Eerste Druk. Jaargang 1987

[p. 9]

Autobiografisch schrijven in 1987

Naar Cees Nooteboom in zijn In Nederland beweert, schrijven auteurs in ons land ‘ofwel geheime dagboeken, die dan toch gepubliceerd worden, ofwel geschriften die duidelijk over henzelf gaan.’ Willem Frederik Hermans wordt niet moe te herhalen dat in Nederland de autobiografische literatuur sterk de overhand zou hebben. Wim de Bie spot in zijn Meneer Foppe en het gedoe mild met de dagboekenhausse die we zouden beleven.

Wie op zulke commentaren afgaat, moet wel gaan geloven dat de stelling, dat Nederland geen traditie op het gebied van dagboeken en andere persoonlijke geschriften zou hebben, misplaatst is. Dat zou jammer zijn voor mij. Want juist die gedachte was het uitgangspunt bij het schrijven van mijn recente pleidooi Het dagboek als kunstvorm. Ik ben niet iemand die altijd gelijk heeft. Maar in dit geval geloof ik toch dat ik het bij het rechte eind had. Egodocumenten krijgen bij ons in de literaire geschiedschrijving niet de plaats die zij verdienen. De letterkundige recensenten bezien autobiografische literatuur met een hoge mate van argwaan.

De dagboeken van Anne Frank en Etty Hillesum, die sinds kort in voorbeeldige edities beschikbaar zijn, vonden weliswaar grote waardering bij het publiek. Maar in de canon zoals die stilzwijgend geldt, wordt deze schrijfsters slechts een plaats in de marge gegund. Verwant werk vergaat het niet veel anders. Middelmatige romans en armzalige dichtbundels worden ernstiger genomen dan een geslaagd boek in het autobiografische genre. Misschien zijn er voor die terughoudendheid eerbiedwaardige verontschuldigingen aan te voeren. Als je van een auteur een verhaal ongunstig beoordeelt, wijs je niet de hele schrijver af. In autobiografische literatuur maakt de auteur zichzelf zozeer tot inzet van zijn werk, dat een misprijzing van zijn boek bijna onvermijdelijk een afwijzing van zijn persoon inhoudt. Een vrouw als Sei Shônagon die lang geleden in een ver land leefde, kan door haar journaal tot een mens van vlees en bloed wor-

[p. 10]

den. Een vrouw evenwel die nu in Nederland leeft, kan in haar dagboek of haar correspondentie in een wassen beeld veranderen. Andreas Burnier, in de ban geraakt van het holisme, lijkt voor mij in haar brievenbundel Gesprekken in de nacht en het boek met gefingeerde brieven De rondgang der gevangenen van een andere planeet afkomstig te zijn. Helen Knopper liet haar dagboek Met naam en toenaam drukken en in mijn geval blijft ook met haar ieder contact uit.

Maar zeker bij autobiografische literatuur kunnen beoordelingen zeer ver uiteenlopen. Het is niet toevallig dat een aantal van onze meest controversiële auteurs vooral over het eigen bestaan schrijft. Er is in de literatuur een hardvochtig onderscheid: dat tussen de gedrevene en de meedraaier. De eerste spendeert zijn talent aan het storten van hartebloed, de tweede heeft zich bekwaamd in literaire foefjes. De opinies van de eerste roepen weerstanden op, de tweede haast zich altijd aan de goede kant te staan. Gerard Reve is bij uitstek zo'n gedrevene, als autobiograaf vond hij ook in 1987 zijn gelijke niet. A. Moonen, wiens meeste werk opnieuw werd uitgegeven, behoort eveneens tot de gedrevenen. Tekenend is hoe verdeeld de meningen over hem zijn. Niet alleen aan de borreltafel wordt hij als een ‘engerd’ afgeschilderd, ik reken hem echter tot onze meest begaafde prozaïsten. Boudewijn Büch draagt men ook al nooit lauwe gevoelens toe. Men is een fel bestrijder of een hartstochtelijk voorstander. Hij publiceerde Het dolhuis, een roman maar een roman met een hoog autobiografisch gehalte.

In heel wat egodocumenten uit het afgelopen jaar werden de traditionele grenzen tussen de genres overschreden. Voor sommige boeken is het moeilijk een passende genre-aanduiding te verzinnen. Alfred Kossmanns Duurzame gewoonten is nauwelijks onder de gangbare definities te brengen, de bundel bevat autobiografische essays van een uniek soort. De voorheen als dichter bekende Benno Barnard ontmoette veel waardering met zijn Uitgesteld paradijs. Het boek bevat hoogstpersoonlijke en toch altijd herkenbare beschouwingen, misschien net iets té sierlijk geschreven. Veel indruk maakten op mij ook Barnards ‘Veertien notities over mijn vader’, opgenomen in Tijdverdrijf voor enkle fijne luiden. Dat boek was verder met artikelen over

[p. 11]

poëzie gevuld, die overigens de persoonlijke toets niet ontberen. Ook de aantekeningen die Hans van Straten bijeenbracht in De omgevallen boekenkast laten zich slecht onder één noemer brengen. Het boek biedt savante aforismen, vermakelijke anekdotes, indringende herinneringen en nog veel meer.

Rond de autobiografische literatuur bestaan tegenstrijdigheden: de geheimen die openbaar worden, het persoonlijke dat tegelijk publiek domein is. Geen wonder dat er een uitgebreid terrein is waar egodocument en journalistiek slecht te onderscheiden zijn. Sommige van onze beste columnisten bedrijven in hun journalistieke werk een literaire vorm van zelfexpressie. Renate Rubinstein is één van hen, zoals weer bleek uit haar bundel Tijd van leven. Ook J.H. Donner vindt zijn inspiratie bijna altijd in het eigen bestaan. In 1983 werd hij getroffen door een hersenbloeding. Hij raakte ernstig gehandicapt en moest in een verpleeghuis opgenomen worden. Hij wist zich met bovenmenselijke inspanning zo ver te revalideren dat hij een wekelijkse column in NRC Handelsblad kon gaan verzorgen. De stukjes worden regelmatig gebundeld en hebben dan succes. Afgelopen jaar werden uitgegeven Slecht nieuws voor iedereen en Geen patiënten. Een column van Donner kan over niets anders gaan dan zijn dagindeling en toch een literair juweel zijn. In het verleden ondervond hij aanzienlijk minder sympathie dan tegenwoordig. Tim Krabbé en Max Pam brachten een aantal van Donners beschouwingen over schaken uit de periode vanaf 1950 bijeen in De Koning en lieten zo zien dat hij ook vroeger een autobiografisch schrijver van betekenis was. Het reisverhaal is eveneens een genre op de grens van literatuur en journalistiek. De journaliste Lieve Joris blijkt in haar Terug naar Kongo een schrijfster, en schrijver Bas Heijne ontpopt zich in Vreemde reis regelmatig als een journalist. Heijne schuwt conventionele bestemmingen als Parijs, Athene, Rome niet. De reis van Lieve Joris - eerder publiceerde ze onder de titel De Golf een verslag van een reis door enkele Arabische staten - voerde haar naar Zaïre, het vroegere Belgisch-Kongo. De aanleiding van de reis was zonder meer literair: ze wilde het spoor volgen van haar oom die missionaris is geweest. Het resultaat was toch dat ze hedendaags Zaïre verkende. Vooral in

[p. 12]

Vlaanderen was er voor haar boek grote belangstelling. De Nederlandse bestsellerslijsten werden lang aangevoerd door Adriaan van Dis met zijn Een barbaar in China. Het was één van die sprankelende vingeroefeningen waar Van Dis de laatste jaren onze literatuur mee heeft verrijkt. Het verslag van zijn moeizame reis doet sterk autobiografisch aan, maar is toch voor een deel fictie. Over de reisgenote die hem in de werkelijkheid vergezelde bijvoorbeeld, wordt in het verhaal niets gezegd. Daar tegenover staan schrijvers die, dicht bij de werkelijkheid blijvend, hun boeken als fictie presenteren. Maarten 't Hart schreef de sleutelroman Het uur tussen hond en wolf om een ruzie met de vertaler Hans W. Bakx uit te vechten. Deze sloeg vernietigend terug met Midas' tranen, daarin werd de persoonlijke aanleiding ook nauwelijks verhuld.

Aan dagboeken verscheen er in Nederland betrekkelijk weinig het afgelopen jaar. Wielrenner Maarten Ducrot publiceerde zijn Berichten uit de Tour de France. Doordat hij zoveel in zijn dagboek moest schrijven, was hij niet succesvol in de koers. Doordat het rijden van de wedstrijd zoveel energie vergde, kon hij ook niet schitteren in zijn journaal.

Uit de Vlaamse letteren zijn drie dagboeken het signaleren waard. Daniël Robberechts is zijn Dagboek gaan publiceren. In de drie tot nu toe verschenen delen worden de jaren 1964 tot 1968 afgehandeld. Frans Boenders ging op reis en kwam met een interessant Tibetaans dagboek thuis. De op 29-jarige leeftijd gestorven Marc Mijlemans behoorde met Tom Lanoye, Herman Brusselmans en anderen tot de mooie jonge goden van de Vlaamse literatuur. In het blad Humo schreef hij in dagboekvorm melancholieke televisiekritieken. De stukken werden gebundeld in Mijl op zeven en vormen een boeiend persoonlijk document. ‘Een blote ziel is vies’, schreef Mijlemans. Maar hij legde in deze notities op heel terloopse wijze zijn eigen door de omstandigheden geschonden ziel bloot.

Het probleem van de vormgeving speelt in de autobiografische literatuur een veel grotere rol dan soms gedacht wordt. Een geschikte vorm aan een roman geven lukt de meeste schrijvers wel, bijna niemand slaagt erin zijn memoires op een overtuigende wijze te vertellen. De Memoires van Willem Oltmans

[p. 13]

missen een concept en werden een zonderlinge mengeling van dagboek en gedenkschrift. In 1987 verscheen het derde deel en daarmee zijn we pas tot 1959 gevorderd. Oltmans - die als televisiepersoonlijkheid weet te vermaken maar als journalist snel verveelt - kwam tot de ontdekking dat zijn dagboekaantekeningen niet voor zichzelf spreken. De toelichtingen nemen daarom meer plaats in dan de notities zelf. Het blijkt steeds weer dat het zeurende hoofdpijntje, een huiselijke ruzie, een gefnuikte liefde universeler onderwerpen zijn dan laten we zeggen de wereldpolitiek. Dat is opnieuw zo'n paradox van het egodocument. De boeken van Oltmans lopen vol Very Important Persons, in zijn beschrijvingen worden ze echter Erg Oninteressante Mensen. Ook zijn stilistisch onvermogen doet Oltmans mislukken als auteur van memoires.

Over Hans Freudenthal kan vanwege zijn Schrijf dat op, Hans hetzelfde gezegd worden. Maar een literaire schrijver als Jan G. Elburg bracht het er in Geen letterheren beslist niet veel beter af. Pierre H. Dubois besloot zijn zogenoemde Memoranda in serie te laten verschijnen, Hermetisch en besterd was het eerste deel. Behalve de zwakke formuleertrant is er nog het een en ander tegen het boek in te brengen. Er ontbreekt een perspectief dat het mogelijk maakt de reeks feiten als een geheel te zien. De passages over zijn persoonlijke bestaan en die over het letterkundige leven verhouden zich niet harmonisch. Wie desondanks in het boek doorzet wordt niet beloond, want bij Dubois ben je ook voor een pakkende anekdote aan het verkeerde adres.

De sneeuw van weleer door Bertus Aafjes mag evenmin geslaagd heten. Een verdienste is wel dat Aafjes - die in de jaren vijftig op ingrijpende wijze de gunst van de massa en de bewondering van de literaire elite verspeelde - zich niet liet bevangen door vertedering of met ongenuanceerde wrok op zijn jeugd terug ging zien. Freek de Jonges jeugdherinneringen zoals verteld in Zaansch Veem zijn sterk gekleurd door nostalgie. Desondanks tonen deze memoires van een Zaanse domineeszoon duidelijk dat de cabaretier De Jonge een schrijver is. Sal Santen blikte ook al terug op zijn kindertijd, in Heden kijkdag. In Vlaanderen zette Karel Jonckheere zijn memoires voort met

[p. 14]

Wuiven naar gisteren, vooral gewijd aan zijn contacten met Hollandse schrijvers.

De memoires van G.L. Durlacher die het concentratiekamp overleefde - in 1987 verscheen Drenkeling. Kinderjaren in het Derde Rijk - laten zich nauwelijks met literaire maatstaven meten. Indrukwekkend waren de Herinneringen aan Anne Frank van Miep Gies. Zij heeft geruime tijd de onderduikers in het Achterhuis geholpen. Liesbeth den Uyl is een vreemdelinge in het land der letteren, toch was zij de enige die een volledig bevredigende vorm wist te vinden voor haar memoires. In Ik ben wel gek maar niet goed vertelt de echtgenote van de bekende sociaaldemocratische politicus over haar bewogen leven op een manier die haar dicht bij de columnisten plaatst.

Egodocumenten van schrijvers vullen soms de literatuur-historie aan. Dat geldt onder meer voor de brieven van J.C. van Schagen die gebundeld werden in Je moet het zwijgen en voor Gerrit Achterbergs Briefwisseling met Gerrit Kamphuis. In zijn twee boeken met brieven uit de jaren 1976-1986, Kroniek van een karakter, droeg Jeroen Brouwers ook veel stof aan voor letterkundige geschiedschrijvers. Hij heeft in de Nederlandse literatuur een hele kudde bêtes noires, met vele schrijvers wordt in weinig diplomatieke bewoordingen afgerekend. Goede vrienden van Brouwers zoals de boekbesprekers T. van Deel en J. Goedegebuure zal hij door deze publicatie echter ook niet gelukkig hebben gemaakt. Na dit werk waarin hun gebrek aan integriteit bij het beoordelen van literatuur breed uitgemeten wordt, zal van hen wel nooit meer een recensie kunnen verschijnen waaraan gezag wordt toegekend. Brouwers heeft natuurlijk meer gedaan dan op onthutsend openhartige wijze eigen en andermans opportunisme te documenteren. Weliswaar evenaart hij nooit het peil dat Reve als briefschrijver bereikt, maar ook hij verheft de brief tot kunst. Dat Brouwers in Kroniek van een karakter een man van bombast en barok blijft, dat de brieven dikwijls buitengewoon somber zijn, doet daar weinig aan af.

Aan literatuur uit het verleden wordt in Nederland nogal eens schouderophalend voorbijgegaan. We zijn te zeer in de ban geraakt van het àllernieuwste. In het voorbije jaar kon echter nie-

[p. 15]

mand heen om de bloemlezing uit de correspondentie van Louis Couperus en zijn uitgever L.J. Veen die in een editie van H.T.M. van Vliet verscheen. De brieven van De Schoolmeester werden op voortreffelijke wijze door Marita Mathijsen uitgegeven. P.J. Buijnsters bezorgde de Briefwisseling van Betje Wolff en Aagje Deken op al even prijzenswaardige manier. Met Sara Burgerhart zijn deze ook de hedendaagse lezer direct aansprekende brieven het beste dat Wolff & Deken schreven. Ze slagen er lang na hun dood in bijna alle andere autobiografische literatuur die in 1987 verscheen te doen vergeten.

Toch was het een jaar waarin in ons taalgebied de autobiografie in al haar verschijningsvormen uitstekend gedijde. Een overzicht als dit had in andere jaren nooit aan de hand van zoveel titels verschillende kenmerken van het autobiografisch schrijven kunnen illustreren. Een aantal van de genoemde boeken vond bovendien talrijke lezers. Robert Musil voorspelde in een dagboekaantekening uit 1902: ‘Wie weet zal men op den duur alleen nog maar dagboeken schrijven omdat al het andere weerzin opwekt.’ Maar voor de groeiende voorkeur bij het publiek voor persoonlijke gedenkschriften zijn vanzelfsprekend positievere verklaringen te bedenken. Voer dus voor wie nieuwe trends wil zien. Juist bij hen die de literatuur met ovaties of boegeroep begeleiden, blijft het over het egodocument echter meestal stil. Autobiografische geschriften en autobiografen - ze zijn in de Nederlandse literatuur nog steeds randverschijnselen en randfiguren. Jeroen Brouwers' brievenboeken, misschien zijn magnum opus, worden meestal afgeschilderd als zo'n randverschijnsel, voorafgegaan en gevolgd door pretentieuze romans. Liesbeth den Uyl, hoe bewonderenswaardig haar boek ook is, geldt doorgaans als een randfiguur die naast de serieuze literatuur meewandelt. De tronen worden niet voor zulke verschijnselen en figuren ontruimd. De uitspraken van De Bie, Hermans en Nooteboom getuigen minder van verontrusting over iets dat gaande is dan van angst om wat wellicht komen gaat.

Hans Warren