Eerste Druk. Jaargang 1986

[p. 9]

De Kwestie

We hebben er even op moeten wachten, maar met het verschijnen van Mystiek lichaam heeft de ‘Literaire Rellenreeks 1945 en later’ toch weer een waardige voortzetting gekregen. Het begon allemaal toen Aad Nuis in De Volkskrant van 16 mei 1986 liet weten dat er in Kellendonks roman sprake is van ‘onmiskenbaar antisemitisme in sluiers van ironie’. Hij begint wel met een bescheiden lofzang op Kellendonks stijl, vertelt dat de schrijver zich in Mystiek lichaam zelfs nog overtreft maar dan is het moment gekomen om vernietigend uit te halen: ‘Tegelijkertijd moet gezegd worden dat de ideeënwereld die in deze fraai geconstrueerde geschiedenis verbeeld wordt, opvallend rijk is aan weerzinwekkende onzin.’ En daarmee is het hoge woord eruit.

Als vervolgens Van Kooten en De Bie het verschijnen van de nieuwste Kellendonk tot ‘Brandende Kwestie’ en de roman zelf tot ‘boek met antisemitische tendensen’ uitroepen en Jan Mulder enkele dagen later in De Volkskrant het vuur nog wat aanwakkert, is de rel compleet. Ingezonden brieven, journalisten die elkaar op de stoep van huize Kellendonk verdringen om de auteur voor een interview te strikken en De Volkskrant die, hoe kan het ook anders, snel wat redactionele ruimte vrijmaakt voor een heus polemiekje tussen de beide hoofdrolspelers in het conflict.

Temidden van zoveel opwinding meent ook Carel Peeters kennelijk dat hij niet achter mag blijven. Hoewel hij in zijn bespreking van 17 mei op geen enkele manier zinspeelt op anti-joodse trekjes in Mystiek lichaam, blijkt hij op 31 mei de tournure van het jaar te hebben gemaakt. Hij wijdt opnieuw enkele kolommen aan het boek en verkondigt bij die gelegenheid dat er, ‘alle brille en waarachtigheid ten spijt’, toch iets in de roman ontspoort.

Nu worden de discussies over de morele zuiverheid van een literaire tekst maar zelden met zuiver literaire motieven gevoerd.

[p. 10]

Dat was al zo in 1952, toen de rechter zich moest buigen over Hermans' roman Ik heb altijd gelijk, dat was zo tijdens het groteske Ezelproces tegen Gerard van het Reve (1966-'68), na het verschijnen van Bezonken rood (1981) en zo was het ook deze keer. Maar het is nogal verbazingwekkend dat iemand als Aad Nuis, toch bepaald geen onbekende in de wereld van de literatuur, tot een uitspraak komt als de volgende: ‘Deze opvatting (over homosexuelen, feministen, andere kinderlozen en ook joden; BP) wordt weliswaar op allerlei manieren geïroniseerd, onder andere door het feit dat ze grotendeels in de mond wordt gelegd van een gedoemde als Leendert, maar door alle lagen van parodie en doen-alsof heen blijft een genadeloze kern van onverdraagzaamheid voelbaar.’ Nuis weet drommels goed dat ironie altijd een verschil impliceert tussen zeggen en bedoelen en de hiervoor geciteerde woorden zijn dan ook niets anders dan een krampachtige poging de morele draai te maken die hij maken wil: Kellendonks manier van denken in het algemeen aan de kaak stellen!

Dat denken wordt breed uitgemeten in het interview met Kellendonk dat NRC Handelsblad op 9 mei bracht en waarin hij een aantal krasse en provocerende uitspraken over de multi-raciale samenleving doet. Die uitspraken - ‘De luie suggestie dat er zoiets als een multi-culturele samenleving zou kunnen bestaan is even gevaarlijk als een eng nationalisme.’ - heeft Nuis als referentiekader gekozen toen hij Mystiek lichaam besprak, zodat hij wel gedwongen was de ironische distantie die de schrijver tot zijn personages neemt, over het hoofd te zien. Nuis heeft zich laten leiden door zijn eigen vooroordeel na het lezen van het interview of door het gesundes Volksempfinden en niet, zoals de meeste andere critici, door de normen van de literatuur zelf.

Het is immers allereerst de roman die uitsluitsel moet geven over de bedoelingen van de schrijver en in tweede instantie, vooral als het om onmiskenbaar ironisch werk gaat, diens literatuur opvatting. En dat is meer dan alleen een enkele uitlating in een recent interview gedaan. Mystiek lichaam is geen veroordeling van de homoseksuele liefde en ook geen antisemitische roman. Kellendonks onderwerp is wel de homoseksuele ziens-

[p. 11]

wijze in de meest brede zin, maar het enige wat hij aan de kaak stelt, is de manier waarop daarover binnen en buiten homofiele kringen wordt gedacht. Zijn ideeën over literatuur en maatschappij grijpen feilloos in elkaar, stelt Haagse-Post criticus Jaap Goedegebuure terecht vast; hij is een van degenen geweest die de moeite genomen heeft de gewraakte roman de ‘brede’ belichting te geven die deze vraagt.

Maar goed, het jaar 1986 is al weer afgesloten, de storm lijkt geluwd en de wetenschappelijk medewerkers aan 's lands universiteiten hebben weer stof voor menig werkcollege. Misschien dat zij ook eens onderzoek kunnen laten doen naar de functie van het joodse element in het verhaal, want daar ligt toch de kiem van alle twist en tweedracht. Die functie is op z'n minst het meest versluierd. Ik geloof echter niet, dat het resultaat van dat onderzoek de uitspraken van Nuis c.s. in een heel ander licht zal stellen. De Literaire Kwestie 1986 was een storm in een glas water!

Bert Peene, januari 1987