Droom en Daad. Jaargang 2

[p. 81]

De witte kwikstaart
(Motacilla alba)
door Rinke Tolman
(Met twee foto's van R. Tepe)

WANNEER in Maart nog de sneeuwvlagen jagen of de hagelkorrels kletteren op de akkers, dan is niettemin reeds de witte kwikstaart present, die, rap loopend, het lichaam nu naar hier, dan naar daar wendend, tusschen de akkerkluiten zich voortbeweegt, één franke gratie, één elegance, geheel en al volmaakte vogelschoonheid. Hoe verrukkelijk, fijn en bevallig, zijn de bewegingen en gebaren der sierlijk trippende kwikstaarten, wier bekoorlijke levendigheid en heerlijkheid van kleurverhoudingen en lichaamsproporties hen stempelen tot kleinoodiën van het landschap. En het heerlijkste is, dat deze zoo aantrekkelijke, beminnelijke vogels heel algemeen zijn, dat je hen eigenlijk overal kan tegenkomen om hen te bewonderen: hun gebaren, hun vormen, héél hun leven. En schuw zijn ze heelemaal niet; ze schijnen het met de menschen op een accoordje te hebben gegooid en bewegen zich dan ook heel vrij en zorgeloos in hun nabijheid. Vooral hun staart - wat een lang levendig lichaamsdeel! - is een orgaan, waarmee zij bij voorkeur al de ontroeringen hunner vogelharten uiten; de kwikstaartende akkermannetjes houden hem eigenlijk nooit stil; al maar slaan ze hem op-neer, op-neer; vooral wanneer zoo'n kwikstaart uit de lucht komt aangewapperd en zich neerzet op den beganen grond, zijn met name de eerste slagen heel vlug en driftig; maar ook wanneer de vogel loopt langs den weg, over een akkerland of over de vorst van een huis, vallen die markante staartbewegingen vast te stellen; daarbij heeft het ranke slank-staartige vogeltje ook nog de gewoonte om onder het loopen voortdurend met den kop te nikken; dit accentueert nog meer zijn levendigheid en kwiekheid.

Maar ook hoe boeiend is de teekening van zijn veerenkleed; er is geen enkele kleur, die door schelheid opvalt, maar de partijtjes zijn zoo fijn tegen elkaar afgewogen, dat die bescheiden tinten een lust voor de oogen zijn. Prachtig contrasteeren het blank van het voorhoofd en het

[p. 82]

zwart van schedel en nek; de laatste kleur vertoonen eveneens de keel en het bovendeel van de borst; de donkere nekkleur gaat over in een allerfijnst grijsblauw van den rug, terwijl de witgewangde vogel ook een blanke onderzij heeft. Van de staart en vleugels, die, overwegend

de witte kwikstaart na voedering der jongen bij het nest in een houtmijt

donker zijn, hebben echter sommige pennen breedere of smallere blanke randen.

Het bovenvermelde heeft echter alleen betrekking op het mannetje in zijn voorjaar- of zomertenue; want in zijn winterkleed moet het mannetje het stellen zonder die fluweelzwarte keel; de laatste wordt trouwens 's winters evenmin gevonden bij het wijfje, wier zwarte keelvlek overigens ook van bescheidener omvang is dan die van 't mannetje; alleen in de kropstreek valt dan nog een hoefijzervormige vlek, grijsachtig-zwart, waar te nemen. Bij de jongen zijn de kleuren lang zoo pittig niet; hun bovendeelen vertoonen in hoofdzaak een

[p. 83]

troebel asch-grijs, terwijl de keel en borst aan den vuil-witten kant zijn. De grijsgekopte jongen, die echter al even hoog op de dunne pootjes staan als de ouden, bezitten echter een donkergrijze kropvlek; de dwarsbanden op hun vleugels zijn niet, als bij de volwassen mannetjes, blank, maar geelgrijs.

Ziedaar, in groote trekken het signalement aangegeven van ons gracieuse vogeltje, dat, eigenaardig genoeg - evenmin als bijvoorbeeld de spotvogel - in Engeland voorkomt. In Groot-Brittannië wordt ons bouwmannetje-wipstaart echter vervangen door den vogel, die wetenschappelijk te boek staan als Motacilla alba lugubris. Wij noemen hem: rouwkwikstaart; deze vogel wordt geacht een locale variëteit te zijn van onze witte kwik en in het winterkleed bestaat er tusschen de twee verscheidenheden van den vogel nauwelijks eenigszins beteekenend verschil vast te stellen. Het gebeurt dan ook wel eens, dat rouwkwikstaarten en witte kwikken met elkaar paren, zooals dit ook geschiedt, bij wijlen, tusschen bonte en gewone kraaien, waarvan men eveneens aanneemt, dat zij verscheidenheden zijn van denzelfden vogel; de Engelschen noemen dan ook onzen witten kwikstaart een continentalen vorm van hun pied wagtail, welke laatste in Groot-Brittannië de meest algemeene kwikstaart is, terwijl onze witte niet dan in geringen getale het eilandenrijk aan gene zijde van de Noordzee bezoekt. Op zijn beurt kan men de rouwkwikstaarten ten onzent herhaaldelijk tijdens hun migratie in voor- of najaar ontmoeten, maar het gebeurt maar zeldzame keeren, dat zij in ons land broeden. Het hoofdverschil tusschen den Engelschen en den vastelandschen vorm is dit, dat, terwijl onze witte kwik grijsgemanteld is, de rouwkwikstaart een zwarten rug heeft; dit verklaart ook zijn luguberen naam; dan is het pied (bont, eksterkleurig) veel aardiger. Maar mogen de beide variëteiten van kleur verschillen, van beide zijn de staarten lang en lenig: ze meten evenveel als het fijne kopje en de ranke romp tezaâm. Er is bijna niets boeiender dan de gedragingen der vogels, die wij hier ten onzent hebben tot October en die in Lentemaand reeds verschijnen, na te gaan. Ja: er zijn zelfs een beperkt aantal overwinterende exemplaren; je begrijpt bijna niet, hoe die den bitsen winter doorkomen, temeer niet, wanneer men zich realiseert, dat de witte kwikstaarten uitsluitend insecteneters zijn. In hun laatstaangeduide hoedanigheid maken zij zich vooral jegens den mensch verdienstelijk. Nu houd ik

[p. 84]

er niet van om de economische beteekenis der vogels als grondslag uitsluitend te laten dienen voor hun appreciatie, omdat ik meen, dat evenzeer ethische en aesthetische motieven leiding moeten geven bij de waardeering der rijke vogelwereld. Maar toch kan het niet kwaad nog eens nadrukkelijk te wijzen op het nut der gracieuse vogeltjes, die zich met muggen, vliegen, kleine vlinders, motten en allerlei andere

nest en eieren van den witten kwikstaart

insecten voeden. Hun beweeglijkheid brengt mee, dat zij zich voortdurend moeten voeden om niet van honger om te komen en zoodoende zijn zij heel den dag in de weer. Vooral tijdens hun jacht kan men zich een idee vormen van hun gratie en behendigheid. Een prachtig gezicht is het, wanneer zij met een zekerheid, die frappant is, achter vliegende insecten aanwapperen en na een ongelooflijk vlug wenden en keeren, dat van hen heel plotselinge koerswijzigingen vergt, zich van hun buit meester maken. Maar niet alleen in de vlucht - naar den trant der vliegenvangers en zwaluwen - jagen de witte kwikstaarten, maar ook - en veel vaker - vangen onze ploegdrijvertjes de insecten

[p. 85]

al loopende. Ongemeen vlug zijn ze ter been en al trippend en rap vootrschietend over den grond vallen zij nu eens naar links, dan weer rechts uit, wanneer buit binnen hun bereik komt. Treffend is hun besluitvaardigheid, het vermogen om het preciese moment te kiezen om toe te grijpen. Er zijn dan ook weinig vogels, die op vaardiger en eleganter wijze de jacht beoefenen. Overal kan men ze jagend tegenkomen, langs de wegen, in de weide, op de akkers. Heel vrijpostig, zich niet om den mensch bekommerend, loopen zij achter de ploeg of veldarbeid verrichtende menschen. De buit, die deze laatsten aan het daglicht brengen of uit de schuilsteeën wegjagen, is de oorzaak, dat de witte kwikstaart zich zoo gaarne in hun nabijheid ophoudt.

Maar levendig is de kwikstaart altijd, hetzij hij insecten boven de akkerkluiten wegsnapt, hetzij hij op volhardende wijze roofvogels achtervolgt, hetzij hij in het luchtruim stoeiend achter genoote of makkers aanvliegt. Dat vliegen van den vogel is ook allerbekoorlijkst; met pittige schokjes en prachtige golflijnen - nu eens met grooter, dan weer bescheidener dalingen en heffingen - rept hij zich onder den hemel voort als een wonder van schoonheid. Maar toch het meest ziet ge hem voedsel-vergârend bezig, bij voorkeur - al past de witte kwikstaart zich overal aan - in de nabijheid van water, waar hij een razzia houdt op insecten. Zoo licht is onze ranke vogeltje, dat het, vlug zich voortreppend over den kroosdeken van sloot of vaart, hier niet eens doorheen zakt.

Ook zijn nest bouwt het akkermannetje graag in de nabijheid van water, al kan je het overigens op alle mogelijke plaatsen aantreffen. Wij vonden het als jongens vroeger veel in de gaten van den z.g. ‘ringdijk’ van de Zwette, de vaart van Leeuwarden naar Sneek. Maar ook allerlei andere holten neemt hij voor lief; zelfs nestelt hij wel naar den trant der musschen onder de dakpannen, wat ik koolmeezen ook wel eens heb zien doen. Ook wordt het wel eens in struikgewas en geboomte aangebracht, in riet- en turfhoopen, ja, waar niet al. Een bepaald keurig nestbouwer is de kwikstaart over het algemeen niet; op dit punt neemt hij dikwijls dezelfde allures van slordigheid aan als de musschen. Kenmerkend zijn veelal voor den nestbouw de groote quanta materiaal, die hij noodig heeft. Halmen van stroo en gras, dunne twijgjes, worteltjes, ook wel mos en dor blad, dienen voor de samenstelling. Voor het binnenwerk worden meestal dunnere sprietjes,

[p. 86]

haren en ook wel wol en veertjes gebruikt. Op deze binnenvoering komen de fijne eitjes - meestal een zestal - te liggen. De grond ervan is aan den witten of licht-grijzen kant en mooi bruin of roodgrijs gespikkeld. Aan de stompe pool vormen de kriebeltjes en vlekjes niet zelden een donkerder krans. Ook gebeurt het wel, dat in het kwikstaartennest een ei is gedeponeerd, dat een ietsje grooter is dan de overige; dat zal dan in de meeste gevallen wel van den koekoek zijn, van wiens broedparasitisme het akkermannetje nog al eens het slachtoffer wordt.

U vraagt nu tenslotte, of de witte kwikstaart ook mooi kan zingen? Buitengewone kwaliteiten bezit zijn lied niet; het is eerder een aangenaam gebabbel, heel simpel en bescheiden. Een sterk geheel vormt het niet; de zang is feitelijk een melodieuse aaneenrijging van kleine fragmentjes, aan elk waarvan de lokroep ten grondslag ligt. Dezen zult gij stellig meer dan eens hebben vernomen, hetzij de vogel vliegt, hetzij hij heel parmantig, als op wieletjes voortgetrokken, bijvoorbeeld over den nok van een dak loopt. Men hoort meestal: tjissik, maar ook wel tjisit, tsiewit, tsiesis of iets dergelijks. Die lokroepjes vormen hooge geluidjes en wanneer ge een paar maal die kreetjes hebt gehoord, kunt ge in den vervolge niet meer in twijfel zijn over de gracieuse producent van dit prettig geluid van ‘hier ben ik’.