Een Jaar Boek. Overzicht van de Nederlandse Literatuur 1984-85

Hans Warren
Geheim dagboek
door Peter de Boer

In 1981 publiceerde Hans Warren het eerste deel van zijn Geheim dagboek, dat aantekeningen bevat uit de periode 1942-1944. Inmiddels zijn we toe aan deel 4 (1952-1953) en er schijnen nog zeker zo'n tien delen te volgen. Wat mij betreft kunnen die niet snel genoeg verschijnen. Ieder nieuw deel lijkt nog weer boeiender dan het vori-

[p. 130]

ge. Dat ligt zowel aan Warrens bij vlagen exotische levenswandel, als aan zijn openhartige en sensitieve beschrijving ervan in een stijl die even sierlijk is als eenvoudig.

Dank zij Warren is het dagboek in Nederland een volwassen genre geworden. Maar al te vaak was in dagboeken van eigen bodem kleinburgerlijkheid troef, spruitjeslucht regel en de excessieve aandacht voor het banale detail mode. Men leze er de Dagboeknotities van C. Buddingh' maar eens op na. Buddingh's journaal verhoudt zich tot dat van Warren als een kinderpartijtje tot een kroningsfeest van een Romeins keizer. Het is simpelweg een kwestie van temperament en formaat. Buddingh' is oppervlakkig en gemoedelijk, Warren licht ontvlambaar en tot zelfbespiegeling geneigd. Buddingh' zweert bij het ‘gewoon doen’, Warren geeft waar dat zo uitkomt het buitengewone het volle pond. Buddingh' houdt van voetbal, Warren van knappe jongens, kif roken en flaneren in de Parijse rosse buurt. Daarbij komt dan nog het verschil in intimiteit. Bij Buddingh' krijgen vooral uiterlijkheden, bezoekjes en etentjes over en weer en dergelijke de aandacht; zijn innerlijk is als het ware hors de commerce. Warren stelt juist zijn intieme leven voorop: uiterlijkheden ontlenen bij hem hun belang aan de mate waarin ze zijn innerlijk hebben beroerd.

‘De kracht van een dagboek,’ heeft Warren eens gezegd, ‘staat en valt bij de eerlijkheid.’ Die eerlijkheid heeft hij steeds kunnen opbrengen: indertijd, toen hij zijn geheim dagboek schreef, en ook tegenwoordig, nu hij het openbaar maakt. Hij redigeert zijn oude aantekeningen wel, knapt ze stilistisch op en schrapt hier en daar een kleinigheid, maar (Warren:) ‘uit de intimiteiten, mij zelf betreffende, heb ik niets geschrapt.’ Warren loopt niet in de val van de schrijver die zelfs in zijn dagboek nog een pose aanneemt. Voor hem is het houden van een dagboek een middel ter ontmaskering, en het voornaamste doel ervan is: zelfanalyse.

Wat trekt een lezer nou aan in het dagboek van een ander? Mogelijk tracht hij zichzelf erin te spiegelen, te herkennen. De kans op een ‘schok der herkenning’ wordt groter naarmate een geschrift openhartiger en intiemer is. Zo zal de passage waarin Warren beschrijft hoe een ernstig gesprek tussen hem en zijn vriendin (later zijn vrouw) Mabel op niets uitloopt voor velen ongetwijfeld herkenbaar zijn. ‘Dan praten we en praten en alles krijgt een valse nasmaak. Dat het nog wel gaat, maar dat er voor haar evenmin een

[p. 131]

vooruitzicht is (...). We praten ellendig door, al wat gezegd of geraden of gevoeld kan worden, wordt verwoord, en dan bekennen we dat woorden te kort schieten, alles grof maken, vervalsen, vervormen, en we praten met nieuwe energie de wrevel en het onbehagen weg tot het zogezegd weer zuiver, goed tussen ons is.’ Het gevoel van hulpeloosheid, zinloosheid zelfs dat je bij dergelijke gesprekken kan overvallen, wie kent het niet?

Toch geloof ik niet dat het de lezer van een dagboek primair om herkenning te doen is. Veeleer wordt hij gedreven door nieuwsgierigheid. Er zijn misschien maar twee situaties waarin mensen hun maskers afdoen: wanneer zij slapen en wanneer zij zich uitspreken in hun dagboek. Uit iemand die slaapt krijg je geen woord, dus dat is niet zo interessant. Een dagboek daarentegen spreekt boekdelen. Is het dan een wonder dat een lezer gretig naar zo'n uniek document grijpt? Zijn nieuwsgierigheid is puur wetensdorst. Welbeschouwd is het lezen van een dagboek weinig minder intiem dan het schrijven ervan. De belangstelling van de lezer voor de persoon van de schrijver is optimaal, en wat hij leest lijkt alleen voor zijn ogen bestemd. Hij is nieuwsgierig en mag dat ook zijn, want hij is als het ware als ideale, onzichtbare lezer in het ego-document mee opgenomen.

Net als in deel drie staan in deel vier van Warrens dagboek erotiek, liefde, reizen, natuurimpressies en beschouwingen over kunst, muziek en literatuur centraal. Warrens leven werd in de jaren '52 en '53 grotendeels bepaald door de ingewikkelde verhouding met Mabel, met wie hij in het voorjaar van 1952, nadat zij zwanger was geworden, in Engeland trouwt. Van Warren uit gezien is er feitelijk sprake van een driehoeksverhouding. Tussen Mabel en hem staat een beeldengalerij van aantrekkelijke jongens op wie Warren verliefd wordt, met schilderachtige namen als Habib Tounsi, Mohamed Iamarène, Boetje of Million Neqmiq. Het is een explosieve situatie, al is Mabel wel op de hoogte van Warrens homoseksuele contacten en hebben de twee elkaar beloofd de ander volledig vrij te laten. Het dagboek staat dan ook vol met opmerkingen als: ‘Mabel en ik raken verder uit elkaar’, ‘Onze verhouding wordt steeds onbehaaglijker’, ‘Ik snak naar een jongen, vannacht maakte het me bijna gek. Denken aan haar (...), erotisch denken aan haar maakte me afkerig.’

Een tijdlang spitsen de ruzies van Mabel en Warren zich toe op de vraag of Mabel abortus moet laten plegen. Wanneer zij daartoe be-

[p. 132]

sluit begint voor beiden een lijdensweg. Voor Mabel omdat zij, zelfs na de eerste injectie die de abortus moet opwekken, niet zeker is van haar besluit, en voor Warren omdat hij niet zeker is van Mabel. Het verslag van deze abortus, die maar niet wil vlotten ondanks verschillende injecties en ingrepen van artsen, loopt gedurende drie maanden als een rode draad door Warrens levensverhaal. Wanneer het eindelijk zover is, schrijft Warren, aangedaan maar nuchter: ‘Ik zag hoe een donkerbruine prop uit haar schede kwam. Pas na een ogenblik herkende ik er het hoofd van een embryo in. Ik greep wat handdoeken, een stuk plastic om alles in op te vangen. Zonder moeite gleed het kind eruit. Het was al gevormd, een gezichtje, armpjes, beentjes en het leefde nog, het maakte geluiden. Mabel jammerde. Het stonk enorm.’

Men leest dit vierde deel van het Geheim dagboek bijna als een roman. Uit wat Warren meemaakt en beschrijft komen als vanzelf de motieven bovendrijven die aan de chronologie een hogere, minder willekeurige structuur opleggen. Bovendien is het net of zijn leven zich naar de eisen van de roman heeft geschikt. Warren beleefde in de beschreven periode woelige tijden, die hem tot een ideale ‘hoofdpersoon’ maakten. Ruzies en verzoeningen, lustgevoelens en stille overpeinzingen, hetero- en homoseksuele liefde wisselden elkaar af en fungeren in het dagboek als de spanningsbogen in een roman.

De spanningen culmineren in Warrens bijna manische heimwee naar Parijs, naar de sfeer op en rond Pigalle met name, waar het homoseksuele milieu zich in een vrolijk, zij het niet ongevaarlijk zelfkantbestaan uitleeft. Warren bezoekt Parijs in de jaren '52 en '53 verscheidene malen, meestal als gids van Hollandse toeristen, en in het najaar van 1953 vestigen hij en Mabel zich er definitief. Hij ontmoet er onder andere Mohamed Tamarène (‘Ik heb, ik heb nog nooit zó liefgehad - ik voel me verloren’), aan wie hij later de dichtbundel Leeuw lente zou opdragen. De Parijse fragmenten zijn de meest kleurrijke in het hele boek. Als bohémien en noeste flaneur slaat Warren geen gekke figuur. Zijn veroveringen zijn talrijk, nu eens serieus van aard en dan weer een kostelijke grap. De stemming is veelal uitbundig: ‘Ik was een vrolijke kwant die iedereen opmonterde en aan het lachen maakte. Mijn nieuwe Ethiopische vriend Million Neqmiq bezorgde ik een kostelijke avond op Pigalle door mijn zotte kameraadschappelijke gesprekken met hoeren van beiderlei kunne en wildvreemde voorgangers.’

[p. 133]

Tussen de frivole bedrijven door ontmoet Warren de door hem vurig bewonderde schrijver Jean Genet, maar dat is geen succes. Hij was hem al een paar keer tegengekomen, wist echter niet zeker of het Genet inderdaad wel was en durfde hem daarom niet aan te spreken. Op de avond dat hij hieromtrent wel zeker is is hij zo dronken dat hij zijn kansen verknoeit. Zigzaggend strompelt hij Genet achterna: ‘Hij moet gemerkt hebben dat hij door een dronkenlap nagelopen werd, hij draaide zich op de Place de Clichy bruusk om en sprak me toe. Ik herinner me er geen woord van, enkel de laatste woorden: “Vous m'emmerdez!”’ En daar bleef het bij; voorwaar een historische ontmoeting.

Ook in Parijs blijven problemen met Mabel niet uit. Zij en Warren werken elkaar voortdurend op de zenuwen. Helemaal onhoudbaar wordt het wanneer Warrens Algerijnse vriend Habib bij hen intrekt en deze zich niet ongevoelig toont voor Mabels charmes. In de laatste, uitvoerige notitie van het boek, gedateerd 30 december 1953, doet een jaloerse Warren hiervan verslag: ‘Hij (Habib) speelt twee rollen: de vrouwenjager tegenover Mabel, de lustjongen tegenover mij. En ik ben een dwaas. Zijn schoonheid, verleidelijke blik maken me week, en zodra hij me zijn lippen toesteekt kus ik hem verliefd.’ Hier heeft de kalender, die met het eind van het jaar tevens onverbiddelijk het eind van het boek aangeeft, voor een fraai slot gezorgd. Want waarmee had dit liefdesdrama, waarin liefde en erotiek naar twee zijden zijn opgesplitst, beter kunnen eindigen dan met een ménage à trois?

Ook dit boek bevat weer tal van varia: natuurbeschrijvingen, droomverslagen, opmerkingen over Warrens vader, zijn lectuur, zijn werk als criticus en dergelijke zaken meer. Overigens treedt Warren zelden op als chroniqueur van het literaire wereldje van zijn tijd - hij heeft zich daarvan altijd enigszins afzijdig gehouden. Zijn dagboek is meer ‘journal particulier’ dan ‘journal littéraire’. Niettemin, wat hij zegt over schrijvers die hem interesseren is meestal wel de moeite waard. Zijn eigenzinnige typeringen van sommige Nederlandse literatoren hebben in elk geval de verdienste dat je erom kunt lachen. Zo staat er op 29 juli 1953 een vermakelijke aantekening waarin vrijwel de gehele Nederlandse letterkunde van het interbellum van tafel wordt geveegd. Marsman: ‘onleesbaar’. Roland Holst: ‘een opgeschroefde mythische braller’. Achterberg: ‘een gereformeerde schoolmeester. Een sfeertje, geen sfeer’. Enzovoort. Daar wordt dan nog

[p. 134]

droogkomiek aan toegevoegd: ‘Af en toe moet je herwaarderen wat je eerst op school, later aangepraat, leerde bewonderen.’ Dergelijke intermezzi temperen enigszins de liefdeszang en liefdesklacht die dit boek in hoofdzaak toch is, om vervolgens het opnieuw aanzwellen van dat thema des te meer nadruk te verlenen.

Warrens dagboek toont weer eens aan dat talent toch pas werkelijk tot de verbeelding spreekt wanneer het samengaat met persoonlijkheid. En verder: dat een schrijver zichzelf in zijn beste werk bijna altijd serieus neemt, wat uiteraard de humor niet hoeft uit te sluiten. Zijn beste werk, zo lijkt het, is Warren nu aan het publiceren, waarmee ik niet zozeer zijn poëzie - die ik onvoldoende ken - in diskrediet wil brengen, als wel zijn proza de plaats wil geven die het verdient.

‘Ontmaskering zonder gezichtsverlies’. Uit Vrij Nederland, 1 december 1984.

* ‘De Vlaamse belangstelling voor Warrens werk is totnutoe zeer matig. Maar een lezing van Hans Warren in Gent dit voorjaar leverde een ademloos publiek op en een rush naar de boekhandel. Wie leest of luistert is verloren.’ (Boris Rousseeuw, De Nieuwe, 6 december 1984).
* ‘Wanneer ik bij het redigeren stukken weg zou laten waarin ik er zelf met zo best van af kom, zou iedere zin aan dit werk ontnomen zijn (...). Eerlijkheid, ook wanneer je er jezelf of anderen pijn mee doet, is de eerste voorwaarde voor het schrijven van een dagboek (...) uiteindelijk heb ik heel lang gemeend, ook toen ik al tot de uitgave had besloten, dat critici en lezers zouden zeggen; waarom moeten we in vredesnaam van die provinciaal al zijn bisbilles lezen? De gunstige recensies hebben me dan ook nogal verbaasd. Sommige waren zo positief dat ik ze niet serieus kan nemen.
De interviewer: “Onprettige reacties op zijn openhartigheid heeft hij nauwelijks gehad. Ook heeft hij niet gemerkt dat zijn omgeving zich anders gedraagt nu men weet dat hij een dagboek bijhoudt en publiceert.”’ (Hans Warren tegen H.M. van den Brink, nrc Handelsblad, 13 juli 1984).
Geheim dagboek 1952-1953 (deel vier), kwam uit in oktober 1984 en inmiddels zijn er 9000 exemplaren verkocht.