Droom en Daad. Jaargang 2

[p. 269]

Het lied, vanaf het eerste Chr. tijdperk tot nu toe
door Loes van Itallie

DE geschiedenis van een volk te leeren kennen, het op gebied van Kunst en Wetenschap na te gaan, geeft ons een ruim overzicht op de beschavingsontwikkeling van een land. Zoo wil ik dan, aan de hand van Viotta's ‘Handboek der Muziekgeschiedenis’, het Lied, vanaf zijn meest primitieven vorm tot aan zijne rijke, moderne harmoniseering, met u bespreken, en om te beginnen u verplaatsen in de 2de Eeuw n. Chr., toen men pogingen in het werk stelde, om gezangen voor de Kerk vast te stellen. Constantijn de Groote was het, die meer eenheid in den Kerkzang bracht. De Kerk begon scholen op te richten voor de opleiding van zangers, die bepaaldelijk tot uitvoering van den Kerkzang aangesteld zouden worden.

De verbetering van den Kerkzang vond krachtigen steun bij den H. Ambrosius, aarts-bisschop van Milaan (333-397). Door hem ontving de toonkunst een nieuw leven; hij dichtte vele hymnen, die hij zelf op noten zette, en zijn gezag was zóó groot, dat men niet alleen zijn hymnen, maar ook die van anderen, hem navolgende dichters, Ambrosiaansche hymnen noemde, en de uitdrukking ‘Ambrosianus’ veelal in plaats van ‘hymnen’ gebezigd werd. Geen der Ambrosiaansche gezangen is tot ons gekomen, het is dus niet met zekerheid te zeggen, welke melodie zij hadden. Schrijvers over Kerkmuziek meenen echter te kunnen aantoonen, dat Ambrosius zich bij de muzikale behandeling zijner hymnen streng aan rhythmus en het metrum zijner verzen hield, en dat op elke lettergreep slechts één toon werd gezongen.

Het verschil tusschen rhythme en metrum bestaat hierin: het metrum geeft aan, in welke maat een muziekstuk staat, dus de begeleidende stem accentueert sterk de waarde van b.v. drie kwarten in een driekwartsmaat. Het rhythme staat altijd vlak naast het metrum, maar brengt de nuanceering in de muziek, b.v. door apart muzikaal accent op één toon; een kleine vertraging (ritenuto of rallentando); een versnellen van tempo (accellerando); enz. Ik vermoed, dat het woord rhythme in den zin hierboven, betrekking heeft op het verschil in sterktegraad bij sterke en zwakke lettergrepen, want heel veel rhyth-

[p. 270]

miek kan men niet aanbrengen, wanneer iedere lettergreep voorzien is van één toon.

Een grooten vooruitgang onderging de toonkunst onder paus Gregorius I, bijgenaamd den Groote (geb. omstreeks 540 te Rome, aldaar gestorven 604). Toen deze kerkvorst den Heiligen stoel beklom, was er van den mooien, plechtigen kerkzang weinig over gebleven, en het was hoog tijd, hierin verbetering te brengen, wilde men niet, dat de Chr. toonkunst in verval zou geraken en te gronde gaan. Met vaste hand greep Gregorius hier in en werd alzoo de stichter van den Gregoriaanschen Kerkzang. Een van de voornaamste punten van verschil tusschen den Ambrosiaanschen- en den Gregoriaanschen zang schijnt hierin bestaan te hebben, dat bij laatstgenoemde elke lettergreep meer dan één toon kon bevatten, dus nu de rhythmiek ook meer tot haar recht kwam.

Uit deze muziek zijn ontstaan de coloratuur en de figuratie, die er toe hebben meegewerkt, den kerkzangers gelegenheid te geven, hun groote zangtechniek te toonen. (Coloratuur wil zeggen: vlugge loopjes, b.v. in bravour-opera's, meestal op ééne lettergreep, die met lichtheid moeten worden uitgevoerd. Figuratie is een groep noten, door welke een melodische hoofdnoot óf in kleinere deelen verdeeld, óf met wisselof andere noten verbonden wordt.)

In het jaar 604 zond Gregorius twee gezanten naar Engeland, om het Christendom te prediken; hij gaf hun ook bekwame zangers mede, ten einde den zang te verbreiden, en zijn pogingen werden met zoo goed gevolg bekroond, dat reeds in het midden der 7de eeuw de Gregoriaansche zang in Engeland tot een hoogen trap van volmaaktheid was gekomen. Ook in ons vaderland en in Duitschland werd de Gregoriaansche zang bekend gemaakt. In Frankrijk was de nieuwe Kerkmuziek reeds ten tijde van Gregorius bekend.

Van groote beteekenis voor de ontwikkeling der Kerkmuziek was ook keizer Karel de Groote. Hij, die bij zijn troonsbestijging gezegd had:

[p. 271]

‘Ik wil, dat men God op waardige wijze diene,’ wijdde een bijzondere aandacht aan het Kerkgezang. Hij liet zich zelf in den Gregoriaanschen zang onderrichten. Op zijn bevel moest het Kerkgezang onder de leervakken der lagere school opgenomen worden, en het was zijn streven te zorgen, dat overal de echte Gregoriaansche zang werd voorgedragen; want evenals de volken door denzelfden band des geloofs verbonden waren, moest, naar zijn meening, de Kerkzang overal gelijk zijn. Hij ging zelfs zóó ver, dat hij niet alleen alle Ambrosiaansche boeken opkoopen en verbranden liet, maar ook dengene met straf bedreigde, die een ander gezang dan het Gregoriaansch leerde.

Van Metz en St. Gallen verbreidde de echte Kerkmuziek zich over geheel Frankrijk en Duitschland en vooral St. Gallen is in de muziekgeschiedenis bekend om zijn beroemde sequensen, die op de laatste lettergreep van het Hallelujah gezongen werden. (Sequens beteekent: Voortzetting van een toonfiguur in een bepaalden, zich herhalenden vorm.)

Notker Balbulus voorziet deze sequensen van woorden, zoodat men nu in de 10de eeuw, de eerste vorm van het kunstlied krijgt.

Ook andere landen hebben in die tijden verdienstelijke mannen ten opzichte der Kerkmuziek opgeleverd, en onder hen moeten wij als de meest beroemde noemen: Hucbald van St. Amand, geboren ± 840, volgens sommigen in Frankrijk, volgens anderen in België. Hij studeerde in het klooster St. Amand, dicht bij Doornik, en maakte vooral in de muziekwetenschap groote vorderingen. Hij verbeterde o.a. het notenschrift, waardoor men een beter overzicht over de muziek kreeg. Toch moet u niet denken, dat toen het 5-lijnenstelsel al gebezigd werd; men had toen het z.g. Neumenschrift, dat bestond uit allerlei haakjes en teekentjes, warvan wij niets meer begrijpen.

Guido van Arezzo was het, die ons lijnenstelsel invoerde. Hij is ook de

[p. 272]

grondlegger geweest van de z.g. solmisatie, d.w.z.: ut, re, mi, fa, sol, la, en deed dit op de volgende wijze:

Het was een psalm, een gebed, tot den H. Johannes, waarin de zangers hem smeekten, hen voor heeschheid te bewaren.

De vertaling van dezen tekst luidt aldus:

‘Opdat van de trillende snaren van uw knecht de wonderen uwer daden mogen weerklinken, neem de schuld van zijn onreine lippen.’

't Is voor de zangers te hopen geweest, dat hun bede verhoord is geworden, wij hebben in ieder geval hierdoor onze tegenwoordige Solfèges-benaming gekregen.

U ziet, dat de Ut (later Do) altijd C is, en zoo verder. Wist men dus de C, dan kon men heel gemakkelijk zelf de D, E enz. treffen; vandaar dat er tegenwoordig in de zangklassen nog zoo streng de hand aangehouden wordt, het solfieeren niet te verwaarloozen.

Ik heb nu met u besproken, het ontstaan van het eerste kerkgezang. Wij hebben de groote vorderingen in het notenschrift, het metrum en de zangtechniek kunnen volgen, en er komt nu nog een tijd, de Bloeitijd van het Kerkelijke Lied, met Palestrina, de groote componist van de Mis, die nu nog altijd in de Kath. kerken gezongen wordt. - Maar alvorens hier mee verder te gaan, is nu de tijd gekomen u eerst een en ander aangaande het Wereldlijke Lied mee te deelen, en u te verplaatsen in den tijd der Troubadours en Minnezangers, dat aardige rondtrekkende volkje, dat ons de mooie Volksliederen heeft gebracht.

(Wordt vervolgd)