De Achttiende Eeuw. Jaargang 44

[p. 54]

Inleiding: ‘de Bataafse democratie’
Matthijs Lok

Waar ligt de oorsprong van de moderne Nederlandse democratie? Doorgaans krijgt de grondwet van 1848 in het Nederlandse liberaal georiënteerde geschiedschrijving de eer het geboortemoment van de moderne Nederlandse politieke bestel te zijn, met Johan Rudolph Thorbecke als founding father. Een alternatief moment van de geboorte van het moderne Nederlandse constitutionele en parlementaire bestel wordt gevormd door de jaren 1813-1815, waarin de Oranjemonarchie werd gevestigd. Historici als Jeroen van Zanten hebben er in recente publicaties op gewezen hoezeer het Nederlandse parlement vanaf 1848 kon voortbouwen op de parlementaire ontwikkeling tijdens de regeringsperiode van Willem I (1813-1840). Veel politieke geschiedenissen nemen dan ook het jaar 1813 als ‘Stunde Null’ van het moderne politieke Nederland, een interpretatie van de Nederlandse geschiedenis die ongetwijfeld door de naderende herdenking van 1813-1815 in 2013-2015 opnieuw zal worden benadrukt.¹ Ook het grote door NWO gefinancierde onderzoeksprogramma ‘de natiestaat’ nam 1813 als beginpunt.

Opvallend weinig wetenschappelijke aandacht is er daarbij uitgegaan naar de politieke vernieuwingen van de periode daarvoor: de Bataafse revolutie en de Napoleontische tijd (1795-1813). Het negeren van de erfenis van de Bataafse revolutie past in een lange historiografische traditie die getraceerd kan worden tot 1813 zelf: in het jonge koninkrijk van Willem I werd gezwegen over de Bataafse wortels van de Orangistische staat.² Latere Nederlandse historici hebben over het algemeen weinig waardering getoond voor de Bataafs-Napoleontische tijd. Herman Theodoor Colenbrander, de voornaamste historicus van het tijdvak aan het begin van de twintigste eeuw, sprak in dit verband van de gruwelen van het Bataafse parlement.³

Als er echter al een periode de ietwat ronkende aanduiding van de ‘eerste

1 Zie bijvoorbeeld P. de Rooij, Republiek van Rivaliteiten. Nederland sinds 1813 (Amsterdam 2002 en 2005).

2 M.M. Lok, ‘De cultuur van het vergeten onder Willem I’, in: R. Vosters en J. Weijermars (ed.), Taal, cultuurbeleid en natievorming onder Willem I (Brussel 2012) 61-86.

3 Colenbrander schrijft over het eerste parlement: ‘Een scherp geteekende nationale karaktertrek, die aan onze gezamenlijke parlementen sedert dien tijd is eigen geweest, vertoonde al dadelijk de eerste Nationale vergadering in allerbedenkelijkste mate: breedsprakigheid; weinig neiging om zich onder eenige door talenten aangewezen leiders te scharen, en dezen in hoofdzaak het woord te laten; (...) De lectuur der Dagverhalen van ons eerste parlement is dan ook een der meest afmattende, welke men zich kan voorstellen. Om te hooren moet het verschrikkelijk zijn geweest’. H.T. Colenbrander, De Bataafsche republiek (Amsterdam 1908) 89. Met dank aan Wyger Velema.

[p. 55]

Nederlandse democratie’ verdient, dan is dat de Bataafse revolutie van 1795. De invasie van de Franse revolutionaire legers over de bevroren rivieren in de winter van 1795 betekende de definitieve ineenstorting van de oude Republiek en de vlucht van de stadhouderlijke familie. Hoewel weinigen het einde van het Nederlandse ancien regime betreurden (de regent Van der Duyn van Maasdom sprak van ‘die vermolmde inrigting’), was er veel onenigheid over welk systeem voor de oude Republiek in de plaats diende te komen. In een tumultueuze tijd van invasies, revolutie en staatsgrepen werd de Nederlandse eenheidsstaat gesmeed. De Bataafse revolutie leidde tot het eerste parlement ‘representerende het volk van Nederland’, dat zijn eerste vergadering hield op 1 maart 1796, en in 1798 ook tot de eerste grondwet, tot stand gekomen door middel van een staatsgreep.

Het Bataafse politieke bestel is het onderwerp van studie van een onderzoeksprogramma dat sinds 2007 aan de Universiteit van Amsterdam wordt uitgevoerd onder leiding van Wyger Velema en Niek van Sas. In dit onderzoeksprogramma wordt aangesloten bij de nieuwe interpretatie van het revolutionaire tijdvak, die sinds het bicentennium van de Franse Revolutie opgang heeft gemaakt. Onder leiding van historici als François Furet, Mona Ozouf en Keith Michael Baker werd de Franse revolutie niet meer beschouwd als een sociaal-economische transformatie maar werden de revolutionaire gebeurtenissen beschouwd vanuit het perspectief van de - al dan niet moderne - politieke cultuur. De politiek-culturele invalshoek vormt ook het perspectief voor het onderzoeksprogramma van de Bataafse revolutie die eerder door historici als Simon Schama vooral geanalyseerd werd als een strijd tussen verschillende sociale groepen. In de diverse deelprojecten werden het politieke discours inclusief de sleutelconcepten representatie en burgerschap, de praktische werking van het ‘eerste Nederlandse parlement’ en de toegenomen rol van de publieke opinie en politieke pers op bestuur en staat onderzocht. De drie volgende artikelen van Mart Rutjes, Joris Oddens en Erik Jacobs vormen de voorproeven van drie dissertaties over de fascinerende en tot voor kort relatief onbekende politieke wereld van de Bataafse revolutie.⁴

4 Twee dissertaties zijn reeds in november 2012 gepubliceerd: M. Rutjes, Door gelijkheid gegrepen. Democratie. staat en burgerschap in Nederland 1795-1801 (Nijmegen 2012) en J. Oddens, Pioniers in schaduwbeeld. Het eerste parlement van Nederland 1796-1798 (Nijmegen 2012).