Drie schandaleuse spelen

[p. I]

Inleiding

Daer vruecht in huys es / staet druck voer de duere Jan van den Dale. De Ure vander Doot (1516), r. 42.

I. Rhetorisijnen - zelateurs

1. Wèl kenschetsend is het dat b.v. de devotie tot O.L.V. der zeven Smarten vooral ingang vond, te Brussel en in de omgeving, dank zij de Leliebroeders, de vlijtige rhetorisijnen, aan wier hoofd stond de als facteur en organisator even voortreffelijke Jan Smeken (overl. 1517).⁽¹⁾ De spelen, door

(1) Dr. J. Duverger, Brussel als kunstcentrum (Gent, 1935), p. 78 vlgg. In de plaats van het mirakelspel Van den heiligen Sacramente van der Nyeuwer Vaert, dat we Jan Smeken moesten ontnemen (Cf. onze Rhetores Bruxellenses I, in Revue belge de Phil. et d'Hist., XIV, 1935, p. 437-441, alsook D. Th. Enklaar, Naar aanleiding van het Bredasche Sacramentsspel, in Tijdschrift voor Nederl. Taal- en Letterk., LVI, 1936, p. 28-36), zijn we thans zoo gelukkig, op 's mans actief te kunnen zetten het merkwaardige, tot heden als anoniem beschouwd gedicht met beschrijving van de feesten, in Oct. 1516 te Brussel gevierd ter eere van het Gulden Vlies (zie Dr. P. Frédericq, Onze histor. Volksliederen, Gent, 1894, p. 59 en Mej. M.E. Kronenberg in Het Boek, XIV, 1925, p. 32) en bestaande uit 38 strophen van elk 12 regels (r. 448-456 behelzen den naam SMEKEN JAN, als acrostichon te lezen van boven naar onder). Hoogstwaarschijnlijk zijn o.i. eveneens van zijne hand de vier gedichten op Margaretha van Oostenrijk en Philips den Schoonen (1496-1497), met talrijke fouten gedrukt naar onvolledige afschriften en te onrechte als naamlooze volksliederen voorgesteld (vgl. Belg. Mus., IX, 1845, p. 146-158; Dr. P. Frédericq, a.w., p. 49 vlgg.; L.M.G. Kooperberg, Margaretha van Oostenrijk, Amst., 1908, p. 105 vlgg.; Dr. J. Te Winkel, Ontwikkelingsgang², II, Leiden, '22, p. 240 en Dr. Willem de Vreese, Bouwstoffen, 's-Grav., 1932, p. 76b); wellicht hebben we hier enkele overblijfselen van een cyclus gewijd aan Philips den Schoonen. Wij achten het eindelijk niet onmogelijk dat hij tevens de auteur zou zijn van De Triumphe ghedaen te Brugghe binnen ter intreye van Caerle 25 Juni 1515 (cf. W. Nyhoff, L'art typographique, II, 's-Grav., 1926, p. 4 en XIV, no. 54). Cf. nog: Versl. d.K. Vl. Ac., 1937, p. 89 vlgg.

[p. II]

dezen wakkeren stadsdichter daartoe vervaardigd in samenwerking met den polygraaf Johannes Percheval (gest. 1523)⁽²⁾ werden tot dusver nog niet teruggevonden, doch uit het gelukkig bewaard ledenregister der nieuwe broederschap blijkt ten overvloede, met welken ernst de ijveraars hun taak opvatten. Einde 1498 beliep bij voorbeeld de ‘somma van alden persoonen jn dit broederscap gescreuen / tsy leuende en doode binnen den jersten jare Sonder dedele / daer af de wapenen voren staen’ zoo maar 6085. Tien jaar later bedroeg het aantal leden 8761, doch eerst in 1534 had men de 10.000 overschreden.⁽³⁾

2. Zóóveel fortuinlijke krachtsinspanning diende beloond: de Leliebroeders, ‘consilio senatus’ versterkt door de leden van de Violette en voortaan, samen met deze laatsten, het Mariacransken uitmakende (1507)⁽⁴⁾, werden inderdaad door Keizer Maximiliaan, zelf een lid der confraternitas, bij brieve van 19 Maart 1510 o.m. tot zijn dienaars verheven, ‘die tot eeuwigen dagen stellende jn syner hoeden ende bewaernissen ende jn sulcker sekerheyt als syne andere officieren van desen synen Landen van Brabant zyn tot bewarenesse van hueren Rechte / ende beschermenesse van

(2) In den alias Percheval (Rhetores Brux., I. p. 446) herkende Dr. L. Willems (Versl. en mededeel. der Kon. VI. Acad., 1936, p. 771-2) een uithangbord en zulks zeer terecht, want reeds in 1467 wordt Hubrecht steemaer alias op percheuale vermeld als handel drijvende in drogerijen (E. Dens in Annales de la société roy. d'archéologie de Bruxelles, XXXII, 1926, p. 227, n. 1). Naam en alias kwamen bovendien voor op 's mans uit ca. 1490 dateerenden grafsteen, liggende ‘voor de trappen vande 7 ween buyten de (ca. 1800 gesloopte St. Gueriks) kerck’, doch verschillend gespeld al naar gelang de verzamelaars (2^de helft 18^de eeuw): steemaer alias op perstevale, steemaer alias opperstevale, steemaer alias pert cheval, steemal alias perseuale (K.B. Brussel, hss. G. 1624, p. 54 en p. 2 (wapen); 1926, kol. 143; 1625, no. 238 en 1562, fol. 145).

(3) Stadarchief Brussel, Register der 7 Weeën, fol. 223, 260^v en 270. Dit rekord werd in de 17^de eeuw neergehaald door pater A. Druwé, den oprichter, te Brussel, van de broederschap van den Rozenkrans, broederschap, die weldra meer dan 30.000 aangeslotenen telde. Cf. A. Henne en A. Wauters, Hist. de Bruxelles, III (Brux., 1845), p. 206-207.

(4) Rhetores Bruxellenses I, p. 442 (in r. 6 dienen de letters o.s. geschrapt).

[p. III]

hueren persoone / voer alle gewalt oft fortssen alleenlyck...’⁽⁵⁾

3. Een dergelijke onderscheiding nu kon natuurlijk niet verhinderen, dat de nog aan te werven lidmaten hoe langer hoe zeldzamer werden,⁽⁶⁾ doch anderzijds bleef de zuiver katholieke bezieling nog lang bij de dichters van den Crans voortleven, nl., voor zoover ons bekend, bij Jan vanden Dale († 1522) en Jasper Blanckaert. Gene immers wrochtte het vaakst herdrukte Nederlandsche boek der zestiende eeuw, het superieure nieuwjaarsgedicht ‘De ure vander Doot’ (1516), in den grond een innige verheerlijking van Maria;⁽⁷⁾ deze, de sedert lang vergeten en wellicht nooit in druk verschenen, maar daarom niet minder belangrijke ‘dichten op het Heilig Corporael en het Heilig Cruys’ (1538), die herinneren èn aan Anthonis de Rooveres Lof op het Heilich Sacrament èn aan Jan vanden Dales Lof op de Hostie.⁽⁸⁾

(5) K.B. Brussel, hs. 17145-48, door A. Henne en A. Wauters, Hist. de Bruxelles II (Brux., 1845), p. 644, n. 2 aldus aangeduid: Pièces concernant différentes corporations de Bruxelles. Mss. de la Bibl. de Bourgogne.

(6) De bevolking te Brussel telde te dien tijde ca. 60000 zielen. Zie A. Henne & A. Wauters, a.w., I, 360 vlgg.

(7) Rhet. Brux. I, p. 441 vlgg.; Dr. J. Duverger, a.w., p. 79 vlgg. en Dr. L. Willems, Versl. en Meded. der Kon. Vl. Ac., 1936, p. 630; naar den inhoud (110 str. van elk 14 r. of samen 1540 + 5 r.) ontleed door J. Vanderheyden, Het thema en de uitbeelding v.d. dood enz., Gent, 1930, p. 101 vlgg. Cf. nog M.E. Kronenberg, Ned. Bibl. II, '37, no. 2744.

(8) Rhet. Brux. I, p. 441 en 447; de Hoogeerwaarde Heer kanunnik Dr. Pl. Lefèvre was zoo vriendelijk, me op die gedichten te wijzen (vgl. E. Boeckx, Notre-Dame de la Chapelle, Brux., 1928, p. 164, n. 1).