkele Hollandse vormen.

2. Zie W. Nijhoff en M.E. Kronenberg, Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540, Dl I, 's-Gravenhage 1923, blz. 274, nr 754 en Dl III (eerste stuk), 's-Gravenhage 1951, blz. XVI e.v.; zie ook H. Logeman, a.w., blz. xiii; W. De Vreese, a.w., blz. 280, nr 403. Het exemplaar berust in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage. De laatste vier verzen van de Naeprologhe ontbreken; zie in onze uitgave: 875-878.

3. Zie W. Nijhoff en M.E. Kronenberg, a.w., blz. 274, nr 755; H. Logeman, a.w., blz. xiv; W. De Vreese, a.w., blz. 281, nr 403; waar de aanduiding voorkomt: ‘uit de eerste tien jaren der 15de (lees 16de) eeuw’. Het exemplaar berust in de Bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letteren te Leiden.

4. Zie L. Willems, Elckerlyc-Studiën, 's-Gravenhage 1934, blz. 90 e.v.; blz. 120 e.v.
Dit handschrift was al in 1932 in het bezit van F. Prims (1882-1954) en berust sedert 1969 in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel, hs. IV 592. Het werd geschreven door een zekere P. Wilms in 1593 en 1594. De tekst van Elckerlijc komt voor fol. 141 (thans 90) e.v. Zie J.D[eschamps] in Bulletin van de Koninklijke Bibliotheek Albert I, 14, nr 4 (10 april 1970), blz. 27 e.v. en in Viff jaar aanwinsten 1969-1973 [van de Koninklijke Bibliotheek], Brussel 1975, blz. 141 e.v.

[p. viii]

vertonen een aantal grotere en kleinere afwijkingen die er schijnen op te wijzen dat er een verwantschap bestaat tussen de druk van W. Vorsterman en die van Govaert Bac en, zij het in mindere mate, tussen het handschrift en de druk van Chr. Snellaert^5..

De volledige titel van Elckerlijc luidt in de druk van W. Vorsterman: Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc - Hoe dat elckerlijc mensche wert ghedaecht Gode rekeninghe te doen. Het stuk is dus een ‘Spiegel’, een didactisch geschrift, waarin ons, ‘in den maniere van eenen speele ofte esbatemente’, wordt vertoond hoe ‘Elckerlijc’, dit is ieder mens, meer bepaald de zondige mens, tot de ‘salicheyt’ kan komen, wanneer hij vóór God wordt gedaagd om rekenschap af te leggen over zijn daden. Afgezien van God en ‘die ynghel’, die respectievelijk enkel aan het begin en het slot optreden, komen in Elckerlijc slechts allegorische personages voor: de Dood, die door God wordt uitgezonden om ‘Elckerlijc’ te waarschuwen dat hij een ‘pelgrimagie’^6. moet ondernemen ‘die niemant ter werelt en mach verbi’; ‘Gheselscap’, ‘Maghe’ en ‘Neve’^7. en ‘tGoet’, die weigeren met ‘Elckerlijc’ mee te gaan; en de ‘Duecht’ van ‘Elckerlijc’, die te zwak is om hem te vergezellen op diens ‘langhe vaert’ en hem brengt bij haar zuster ‘Kennisse’, het berouwvol zelf-inzicht. Deze verwijst de rouwmoedige ‘Elckerlijc’ naar ‘Biechte’, die woont ‘int Huys der Salicheyden’. Wanneer ‘Elckerlijc’ zijn ‘penitencie’ heeft volbracht, wordt zijn

5. Zie J. Van Mierlo, Elckerlijc..., Turnhout 1949, blz. 7 e.v. Een diplomatische editie van de vier teksten met uitvoerige beschrijving van de drie drukken en het handschrift werd in 1979 bezorgd door M.J.M. De Haan met medewerking van B.J. Van Delden, Leiden 1979.

6. Zie over de middeleeuws-christelijke, allegorische betekenis van de begrippen ‘spiegel’, ‘rekeninge’ en ‘pelgrimagie’: J.B. Drewes, Den Spieghel der Salicheit van Elckerlijc als allegorisch stuk, in Jaarboek van De Fonteine, 1968, blz. 81 e.v.

7. De betekenis van ‘Maghe’ en ‘Neve’ is respectievelijk: bloedverwant van vaderszijde en van moederszijde; zie de uitgave van H.J.E. Endepols, Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc, Groningen 1955, blz. 48.

[p. ix]

‘Duecht’ weer gezond en komen zijn natuurlijke vermogens, ‘Wijsheyt’ of ‘Vroetscap’, - de alledaagse levenswijsheid, - ‘Cracht’, ‘Schoonheyt’ en ‘Vijf Sinnen’^8., - het verstand, - die nu bovennatuurlijke betekenis hebben gekregen, opnieuw bij hem. Hij maakt zijn testament en ontvangt de laatste sacramenten. Bij het graf zullen achtereenvolgens ‘Schoonheyt’, ‘Cracht’, ‘Vroetscap’, ‘Vijf Sinnen’ en ten slotte ook ‘Kennisse’ hem verlaten en enkel zijn ‘Duecht’ zal hem voor de rechterstoel van God terzijde staan.

Hiermee hebben wij dan reeds de algemene gang van de handeling aangegeven. Ze evolueert sober en zonder overbodige verwikkelingen naar de ontknoping. Van centrale betekenis is de inkeer van ‘Elckerlijc’ die, in de steek gelaten door ‘Gheselscap’, ‘Maghe’ en ‘Neve’, en ‘tGoet’, tot het inzicht komt dat vrienden, familieleden en stoffelijk bezit de mens van geen nut zijn in het aanschijn van de dood. Ten einde raad wendt ‘Elckerlijc’ zich tot zijn ‘Duecht’, die echter te ziek is om met hem mee te gaan. Wij vernemen dan verder in het stuk hoe deze, door het berouw en de genademiddelen van de Kerk terug gezond geworden, hem alleen voor de Opperste Heer zal bijstaan.

De les wordt ons voorgehouden, niet als een dor en nadrukkelijk betoog, maar in dramatische uitbeelding, waaruit ze als het ware vanzelf voortvloeit en ons dan ook veel directer aanspreekt. Kunnen wij de auteur van Elckerlijc geen groot ‘dichter’ noemen - hiervoor beantwoordt zijn vers niet voldoende aan het vormgevoel van de moderne lezer - hij was ongetwijfeld een groot kunstenaar. Wijzen wij hier slechts terloops op zijn zin voor het dramatische en op de evenwichtige structuur van het geheel; op de voortreffelijk-

8. Zie over de betekenis van ‘Kennisse’, ‘Wijsheyt’ of ‘Vroetscap’ en ‘Vijf Sinnen’: L.C. Michels, Elckerlijc, in Handelingen van het veertiende Nederlandsche Philologen-Congres..., Groningen 1931, blz. 48 en Kanttekeningen bij de Spieghel der Menscheliker Behoudenisse, in V.M.A., 1950, blz. 171 e.v. Volgens Eug. Van Der Heijden, Een moeilijke plaats uit Elckerlijc in Spiegel der Letteren, 6 (1962-1963), blz. 221 dient ‘Kennisse’ echter eerder geïnterpreteerd als ‘ons natuurlijk bewustzijn, waarvan het berouwvol zelfinzicht een functie is’. Nog een andere interpretatie bij R. Vos, Over de betekenis van enkele allegorische figuren in de Elckerlijc, in Spiegel der Letteren, 9 (1965-1966), blz. 1 e.v., waar ook over de andere allegorische personages wordt gehandeld. ‘Vijf Sinnen’ wordt er omschreven als ‘de zintuigen en het gebruik ervan’.

[p. x]

heid van de dialoog ook, met tal van schilderachtige uitdrukkingen aan de levende volkstaal ontleend; op de vrij zuivere taal, waarin de rederijkersomschrijvingen en stop-lappen slechts zelden storend zijn; op het kunstig aanbrengen van strofische vormen - een refrein en twee rondelen - en op het ontbreken van zuiver rijmtechnische virtuositeiten die zoveel rederijkersprodukten ongenietbaar maken. Hij stijgt ook uit boven zijn tijd door zijn visie van de dood die niets heeft van het krampachtige en griezelige dat juist zo typisch is voor de Late Middeleeuwen^9.. Zijn grootste verdienste ligt echter in zijn behandeling van de personages, die geen koude abstracties zijn gebleven, maar voldoende werden geïndividualiseerd om de toeschouwer te kunnen boeien zonder daarbij iets van hun algemeen geldende betekenis te verliezen. Dit maakt Elckerlijc tot het meesterwerk in het genre en verklaart zijn blijvende bijval bij het modern toneelpubliek^10..

9. J. Vanderheijden, Het Thema en de Uitbeelding van den Dood..., Gent z.j., blz. 81 e.v.

10. Zie over de ‘bronnen’ van Elckerlijc: K. Goedeke, Every-man, Homulus und Hekastus..., Hannover 1865; de uitgave van H.J.E. Endepols (6e druk), blz. xiii e.v.; A. Burssens, Een nieuwe Nederlandse bron van ‘Elckerlijc’, in Paginae Bibliographicae, 1 (1926), blz. 306 e.v.; G. Kazemier, Elckerlijc, Het dal sonder Wederkeeren, en de mystiek, in N.Tg., 34 (1940), blz. 87 e.v.; blz. 116 e.v.; A. Borguet, Is ‘Het Dal sonder wederkeeren’ de bron van ‘Elckerlijc’, in N.Tg., 35 (1941), blz. 326 e.v.; G. Kazemier, Elckerlijc en het Dal sonder Wederkeeren, in N.Tg., 36 (1942), blz. 34 e.v. en R. Vos, Het motief van Elckerlijc van Chinese oorsprong? in N.Tg., 56 (1963), blz. 165 e.v. en De Elckerlijc en een Joodse parabel, in N.Tg., 59 (1966), blz. 363 e.v.

Datering

De Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc werd in het Latijn bewerkt door Chr. Ischyrius onder de titel Homvlvs Petri Diesthemii, Comoedia in primis lepida et pia, in rem Christiani hominis adprime faciens, An(t)uerpie quondam in publico ciuitatum Brabanticarum conuentu uulgariter acta, palmamque adepta^11., waaruit wij vernemen dat de auteur van het Nederlandse stuk een zekere van Diest is en het spel ‘eertijds’ opgevoerd

11. Zie de uitgave van A. Roersch, Chr. Ischyrius, Homulus..., Gand-Anvers 1903. Zie over Chr. Ischyrius: J.F.M. Sterck, in N.N.B.W., Dl 8, kol. 905 e.v. en J.L. Blonden, C. Stercken of Ischyrius, in T.T.L., 20 (1932), blz. 191 e.v.

[p. xi]

werd te Antwerpen op een bijeenkomst van Brabantse Kamers en er de eerste prijs won. De laatste bijzonderheid zou een interessante aanwijzing kunnen zijn voor de datering. Jammer genoeg weten wij niets over een ‘Landjuweel’ dat in het laatste kwart van de 15de eeuw te Antwerpen zou hebben plaats gehad. Het bekende Rederijkersfeest van 1496 schijnt hier niet in aanmerking te kunnen komen: vooreerst was het geen bijeenkomst van Brabantse Kamers, ook verenigingen uit Vlaanderen, Holland en Zeeland namen er aan deel; bovendien blijkt uit de tekst van Elckerlijc nergens dat het stuk geschreven werd als een antwoord op de ‘vrage’: ‘Welc het meeste misterie ende wonderlycste werc was dat God oyt dede tot des menschen salicheyt’; tenslotte kan het spel moeilijk met het oog op een wedstrijd uit 1496 vervaardigd zijn, aangezien de oudste druk die wij bezitten uit ca 1496 dagtekent en daarbij nog zo corrupt is dat de oorspronkelijke tekst vermoedelijk verscheidene jaren vroeger werd geschreven^12..

12. Zie J. Van Mierlo, De Prioriteit van Elckerlijc tegenover Everyman gehandhaafd, Turnhout 1948, blz. 91. Volgens R. Vos, De datering van de Elckerlijc, in Spiegel der Letteren, 9 (1965-1966), blz. 101 e.v. zou Elckerlijc geschreven zijn in de eerste helft en zelfs vroeg in de 15de eeuw en wel op grond van de ‘grote overeenkomst in motieven, gedachten en woordkeus... met het dichtwerk van Willem van Hildegaersberch’.

Auteurschap

Bij het identificeren van Petrus van Diest staan wij eveneens voor moeilijkheden. H. Logeman heeft het auteurschap van de kartuizer Petrus Dorlandus (1451-1507), vicarius van het klooster te Zelem bij Diest, verdedigd^13., maar L. Willems heeft hiertegen belangrijke bezwaren ingebracht^14.. J. van Mierlo heeft die trachten te weerleggen en herhaaldelijk betoogd dat Petrus Dorlandus wel als de schrijver van het stuk beschouwd moet worden. Het voornaamste argument ligt volgens hem in de omstandigheid dat Elckerlijc het werk moet zijn van een onderlegd theoloog, wat Petrus Dorlandus ongetwijfeld is geweest^15.. Hiertegenover staat echter

13. H. Logeman, a.w., blz. xvii.

14. L. Willems, a.w., blz. 1 e.v.

15. J. Van Mierlo, De Dichter van Elckerlijc, in V.M.A., 1940, blz. 229 e.v.; De Prioriteit van Elckerlijc tegenover Everyman gehandhaafd, Turnhout 1948, blz. 90 e.v. en Petrus Diesthemius, in V.M.A., 1952, blz. 267 e.v.
Het auteurschap van A. de Roovere werd verdedigd door Th. De Jagher, De dichter van Elckerlijc is Anthonis De Roovere, in Roeping, 21 (1943), blz. 117 e.v. en weerlegd door J. Van Mierlo, Antonis de Roovere, de dichter van Elckerlijc? in V.M.A., 1943, blz. 251 e.v.

[p. xii]

dat Petrus Dorlandus nooit Petrus Diesthemius wordt genoemd en dat de lijst Opuscula edita venerabili patro Petro Dorlando ordinis carthusiensis, waarschijnlijk door Andries van Amsterdam opgemaakt, naast de Latijnse werken, enkel ‘quaedam alia in lingua nostra vernacula ad quasdam religiosas feminas’^16. bevat, wat het geval is voor de teruggevonden Levens van Sint Anna en van Sint Jozef^17., maar niet voor de Spyeghel der Salicheyt, die zeker met het oog op een ruimer publiek werd geschreven.

16. Deze lijst komt voor in het tractaat: De enormi proprietate monachorum vitio dialogus cultissimus, Leuven, Dirc Martens, 1513; ze werd uitvoerig besproken door L. Willems, a.w., blz. 11 e.v.; zie over Petrus Dorlandus verder: H.J.J. Scholtens, De Kartuizer Pieter Dorlant, in Ons Geestelijk Erf, 9 (1935), blz. 190 e.v.; De litteraire Nalatenschap van de Kartuizers in de Nederlanden, in Ons Geestelijk Erf, 25 (1951), blz. 9 e.v.; De Kartuizer Petrus Dorlant en de Elckerlijc-problemen, in Ons Geestelijk Erf, 26 (1952), blz. 26 e.v.; J. Van Mierlo, Petrus Dorlandus Diesthemius, de dichter van Elckerlijc, in Ons Geestelijk Erf, 27 (1953), blz. 89 e.v. met naschrift van H.J.J. Scholtens; F. Van Vinckenroye, Handschrift 391 B van het Algemeen Rijksarchief te Brussel, een onbekend refrein en de dichter van Elckerlijc, in Handelingen van de Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 11 (1957), blz. 163 e.v. en Petrus Diest, Dekaan van de Facultas artium aan de Universiteit te Trier, in Leuvense Bijdragen, 55 (1966), blz. 161 e.v.; Th. Ausems, Elckerlijc's auteur, in Dr. L. Reypens-Album, Antwerpen 1964, blz. 37 e.v.; R. Vos, Is Petrus Dorlandus de auteur van de Elckerlijc, in Ons Geestelijk Erf, 39 (1965), blz. 408 e.v. (met een Naschrift van Th Ausems, blz. 426 e.v.).

17. Gent, Universiteitsbibliotheek, hs. nr 1080 en hs. nr 895. Zie hierover: L. Willems, Pieter Doorlant en zijne twee Levens van Sint Anna, in Tijdschrift voor Boek- en Bibliotheekwezen, 8 (1910), blz. 1 e.v.

Elckerlijc en Everyman

De omstandigheid dat Elckerlijc opgevoerd werd op een ‘Landjuweel’ is reeds een aanwijzing dat het Nederlandse spel oorspronkelijk is en het Engelse Everyman een vertaling. Dat beide stukken zouden teruggaan op een zelfde Latijns of Frans origineel is onwaarschijnlijk. Afgezien van het feit dat een dergelijk Latijns of Frans spel onbekend is, wijst de zeer nauwe overeenkomst van beide teksten er op dat het ene stuk een vertaling moet zijn van het andere.

[p. xiii]

De vraag naar de prioriteit tussen Elckerlijc en Everyman werd voor het eerst gesteld door G. Kalff in 1890. Zonder aan deze kwestie een eigenlijk onderzoek te wijden, gaf hij als zijn mening te kennen dat het Engelse stuk waarschijnlijk een vertaling was van het Nederlandse^18.. In 1892 publiceerde H. Logeman een parallel-uitgave van beide teksten en trachtte het bewijs te leveren dat het Nederlandse spel oorspronkelijk was^19.. In 1897 echter bezorgde K.H. de Raaf een kritische uitgave van Elckerlijc waarin hij de prioriteit van Everyman verdedigde^20.. Hij slaagde er evenwel niet in H. Logeman te overtuigen, die in 1902 aan deze vraag een nieuw onderzoek wijdde^21.. Hierop volgde in 1903 een bijdrage van K.H. de Raaf, op wie de bewijsvoering van H. Logeman evenmin indruk had gemaakt^22.. Daarna komen dan weer geleerden aan het woord die telkens met nieuwe, nu eens meer, dan weer minder overtuigende argumenten de prioriteit van Elckerlijc hebben verdedigd: J.M. Manly^23. en F.A. Wood^24. in 1910, L. Willems^25. in 1934, E.R. Tigg^26. in 1939 en R.W. Zandvoort^27. in 1941. Stippen wij nog aan dat K.H. de Raaf^28. in 1934 had verklaard niet langer een voorstander van Everyman te zijn en J. van Mierlo, de bekende specialist van onze Middelnederlandse letterkunde, herhaaldelijk voor de prioriteit van Elckerlijc opgekomen was. Het heeft dan ook heel wat verwondering gewekt toen H. de

18. G. Kalff, Elckerlijc, Homulus, Hekastus, Every-Man, in T.N.T.L., 9 (1890), blz. 12 e.v.

19. H. Logeman, a.w., blz. xxv e.v.

20. K.H. De Raaf, Den Spyegel der Salicheyt van Elckerlijc..., Groningen 1897, blz. 2 e.v.

21. H. Logeman, Elckerlijc-Everyman..., Gand 1902.

22. K.H. De Raaf, Nogmaals een en ander over de verhouding van Den Spyeghel der Salicheyt van Elckerlijc tot The Somonyng of Everyman, in T.N.T.L., 22 (1903), blz. 241 e.v.

23. J.M. Manly, Elckerlijc-Everyman: The Question of Priority, in Modern Philology, 8 (1910-1911), blz. 269 e.v.

24. F.A. Wood, Elckerlijc-Everyman: The Question of Priority, in Modern Philology, 8 (1910-1911), blz. 279 e.v.

25. L. Willems, a.w., blz. 159 e.v.

26. E.R. Tigg, Is Elckerlijc prior to Everyman? in Journal of English and Germanic Philology, 1939, blz. 568 e.v.; eveneens opgenomen in Neophilologus, 26 (1941), blz. 121 e.v.

27. R.W. Zandvoort, Elckerlijc-Everyman, in English Studies, 23 (1941), blz. 1 e.v.

28. K.H. De Raaf in een bespreking van de Elckerlijc-Studiën van L. Willems in de Nieuwe Rotterdamsche Courant van 12 oktober 1934.

[p. xiv]

Vocht in 1947 een uitvoerige studie publiceerde over Every-man, waarin met bijzondere nadruk de oorspronkelijkheid van het Engelse stuk werd verdedigd^29.. H. de Vocht meent aan Everyman de prioriteit te kunnen toekennen omdat het stuk beter zou beantwoorden aan het doel van een moraliteit: de toehoorders stichten en onderwijzen, terwijl de belangstelling van de ‘vertaler’ in de eerste plaats zou gegaan zijn naar de mooie literaire vorm. Dit zou hem er toe geleid hebben de inhoud te verwaarlozen en Elckerlijc zou dan ook allerlei theologische onjuistheden bevatten. Na eerst een zekere instemming te hebben gevonden^30., werd het werk van H. de Vocht door H.J.E. Endepols^31., R.W. Zandvoort^32. en vooral J. van Mierlo^33. zeer streng beoordeeld. Ten slotte heeft deze laatste de prioriteitsvraag opnieuw onderzocht in twee uitgebreide publikaties, waarin niet enkel de tekortkomingen in het werk van H. de Vocht scherp op de korrel werden genomen, maar ook een belangrijke bijdrage werd geleverd ten voordele van de oorspronkelijkheid van Elckerlijc, die sterker dan vroeger is komen vast te staan^34.. Van al de bewijzen die voor de prioriteit van het Nederlandse spel zijn aangevoerd, is ongetwijfeld het betoog van E.R. Tigg, dat steunt op de vergelijking tussen de rijmschema's en de rijmparen in beide stukken, het meest overtuigend. J. van Mierlo heeft de bewijsvoering van de Engelse geleerde weer opgenomen en op merkwaardige wijze aangevuld. Hij toont verder aan dat H. de Vocht de draagwijdte van het betoog van E.R. Tigg niet heeft begrepen. De bewering als zou Elckerlijc minder juist in de leer zijn dan Every-man wordt eveneens door J. van Mierlo afgewezen, die tot het besluit komt dat de dichter van Elckerlijc, afgezien van enkele plaatsen waar hij minder gelukkig of nauwkeurig was in zijn formuleringen of de duidelijkheid aan de literai-

29. H. De Vocht, Everyman..., Louvain 1947.

30. Zie O. Hendriks, A.A., Everyman en Elckerlijc, in Roeping, 25 (1948), blz. 44 e.v. en C.G.N. De Vooys, Elckerlijc en Everyman, in N.Tg., 41 (1948), blz. 115 e.v.

31. H.J.E. Endepols, Enige kanttekeningen bij Everyman, A comparative Study van H. De Vocht, in Roeping, 25 (1948), blz. 150 e.v.

32. R.W. Zandvoort in een bespreking van het werk van H. de Vocht in The Review of English Studies, 25 (1949), blz. 66 e.v.

33. J. Van Mierlo in een bespreking van het werk van H. de Vocht in Dietsche Warande en Belfort, 1948, blz. 304 e.v.

34. J. Van Mierlo, De Prioriteit van Elckerlijc tegenover Everyman gehandhaafd, Turnhout 1948, en Elckerlijc..., Turnhout 1949.

[p. xv]

re vorm opofferde, theologisch betrouwbaarder is dan de Engelse vertaler, die de druk van W. Vorsterman zou hebben gebruikt^35..

35. Het laatste is echter weinig waarschijnlijk; zie R. Vos, Elckerlijc - Everyman - Homulus - Der sünden Loin ist der Toid, in T.N.T.L., 82 (1966), blz. 129 e.v.

Bewerkingen

Het Nederlandse spel is niet enkel het voorbeeld geweest van het Engelse Everyman, maar ook van de Latijnse Homulus van Chr. Ischyrius, die op zijn beurt het uitgangspunt is geworden van alle verdere bewerkingen: het verdienstelijke Latijnse schooldrama Hecastus van G. Macropedius (ca 1475-1558), opgevoerd te Utrecht door de leerlingen van de Hiëronymusschool in 1538 en het volgend jaar voor het eerst gedrukt^36.; Der sünden loin ist der Toid van de Keulse drukker J. van Gennep (1540), die ook de tekst van Elckerlijc en Hecastus heeft gebruikt^37.; de Mercator (1540) van Th. Naogeorgus^38. en De Düdesche Schlömer (1584) van J. Stricker^39.. Van de moderne bewerkingen vermelden wij hier enkel die van Hugo von Hofmannsthal, Jedermann, Das Spiel vom Sterben des reichen Mannes, in 1911 voltooid en datzelfde jaar reeds te Berlijn door Max Reinhardt opgevoerd, maar vooral beroemd geworden door de vertoningen voor de Dom te Salzburg van 1920 af. Dat de oorspronkelijke tekst van Elckerlijc echter niet ‘bewerkt’ dient te worden om een modern to-

36. Zie: J. Bolte, Drei Schauspiele vom sterbenden Menschen..., Leipzig 1927, blz. viii e.v. H. Sachs bezorgde een Duitse vertaling van Hekastus (1549), waarvan H. von Hofmannsthal, naast Everyman, gebruik heeft gemaakt. Zie ook: M. Van Helleputte, A propos de l'influence d'Elckerlijc en Allemagne in Tijdschrift voor Levende Talen, 28 (1962), blz. 410 e.v.

37. Uitgegeven door P. Norrenberg, Homulus (Der sünden loin ist der Toid), Viersen 1873. Van de bewerkingen van J. Van Gennep zijn twee Nederlandse vertalingen bekend. De eerste, gedrukt te Nijmegen in 1556, werd opnieuw uitgegeven door C.P. Serrure, Van Homulus. Een schoene Comedie..., Gent 1857; de tweede, verschenen te Utrecht z.j., door J.W. van Bart, Een Comedia ofte Spel van Homulus..., Utrecht 1904.

38. Zie J. Bolte, a.w., blz. xvi e.v. Van dit werk is een Nederlandse vertaling bewaard (Antwerpen, N. Mollijns, 1583 en latere uitgaven).

39. Uitgegeven door J. Bolte, De Düdesche Schlömer..., Norden-Leipzig 1889.

[p. xvi]

neelpubliek te kunnen boeien, bewezen de talrijke opvoeringen uit de laatste jaren, die telkens weer de voortreffelijke dramatische kwaliteiten lieten blijken van een werk dat tot de Wereldliteratuur kan worden gerekend^40..

40. Zie de uitgave van H.J.E. Endepols, blz. xxxvi e.v.; J.J. Mak, Indrukken van de Elckerlyc-opvoering te Delft, in De Vlaamse Gids, 34 (1950), blz. 633 e.v.