De Achttiende Eeuw. Jaargang 43

[p. 152]

Hoe een rooms-katholiek boek ‘geprotestantiseerd’ werd.
Over een bijzondere achttiende-eeuwse nadruk
C. Houtman

By comparing four fragments of two eighteenth-century ‘biblical histories’, namely De Historien des Ouden en Nieuwen Testaments which appeared in 1683 with the Roman Catholic Amsterdam publisher the Widow J.J. Schippers, and, secondly, Historische verklaring der voornaamste geschiedenissen van het Oude en Nieuwe Testament which was published in 1743 by the Amsterdam Protestant bookseller Jacobus Loveringh, it is demonstrated that Geschiedenissen is a Protestant revision of Historien, a Dutch translation from the French of the so-called ‘Royaumont Bible’ from 1670, a writing by the hand of the Jansenist Nicolas Fontaine.

Ter inleiding

In 1743 verscheen te Amsterdam bij Jacobus Loveringh, een protestants ‘Boekverkoper op den Nieuwen Dyk’, in groot octavo een hervertelling van de bijbelse geschiedenis onder de titel Historische verklaring der voornaamste geschiedenissen van het Oude en Nieuwe Testament. Verrykt met leerzame zedelessen, en tweehondert en zeventig printverbeeldingen; als mede met een kort begrip der gewyde tyd-rekening. In het ‘Aan den lezer’ van het omvangrijke boek (xvi + 576 pagina's) schildert Loveringh zijn verdiensten als uitgever van boekwerken gewijd aan de uitleg van de Bijbel,¹ die door hem getypeerd wordt als ‘een onuitputtelyke bron van aanminnigheden en verkwikkingen’ (vi). Voor de ontsluiting van de bron en het verkrijgen van inzicht in de vele kwaliteiten van de Heilige Schrift is, zo laat hij weten, ‘eene gegronde kennis en ervarenheid in het Woord van God vereischt’ (x). Al jong moet men zich die eigen maken. Voor de jeugd is de beste weg daartoe zich de bijbelse geschiedenis al op jonge leeftijd op een aangename wijze in te prenten. Loveringhs betoog mondt uit in een uiteenzetting over het boek dat hij bij zijn lezers introduceert. Lang had hij gezocht naar materiaal dat voldoet aan de criteria voor een boek voor de jeugd met ten slotte een gunstig resultaat, zo deelt hij mee:

Eindelyk zyn my ter hand gekomen tweehondert zeventig Afbeeldingen van Bybelsche Geschiedenissen, in Palmhout gesneden (door een groot meester, wiens wederga huiden ten dage weinig bekent is) en die voorheen nimmer zyn gebruikt geweest. Hier by heb ik middel ge-

1 Voor Loveringh als boekverkoper zie Van Eeghen, De Amsterdamse boekhandel V/1, 122.

[p. 153]

vonden, eene Beschryving te voegen die (...) altyd twee bladzyde beslaat (...). Eenzydigheid is er zoo veel doenlyk is in gemeid, veel liever heeft men het met stigtelyke toepassingen en nutte zedelessen willen verryken. (...) (xi).

Mocht de lezer even de indruk hebben gekregen dat het boek dat hij in handen had genomen, de bijbelse geschiedenis voor de jeugd was, uit het vervolg blijkt dat Loveringh het niet direct geschikt achtte als een leerboek voor gebruik op school, maar met zijn uitgave mikte op ‘de vergevorderde jeugd’ en ‘de genen die zich, of niet vergapen aan fraie of uitmuntende konstplaten, (die niet te verachten zyn) of geen 10, 20 ja 30 gulden of meer, kunnen besteden.’ (xii)

Loveringh duidt niet aan van welke ‘meester’ de door hem verworven houtsneden afkomstig zijn. Zij zijn geïdentificeerd als het werk van de Fransman Jean B.M. Papillon (1698-1776).² Evenmin informeert hij zijn lezers over het auteurschap van de tekst. Voor zover mij bekend is, is de herkomst van de tekst nimmer voorwerp van serieuze aandacht geweest. Bibliografisch is Loveringhs Geschiedenissen in verband gebracht met de Amsterdamse predikant Gerardus Kulenkamp (1700-1775),³ op wiens naam verscheidene publicaties van Loveringh staan dankzij het feit dat hij verantwoordelijk is voor de beschouwingen in het Woord vooraf.⁴ Nergens komt evenwel de naam ‘Kulenkamp’ voor in het onderhavige boek. Zoals zal blijken, is Kulenkamp in elk geval niet de auteur van het boek. Het auteurschap en de geschiedenis van de tekst kunnen getraceerd worden. Zij maken duidelijk dat Kulenkamp op zijn hoogst verantwoordelijk kan zijn geweest voor de bewerking van de ‘Vorlage’ die aan de uitgave van Loveringh ten grondslag ligt.

Werkend aan een project ‘Bijbelse geschiedenis herverteld’, bleek mij dat de tekst van Loveringhs Geschiedenissen verrassend veel lijkt op die van een rooms-katholiek, uit het Frans vertaald boek, dat in 1683 ‘Te Antwerpen, Voor de Weduwe J.J. Schippers’ - zo de titelpagina⁵ - verscheen met als titel De Historien des Ouden en Nieuwen Testaments, met stigtelijke toepassingen, getrocken uit de heilige vaderen, om de zeden in allerhande staten van menschen te

2 De houtsneden zijn door Loveringh ook gebruikt voor andere uitgaven. Zie Houtman, Bijbelse geschiedenis herverteld, 110, 190, 588.

3 Op de titelpagina van het door mij gebruikte exemplaar uit de bibliotheek van de Protestantse Theologische Universiteit te Kampen (119 L 11) is met ballpoint aan de onderzijde ‘G. Kulenkamp’ genoteerd. Zie voorts Short-Title Catalogue, Netherlands (www.stcn.nl). Voor Kulenkamp zie Peucker, ‘Kulenkamp, Gerardus’, 275-276.

4 Zie voor de betreffende uitgaven Houtman, Bijbelse geschiedenis herverteld, 110. Als een ‘mythische persoon’ figureert hij als ‘Vader Kulenkamp’ op de titelpagina van een prentenboekje uit 1835. Zie Ibidem, 194.

5 In werkelijkheid werd het boek te Amsterdam gedrukt. Voor de weduwe Schippers zie Van Eeghen, De Amsterdamse boekhandel IV, 97-117. De drukkerij van de weduwe stond bekend als nadrukbedrijf. Zie Schriks, Het kopijrecht, 35. Antwerpen als plaats van uitgave werd waarschijnlijk gekozen met het oog op afzet in de Zuidelijke Nederlanden.

[p. 154]

reguleren. In 't Frans beschreven door den Heere de Royaumond, overste van Sombreval. Vertaelt, en met vaerzen op yder hoofdstuk verzien. Het in octavo uitgegeven boek (10 + 799 + (5) pagina's) met 267 kopergravures naar Mattheüs Merian (1593-1650) en Pieter Hendriksz. Schut (1619-1662) is een nadruk van het in 1681 te Dordrecht bij François van Hoogstraeten (1632-1696) verschenen boek. De uitgever verzorgde de vertaling uit het Frans. In het Woord vooraf deelt hij mee dat zijn uitgave in tegenstelling tot het Franse origineel (zie beneden) geen prenten bevat. Het gemis daaraan heeft hij gecompenseerd door elk hoofdstukje vooraf te laten gaan door een stichtelijk gedicht. De weduwe Schippers, die verzwijgt wie verantwoordelijk is voor de vertaling en de verzen,⁶ heeft haar editie conform het Franse origineel wel met prenten verlucht. Zij gaan in haar uitgave vooraf aan de verzen van Van Hoogstraeten.

Historien is door verschillende boekverkopers op de markt gebracht. Zo verscheen bijvoorbeeld in 1695 een nadruk van de uitgave van Van Hoogstraeten zonder gravures en met vermelding van de initialen van de vertaler en de auteur van de verzen op de titelpagina, ‘Door F.V.H.’, bij Joannes Stichter te Amsterdam.⁷ In 1739 publiceerde Johannes Leonard te Brussel een kerkelijk goedgekeurde uitgave ‘met schoone printen verciert’.⁸ Deze nadruk vertoont, wat betreft de gevolgde spelling, kleine verschillen met de uitgave van Van Hoogstraeten.

Historien is onder pseudoniem gepubliceerd. Achter ‘den Heere de Royaumond,⁹ overste van Sombreval’ op de titelpagina gaat schuil Nicolas Fontaine (1625-1709), de secretaris van Louis-Isaac Le Maistre de Sacy (1613-1684), theoloog en schrijver. Aangenomen wordt dat de laatstgenoemde zijn medewerking aan de totstandkoming van het boek heeft verleend. Beiden waren vooraanstaande representanten van het Franse jansenisme met als bakermat het ten zuidwesten van Parijs gelegen klooster Port-Royal des Champs.¹⁰ De eerste druk van het Franse origineel was in 1670 bij Jean Le Petit te Parijs verschenen onder de titel L'Histoire du Vieux et du Noveau Testament, representée avec des figures & des explications édifiantes, tirées des SS.PP. pour regler les moeurs dans toute sorte de conditions

Afgezien van Historien is er nog een Nederlandse vertaling van Fon-

6 Op de titelpagina van de uitgave van Van Hoogstraeten wordt de zinsnede ‘Vertaelt, en met vaerzen op yder hoofdstuk verzien’ afgesloten met ‘Door F.V.H.’

7 Zie voor hem Leuven, De boekhandel te Amsterdam door katholieken gedreven, 63-64.

8 Gesigneerd met ‘P. de Vel’.

9 Op de titelpagina van het Franse origineel (zie beneden) geschreven als ‘Royaumont’. Ook de uitgaven van Van Hoogstraeten en Stichter hebben de schrijfwijze ‘Royaumond’. De uitgaven van Leonard, Spruit (zie beneden) en anderen volgen het Franse origineel.

10 Zie voor hen Frédéric Delforge en Pascale Thouvenin, ‘Fontaine, Nicolas’, 414-416, en Jean Lesaulier, ‘Le Maistre de Sacy, Louis-Isaac’, 635-640.

[p. 155]

taine's Histoire gepubliceerd. In 1739 verscheen bij Henrikus Spruit te Utrecht De Historie des Ouden en Nieuwen Testaments, met stigtelyke bemerkingen (...). Op nieuw uit het Fransch vertaelt en overzien. Door J.S.P. De kerkelijk goedgekeurde uitgave bevat geen prenten en verzen en berust op een enigszins bewerkte versie van de brontekst.¹¹ De editie van Spruit is klaarblijkelijk een nadruk¹² die verder geen opgang heeft gemaakt.¹³

Historien dat qua niveau gericht is op een intellectueel behoorlijk ontwikkeld lezerspubliek,¹⁴ biedt een hervertelling van de bijbelse geschiedenis van het Oude Testament (hierna: OT) en het Nieuwe Testament (hierna: NT), doorweven met uitleg en moraal. Reeds een blik in de inhoudsopgave van enerzijds Historien en anderzijds Geschiedenissen maakt duidelijk dat er tussen beide boeken een bijzondere relatie bestaat. Wie doorbladert, stelt vast dat het Kort begrip der gewyde tyd-rekening aan het slot van Geschiedenissen (pagina's 541-576)¹⁵ ontleend is aan het Kort begryp der heilige tydrekeninge in Historien (pagina's 757-799).¹⁶ Bij nadere beschouwing blijkt Geschiedenissen een protestantse hertaling en bewerking te zijn van het rooms-katholieke Historien. Aan de hand van een viertal min of meer willekeurig gekozen voorbeelden/fragmenten uit de bijbelse geschiedenis van het OT zal ik dat demonstreren en een impressie geven van het karakter van de bewerking.

De bespreking van de voorbeelden geschiedt door middel van een vergelijking van de gekozen fragmenten. Als volgt ga ik te werk: eerst geef ik onder het kopje Inleiding een korte schets van de episode uit de bijbelse geschiedenis die het voorwerp is van de hervertelling van de paragraaf waaraan een fragment ontleend is in de versie van zowel Historien¹⁷ als Geschiedenissen. Vervolgens worden de fragmenten naast elkaar in kolommen gepresenteerd

11 In het ‘Voorberigt’ deelt de vertaler - onbekend is wie achter de initialen J.S.P. schuilgaat - daarover het volgende mee: ‘En vermits'er [in de brontekst] verscheide bemerkingen gemaekt wierden, die de gemeene geloovigen eigentlyk niet aengaen, hebben wy die op de voorstellinge van aenzienlyke persoonen zoodaenig verandert, dat d'agtergelaetene bemerking door een andere uit de H. Schrift, of spreuke der Vaderen vervult zy’ (vii).

12 De ‘Goedkeuring van den Vlaemschen druk’ is afgegeven te Brussel op 28 april 1713.

13 Voor nadere gegevens over de genoemde en andere zeventiende- en achttiende-eeuwse versies/edities die, zoals gebleken, onder enigszins uiteenlopende titels zijn gepubliceerd - soms ook als Historie van het Oud en Nieuw Testament - zie Short-Title Catalogue, Netherlands (www.stcn.nl).

14 Het boek is door Fontaine opgedragen aan ‘Monseigneur le Dauphin’ (= de zoon van Lodewijk XIV, eveneens Lodewijk genaamd en bekend als ‘le Grand Dauphin’ [1661-1711]). Spruit maakt er melding van op de titelpagina van zijn uitgave: ‘Opgedraegen aen den oudsten zoon des Konings van Vrankryk’. De opdracht is voor Bottigheimer, ‘Eine jansenistische Kinderbibel’, 226-238, reden het boek te typeren als een ‘kinderbijbel’. Daarmee wordt een onjuist beeld van het werk gegeven.

15 Aldaar gespeld als Geweide tydrekening.

16 In de koptekst boven de pagina's is ‘Tydrekeninge’ gespeld als ‘Tydreekeninge’.

17 Gebruik is gemaakt van de editie van de weduwe Schippers uit 1683. Uit een vergelijking van de vertalingen van Van Hoogstraeten en J.S.P. en de bewerking in Geschiedenissen kan geconcludeerd worden dat de bewerker gebruik gemaakt heeft van de vertaling van Van Hoogstraeten.

[p. 156]

onder het opschrift dat de betreffende paragraaf siert in de bronteksten. Ten slotte worden de fragmenten onder het kopje Commentaar van een toelichting voorzien. De bespreking van de vier voorbeelden wordt afgesloten met een conclusie en een evaluatie.

Voorbeeld 1: De ondergang van Sodom (Genesis 19)¹⁸

Inleiding

Beschreven wordt de vernietiging door de Heer van Sodom en nabijgelegen steden (Gen. 19:24-26) vanwege het aldaar bedreven kwaad dat vrijwel alle bewoners geïnfecteerd heeft (vgl. Gen. 18:20-33). De paragraaf die voorafgaat aan de onderhavige is gewijd aan het begin van Genesis 19. Verhaald wordt hoe twee mannen, boden, engelen van de Heer, in de stad Sodom aangekomen, gastvrij ontvangen waren door Lot, de neef van aartsvader Abraham. Zij dreigden echter het slachtoffer te worden van de overige bewoners van de stad die erop uit waren hen te molesteren (Gen. 19:1-11). In de onderhavige paragraaf wordt beschreven hoe Lots gasten hem en zijn familieleden vanwege het op handen zijnde onheil adviseren én zelfs dwingen de stad te verlaten - zonder om te zien en stil te staan - en hoe Lot met zijn vrouw en dochters aan de ramp weet te ontkomen door net op tijd de stad Soar te bereiken. Het gekozen fragment biedt een beeld van de gebeurtenissen vanaf dat moment (Gen. 19:24-38).

18 Voor de schrijfwijze van bijbelse eigennamen en plaatsnamen is (buiten de citaten) gebruik gemaakt van de richtlijnen in Bijbelse namen. De namen van de bijbelboeken zijn geschreven en afgekort overeenkomstig de aanwijzingen op pp. 14-16 in het genoemde werk.

[p. 157]

Historien XVII: Sodoma Verbrand. Genes. 19 (pagina's 44-46)
(...). Loths vrouwe verbaest door het gerucht, 't welk zy hoorde, vergat het verbod des Engels, en verviel tot eene nieusgierigheid, die op den zelven oogenblik gestraft wierd. Want te rugge ziende, werd zy verandert in eenen zoutpylaer, om in het toekomende te strecken tot hulpmiddel tegen de verdervinge der flaewe zielen, die, na datse den rechten weg zijn ingeslagen, stille staen en te rugge zien na het gene datse verlaeten hadden. Loth verschrikt zijnde over het gene, dat deze vier steden gebeurt was, en vreezende dat het van gelijken gaen zoude met Segor, alwaer hy zich vertrocken hadde, verliet die plaetse zonder toeven, en ging onder een gebergte, volgens d'eerste aenwyzing der Engelen, alwaer hy in eene spelonke alleen bleef met zijne twee dochteren. Maer deze dochteren haer inbeeldende dat zy gansch alleen met haeren vader op aerde waeren overgebleven, geloofden dat zy niet mosten nalaeten de wereld te bevolken. Zy hierom hunnen vader dronken maekende, begingen bloetschande, om dat se moeders zouden worden. En hoewel het zoodanig is, dat men zonder schrik aen haere daed niet en kan gedenken, zy geven des niettemin, na 't oordeel van den heiligen Bernardus, een voorbeelt van onderscheidinge, die te maken is in de daeden, waer van onze zinnen geweldig getroffen worden uit de meeninge, waer mede men de zelve doet. (...).

Geschiedenissen XVII: Sodom verbrant. Gen. XIX (pagina's 33-34)
(...). De vrouw van Lot verschrikt wordende van 't geraas dat zy hoorde, vergat het verbod des Engels, en verviel in eene nieuwsgierigheid, die op 't zelfde ogenblik gestraft wierd. Want achterom ziende, wierd zy in een zoutpylaar verandert, om in vervolg van tyden tot eene waarschouwinge voor zwakke zielen te dienen, die, na op den rechten weg geraakt te zyn, stilstaan, en achter hen om zien. Lot zich ontzettende over 't geen aan de vier Sodomsche steden was gebeurt, en het zelfde van Zoar vrezende, werwaarts hy gevlucht was, verliet hy die stad haastelyk, en ging op eenen berg, ingevolge den raad die de Engelen hem gegeven hadden, alwaar hy in eene spelonk woonde met zyne twe dochters. Maar die dochters zich verbeeldende, dat zy maar alleen met haren vader op aarde overgebleven waren, oordeelden dat zy de waereld niet moesten laten uitsterven. Dierhalven maakten zy den man dronken, en begingen bloedschande met hem, om moeders te worden. En alhoewel men niet zonder afgryzen aan deze hare daad kan denken, gaven zy nochtans, gelyk Bernardus zegt, dat daar door een voorbeelt van 't onderscheid dat men maken kan, tusschen daden die 't meest onze uiterlyke zinnen kwetzen, en tusschen 't oogmerk waar om men die doed. (...).

[p. 158]

Afb. 1 en 2. Links de ‘Heilige Tydreekeninge’ uit de Historien des Ouden en Nieuwen Testaments (editie Weduwe J.J. Schippers 1683); rechts de ‘Geweide Tyd-rekening’ in de Historische verklaring der voornaamste geschiedenissen van het Oude en Nieuwe Testament.

Commentaar

De ondergang van Sodom is in zowel Historien als Geschiedenissen gedateerd in het jaar 2107. In Historien wordt het jaartal gewoonlijk voorafgegaan door de zinsnede ‘'t Jaer der wereld’; in Geschiedenissen door ‘In den jare der Scheppinge’; in beide werken volgt daarop gewoonlijk in de beschrijving van de geschiedenis van het OT ‘(en) voor Christus geboorte ....’; in het geval van de in Genesis 19 beschreven geschiedenis is dat het jaar 1897.¹⁹

19 Voor de problematische chronologie van het OT en haar interpretatie zie bijvoorbeeld Hughes, ‘Chronology, Hebrew Bible’, 187-193.

[p. 159]

In de bijbelse versie van het verhaal wordt wat de vrouw van Lot overkwam (Gen. 19:26), verhaald na de beschrijving van de aankomst van Lot te Soar (Gen. 19:23). De volgorde van de gebeurtenissen is niet geheel duidelijk. Was de vrouw ook al in Soar aangekomen of had het voorval plaats op weg naar de stad? In de hervertelling is duidelijkheid geschapen en wordt bovendien verklaard, waarom zij omkeek: het ‘kabaal’ (het vreselijke gejammer?) waarmee de ondergang van Sodom en Gomorra gepaard ging, prikkelde haar nieuwsgierigheid. Bovendien wordt zij ten voorbeeld gesteld door een zinspeling op wat over haar in het NT door Jezus wordt gezegd (Luc. 17:36). In de hervertelling wordt Lots vertrek uit Soar toegelicht: angst getroffen te worden door het lot van Sodom drijft hem. Ook zijn keuze voor het gebergte als verblijfplaats wordt verklaard (vgl. Gen. 19:17). Bovendien wordt het aantal verwoeste steden op grond van Deuteronomium 29:33 op vier gesteld (Sodom en Gomora, Adma en Seboïm). Hier en elders biedt Historien en bijgevolg ook Geschiedenissen een hervertelling waarbij rekening is gehouden met relevante gegevens uit de Heilige Schrift in haar geheel.

Het motief van de dochters van Lot - in de Bijbel de angst kinderloos te blijven - is in de hervertelling ‘opgewaardeerd’ tot bekommernis om de toekomst van heel het menselijke geslacht. Hun daad wordt in de hervertelling negatiever beoordeeld dan in de tekst van de Bijbel - ‘afgrijselijk’ is het en ‘bloedschande’ (Lev. 18:6-7) -, maar zij wordt vanwege het edele motief niettemin niet volstrekt afgekeurd²⁰ onder verwijzing naar het oordeel van Bernard van Clairvaux (1090/91-1153) aan wie in Geschiedenissen het predikaat ‘heilig’ dat hij in Historien draagt, is ontnomen.

20 Voor uiteenlopende reacties op de incest in vroege uitleg zie Houtman, De Schrift wordt geschreven, 217, 220-221, 535-537.

Voorbeeld 2: Het huwelijk van Isaak (Genesis 24)

Inleiding

In Genesis 24 wordt verhaald hoe Abraham vanuit Palestina een knecht naar Mesopotamië stuurt, naar het gebied waaruit hij ooit is weggetrokken, om daar een vrouw voor zijn zoon Isaäk te zoeken. Rebekka, een familielid, is de uitverkorene. Het gekozen fragment biedt een hervertelling van Genesis 24:54-67, het slot van de geschiedenis. De knecht wil snel de terugreis aanvaarden. Rebekka stemt daarmee in.

[p. 160]

Historien XXII: Huwelijk van Isaac. Genes. 24. (pagina's 58-61)
(...). Als men hem [Abrahams knecht] eenen langer tijd wilde ophouden, zoo riep men Rebecca, die men, gelijk de Heilige Ambrosius aenteekent hadde toegestaen, zonder haer meeninge daer over te vraegen, om te weten, of zy in zulk een haestig vertreck bestemde. Zy betuigde dat zy daer in te vreden was, en volgde Eliezer, die zich spoede om naer Abraham weder te keeren. Hy vond de wooninge genaekende, Isaac in den velde. Rebecca uit Eliezer verstaen hebbende, dat het de gene was, aen wien God haer tot vrouwe verordeneerde, zoo dekteze het aengezichte met haeren sleuyer. Eliezer bootschapte aen Isaac den uitslag van zijne reize, die Rebecca voor zijn vrouwe nam, en de liefde, die hy haer droeg, gelijk de Schriftuur te kennen geeft, vertrooste hem in de smerte, die hy noch hadde over de dood van zijne moeder Sara, dewelke drie jaren te voren gestorven was. Men ziet in dit bestel een verwonderlijk voorbeeld van het gene men moet waer neemen om een huwelijk heilig te maken, by na achterwege laetende van de middelen eens te spreeken, om alleen maer te denken op de zeden en d'oprechtigheid der persoonen, de welke men met groote zorge en veele gebeden dient te zoeken, en dat met raed en tusschenspraeke van wijze en Gode behaegelijke luiden. De Heilige Ambrosius wil, dat de jonge dochteren uit Rebecca leeren, de welke zich dekt, zoo haest als zy Isaac gewaer wordt, hoe zy de eerbaerheid bewaren moeten zelf omtrent den genen, dien God hun tot een man gegeven heeft, geen moeite doende om zijn herte te winnen door haere schoonheid en uitwendige cieraden, gelijk Rebecca zou kunnen doen hebben, maer door haere zeegbaerheid en heiligheid van zeden.

Geschiedenissen XXII: Rebekka ontmoet Abrahams knegt en Isaaks Huwelyk. Gen. XXIV. (pagina's 43-44)
(...). Alzo men hem [Abrahams knecht] niet langer houden konde, riep men Rebekka, om van haar te weten, of zy 'er mede te vreden was, zo schielyk te vertrekken. Zy betuigde daar gene zwarigheid in te maken, en ging met Eliëzer, die zich haaste om weder by Abraham te komen. Zo als hy digt aan 't huis naderde vond hy Izaak in 't velt. Rebekka, van Eliëzer, verstaan hebbende, dat dit de gene was, dien God haar tot eenen bruidegom had toegeleit, bedekte haar hooft met hare sluijer. Eliëzer verhaalde den uitslag zyner reize aan Izaak, die Rebekka voor zyne huisvrouw nam; en de liefde die hy voor haar had, vertrooste hem wederom in de smert, welke hy nog over den dood van Sara zyne moeder gevoelde, die drie Jaren van te voren gestorven was. Men ziet in dit gedrag eene voortreffelyke schets van de plichten die men in acht heeft te nemen, om een gezegent huwelyk aan te gaan. Ambrozius wil, dat jonge dochters van Rebekka zullen leren, hoe eerbaar en zedig zy zich moeten gedragen, zelfs omtrent den genen die God haar tot eenen man heeft gegeven.

[p. 161]

Afb. 3 en 4. Links ‘Sodoma Verbrand’ uit de Historien des Ouden en Nieuwen Testaments (editie Weduwe J.J. Schippers 1683); rechts hetzelfde verhaal zoals gerepresenteerd in de Historische verklaring der voornaamste geschiedenissen van het Oude en Nieuwe Testament Geschiedenissen.

Commentaar

De in Genesis 24 beschreven geschiedenis wordt in Historien en Geschiedenissen op de gebruikelijke wijze (zie voorbeeld 1) gedateerd in het jaar 2148 = 1856 v. Chr. In Geschiedenissen wordt hier, zoals wel vaker het geval is, een enigszins afwijkende formule gebruikt: ‘voor Christi geboorte 1856’.

In het bijbelverhaal draagt de knecht van Abraham geen naam. In de hervertelling is hij geïdentificeerd als Eliëzer, een vooraanstaande knecht, genoemd in Genesis 15:2-3. Rebekka wordt in de hervertelling in het gedeelte voorafgaande aan het fragment expliciet aangeduid

[p. 162]

als een familielid van Abraham: ‘Rebekka, die volmaaktelyk schoon was, en eene dochter was van Bethuël, zoon van Milka, huisvrouw van Nahor, den broeder Abrahams’ (Geschiedenissen, 43; vgl. Historien, 59).

Op vier punten is de tekst van het fragment in Geschiedenissen verkort ten opzichte van Historien. In het begin is de verwijzing met een beroep op ‘de Heilige Ambrosius’ weggelaten; in het midden is de zinsnede ‘gelijk de Schriftuur te kennen geeft’ niet opgenomen; voorts is de tweede helft van de zin vóór ‘de Heilige Ambrosius’ weggelaten; hetzelfde is het geval met de slotregels van het aangehaalde gedeelte. De bewerker had voor elke paragraaf, afbeelding en tekst, twee pagina's ter beschikking. Zo was hij, indien de tekst van zijn ‘Vorlage’ meer stof bood dan hij kon gebruiken, genoodzaakt de tekst te verkorten. Als protestant ontnam hij de kerkvader Ambrosius (340-397) de kwalificatie ‘heilig’.

Voorbeeld 3: De Reformatie van Josia (2 Koningen 22)

Inleiding

In 2 Koningen 22 wordt verhaald over wat in de oudtestamentische wetenschap is bekend geworden als de ‘Reformatie van Josia’, het herstel van de zuivere godsdienst in het koninkrijkje Juda door koning Josia, de kleinzoon van de goddeloze koning Manasse die tijdens een lange regeringsperiode aan veel vreemde elementen een plaats in de godsdienst had gegeven. Josia keerde zich daar rigoureus tegen en reinigde het land van de afgodendienst. Onderdeel van de Reformatie was de restauratie van de tempel te Jeruzalem. Het gekozen fragment heeft tot thema een gebeurtenis die plaatsvond tijdens de herstelwerkzaamheden aan de tempel die volgens de nu gangbare chronologie van de geschiedenis van Juda zou hebben plaatsgevonden in het jaar 622/621 v. Chr.

[p. 163]

Historien CXXXVII: Godvruchtigheid van Josias. 4 Kon. 22. (pagina's 378-381)
(...). In dese besigheden eenen Koning zoo waerdig, en terwijl men den Tempel dede hermaeken, die Manasse byna geheel nedergesmeten en ontheyligt hadde, vond men het Boek Deuteronomium, 't welk van Moyses beschreven was. Als men het selve desen Prince aengeboden, en hy daer in gesien hadde de schrickelijke dreigementen, die God uytspreekt tegen de genen, die zich van zijn Wet souden afsonderen; soo scheurde hy zijne klederen in d'aenmerkinge der zwarigheden, die de Godloosheid hunner Vaderen over hun gebracht hadde. Hy sond boden, om hem over dit stuk te bevraegen by eene Propheteresse met naeme Olda, die hem verzeekerde, dat al dese straffen gebeuren souden; maer dat God hem soude laeten sterven in vrede. Om dat gy, zeidense tegen hem, gehoort hebt al de woorden deses Boeks, om dat uw herte daer door versacht is geworden, omdat gy u vernedert hebt in de tegenwoordigheid Gods, om dat gy voor hem gebeeft, en uwe tranen gestort hebt voor sijne oogen; soo heeft hy u verhoort, en hy sal uytstellen sijne wraeke t'openbaeren over d'ontheiligers van zijne Wet, soo lang tot dat gy in 't graf, dat u bereid is, sult begraven zijn. Josias dit antwoord ontfangen hebbende, liet al het volk in den Tempel versamelen, en hy selve las hun voor, al het gene, dat in den Boek begrepen was. (...).

Geschiedenissen CXL: De godvruchtigheid van Jozia II. Kon. XXII. (pagina's 279-280)
(...). Terwyl deze Koning zulke loflyke zaken verrichte, en men bezig was den Tempel te vermaken, die door Manasse ontheiligt en byna gantschelyk vernielt was, vond men het boek Deuteronomium dat Mozes geschreven had. Toen men het zelve dien Vorst aanbood, en hy daar uit gezien had, wat schrikkelyke bedreigingen God de Heere daar in doed aan alle de genen die zyne wet overtreden, scheurde hy zyne klederen in overweginge van de menigvuldige onheilen die zyne voorouders zich door hunne godloosheid op den halze gehaalt hadden. Hy zond naar eene Profetesse, genaamt Hulda, om haar hier over raad te vragen; en zy gaf ten antwoord: dat alle die gedreigde straffen zouden geschieden; doch dat God hem nog in vrede zou laten sterven. Om dat uw herte week geworden is, zeide zy, en gy u voor het aangezichte des Heeren vernedert hebt, als gy hoorde wat ik gesproken heb tegen deze plaats, en derzelver inwoonderen; dat gy uwe klederen scheurt en voor myn aangezicht geweent hebt zo heeft de Heere u ook verhoort. Hy zal u verzamelen tot uwe vaderen, en gy zult met vrede in uw graf gaan, en uwe ogen zullen al 't kwaat niet zien, dat hy over deze plaats brengen zal. Jozia dit antwoord ontvangen hebbende, deed al 't volk in den Tempel vergaderen, en las zelfs hen voor wat 'er in dat boek Deuteronomium geschreven stond. (...).

[p. 164]

Commentaar

De in 2 Koningen 22 beschreven geschiedenis wordt in Historien en Geschiedenissen op de gebruikelijke wijze (zie voorbeeld 1) gedateerd in 3361; in Historien nader aangeduid als 643 v. Chr.; in Geschiedenissen als 648 v. Chr. Onmiskenbaar berust het laatste jaartal op een drukfout.

Historien en Geschiedenissen hebben een verschillend ‘paragraaf’-nummer, respectievelijk 137 en 140. Ook in het geval van voorbeeld 4 is de nummering niet identiek. De betreffende paragraaf draagt in Historien het nummer 169 en in Geschiedenissen het nummer 161. De uiteenlopende nummering heeft twee oorzaken. Ten eerste. Kenmerkend voor zowel Historien als Geschiedenissen is dat de tekst steeds als uitgangspunt een prent heeft. Historien is gebaseerd op in totaal 267 gravures (OT: 183; NT: 84). Voor Geschiedenissen waren 270 houtsneden beschikbaar (OT: 186; NT: 84). Daar de houtsneden van Papillon tot achtergrond hebben de gravures van Merian en Schut kon de bewerker doorgaans moeiteloos de stof uit Historien een plaats geven onder de ‘parallelle’ prent bestemd voor Geschiedenissen. In het geval van drie prenten stond hij evenwel voor de taak die zelf van een passende tekst te voorzien.

Wat in Genesis 25 verhaald wordt, Abrahams dood en begrafenis en het eerste verhaal over Jakob en Esau, is in Historien in één paragraaf (XXIII; pagina's 61-64) beschreven. In Geschiedenissen is de verhaalstof in twee paragrafen, elk met een eigen houtsnede, ondergebracht (XXIII en XXIV; pagina's 45-48), terwijl de tekst bovendien is uitgebreid: paragraaf XXIII bevat een overzicht van Abrahams leven dat in Historien ontbreekt.

Wat in Genesis 49-50 verhaald wordt: aartsvader Jakob zegent zijn zonen, sterft en wordt in het land Kanaän begraven, wordt in Historien beknopt gememoreerd in paragraaf XXXVI (100-102). De paragraaf is gewijd aan het eerste hoofdstuk van het boek Exodus en biedt na een korte terugblik op de laatste hoofdstukken van Genesis een beschrijving van de onderdrukking van het volk Israël in Egypte. In Geschiedenissen zijn de thema's van Genesis 49 en 50 gemaakt tot onderwerp van twee nieuwe paragrafen (XXXVII en XXXVIII; pagina's 73-76) met elk een prent zonder equivalent in Historien. Het relaas over de slavernij van Israël in Egypte heeft, zonder terugblik, een plaats gekregen in paragraaf XXXIX (77-78).

Ten tweede. De afwijkende nummering in het geval van voorbeeld 4, het verhaal over de lotgevallen van de profeet Jona, komt voort uit de verschillende waardering van het gezag van een aantal boeken van het OT in enerzijds het rooms-katholicisme en anderzijds het protestantisme. In rooms-katholie-

[p. 165]

ke Bijbels bevinden zich te midden van de boeken van het OT geschriften, zoals Tobit en Judit, die door de Rooms-Katholieke Kerk als ‘deuterocanoniek’ en als evenzeer gezaghebbend als de andere bijbelboeken worden beschouwd, maar die door het protestantisme als ‘apocrief’ en als minder belangrijk zijn gekwalificeerd.²¹ Protestanten hebben de betreffende boeken als een apart corpus een plaats gegeven in hun Bijbels, tussen het OT en het NT of na het NT. Als goed protestant heeft de auteur van Geschiedenissen de hervertelling van de apocriefen een plaats gegeven tussen het OT en het NT met als gevolg de verschuiving in de paragraafnummering.

Overigens, ook in het geval van de nieuwtestamentische delen van Historien en Geschiedenissen die gewijd zijn aan de hervertelling van de evangeliën, de Handelingen der Apostelen én de Openbaring van Johannes, is de nummering en de ordening van de paragrafen niet gelijk. Geschiedenissen heeft van het begin tot het einde een doorlopende nummering. In Historien hebben het OT en het NT elk een eigen paragraafnummering. De ordening van de nieuwtestamentische paragrafen in beide werken is echter niet steeds dezelfde. De auteur van Geschiedenissen heeft, klaarblijkelijk omdat hij een ander oordeel had over de chronologie van de gebeurtenissen dan de auteurs van Historien, op enkele punten een wijziging in de volgorde van de paragrafen aangebracht. Zo wordt bijvoorbeeld de Bergrede (Matteüs 5-7) in Geschiedenissen (CCV; pagina's 409-410) in het dertigste jaar van de christelijke jaartelling gedateerd, maar in Historien (XXII; pagina's 570-572) in het eenendertigste jaar met als gevolg dat de paragraaf in Geschiedenissen naar voren is verplaatst.

Ofschoon in de opschriften boven de onderhavige paragraaf in Historien en Geschiedenissen verwezen wordt naar de boeken Koningen,²² is het beeld van het verloop van de gebeurtenissen feitelijk ontleend aan de boeken Kronieken.²³ Daarin wordt verhaald dat het herstel van de tempel te Jeruzalem geschiedde na een grootscheepse zuivering van de godsdienst her en der in het land (2 Kronieken 34). In 2 Koningen is Josia's eerste daad de restauratie van de tempel. Pas daarna krijgt de landelijke Reformatie haar beslag (2 Koningen 23). In 2 Koningen 22 wordt verhaald dat tijdens de werkzaamheden aan het heiligdom ‘het wetboek’ wordt gevonden en aan de koning wordt

21 Voor het onderscheid zie Ibidem, 67-74.

22 4 Koningen is de rooms-katholieke aanduiding voor het boek dat onder protestanten bekend is als 2 Koningen. De boeken 1 en 2 Samuël in protestantse bijbelvertalingen worden in rooms-katholieke Bijbels aangeduid als 1 en 2 Koningen. Bijgevolg zijn de daarop volgende boeken Koningen genummerd met de cijfers 3 en 4.

23 Traditioneel zijn de boeken Kronieken beschouwd als geschriften die aanvullende informatie bij de boeken Koningen bevatten. In werkelijkheid betreft het boeken met een geheel eigen tendens. Zie Houtman, De Schrift wordt geschreven, 92-103.

[p. 166]

voorgelezen (2 Kon. 22:8-9). In de bijbelse versie van 2 Koningen 22-23 wordt het boek nader aangeduid als ‘het boek des verbonds’ (2 Kon. 23:2-3). In de bijbelse versie van 2 Kronieken 34 wordt het omschreven als ‘het boek des verbonds’ (2 Kron. 34:30-31), maar ook als ‘het boek van de wet van de Heer, gegeven door Mozes’ (2 Kron. 34:14). De identiteit van het gevonden boek is sinds oude tijd omstreden.²⁴ Het is geïdentificeerd als de Pentateuch, de eerste vijf boeken van het OT (Genesis-Deuteronomium), traditioneel op naam van Mozes gezet, maar ook met het boek Deuteronomium (= herhaling van de wet), het vijfde boek van het OT, dat zich aandient als de afscheidsrede, het testament van Mozes, de grondlegger van Israëls godsdienst.

In Geschiedenissen heeft de bewerker ervoor gekozen de woorden van de profetes Chulda ten dele (2 Kon. 22:19-20) weer te geven in de versie van de Statenvertaling, de ‘nationale’ Nederlandse protestantse Bijbel van 1637. Hij heeft evenwel de vertaling enigszins gewijzigd. In de bijbeltekst wordt de Heer sprekend in de eerste persoon ingevoerd. De bewerker heeft de tekst ‘getransponeerd’ naar de derde persoon. Waar in de vertaling sprake is van ‘Ik’ als subject, gebruikt hij ‘de Heere’ (1x) of ‘hy’ (2x). In overeenstemming daarmee ontbreekt het ‘spreekt de Heere’ aan het slot van vers 19. Ook heeft hij de tekst van vers 19 in de Statenvertaling enigszins verkort. Na ‘in wonderen’ is ‘dat zy tot eene verwoesting en vloek zullen worden’ weggelaten.

24 Zie Houtman, Der Pentateuch, 279-280.

Voorbeeld 4: De profeet Jona en de vis (Jona 1-2)

Inleiding

Verhaald wordt hoe de profeet Jona aan de opdracht van de Heer om het oordeel over de stad Ninevé aan te kondigen, tracht te ontkomen door scheep te gaan naar Tarsis, hoe hij door zijn vlucht het leven van de bemanning van het schip in groot gevaar brengt, daar hij er de oorzaak van is dat er noodweer uitbreekt dat pas wegtrekt, nadat hij overboord is gezet. Het gekozen fragment beschrijft het lot van Jona vanaf het ogenblik dat hij aan de zee is toevertrouwd.

[p. 167]

Historien CLXIX: Jonas in den Walvisch. Jon. I. (pagina's 464-466)
(...). Ter zelver stonde gebood God aen eenen Walvisch, dat hy desen heiligen Propheet in zijne ingewanden zou bergen. En Jonas erkennende dat God hem, midden in zo groot een gevaer, en veiligheid bewaerde door eene ongehoorde barmhertigheid, zoo zong hy hem een Lied van dankzegginge. Hy bleef 'er aldus drie dagen en drie nachten, na de welke dese Walvisch den Propheet, dien hy binnen hadde, weder op d'aerde spoog. Aldus quam het leven zegepraelende uit d'ingewanden der dood, om af te beelden, acht hondert jaeren te voren, die andere onuitspreekelijke verwinning, die Jesus Christus op de dood en den Duivel behaelen most (...). Wy moeten op dit stuk met de heilige Vaderen zeggen: Hoe wonderbaerlijk zijn de waerheden, welker afbeeldingen zelve zoo groote wonderen geweest zijn.

Geschiedenissen CLXI: Jona buiten boord gesmeten. Jona I. (pagina's 321-322)
(...). Toen gebood God aan eenen groten visch dat hy Jona zou inslokken; En die Profeet in den buik van den visch ondervindende dat God de Heere hem op eene ongehoorde barmhartige wyze in 't midden van zo een groot gevaar in leven en gezondheid hield, storte daar zyn gebed en dankzegginge voor hem uit; zeggende: ‘Uit myne benautheid riep ik tot uw ô Heeren, en gy antwoorde my: Uit den buik des grafs schreide ik, en gy hoorde myne stemme; en schoon ik was uitgesloten voor van voor uw aangezigte evenwel vertrouwde ik den tempel uwen heiligheid weder aan te schouwen. De wateren hadden my gantschelyk tot de ziele te omgeven, tot de gronde der bergen was ik nedergedaald. De grendelen der aarde waren om my henen, in eeuwigheid. Doch gy ô Heere God hebt myn leven uit het verderf opgevoert: Als myne ziele in my overstelpt was, dacht ik aan den Heere: en myn gebed kwam tot uw myn God in den tempel uwer heiligheid. Daarom zal ik uw offeren met de stemme der dankzegginge, en dat ik belooft heb zal ik betalen; want het heil is des Heeren’. Dus bleef Jonas in dien staat drie dagen en drie nagten in den buik des visch. Wat voor een visch die geweest is, daar over is verschil by de geleerden, eenige houden het voor een walvisch, om dat hy dus by den Evangelist Mattheus genoemt werd, en andere geloven liever, dat het de visch Lamia zal geweest zyn: om dat, zeggen zy, de keel van den walvisch te eng is, om een geheel mensch in te slokken. Ook moet men bekennen dat 't Hebreeuws woord van den text dezer

[p. 168]

geschiedenisse, en het Grieks woord by Mattheus, alleen maar te kennen geven dat het een groote visch was. Wat hier van zy, dit is zeker dat Jona op den derden dag weder op 't land wierd gespouwd. En dus kwam 't leven met triomf uit de ingewanden des doods, om acht hondert jaren van te voren die overheerlyke triomf te kennen te geven die Jezus Christus op dood en duivelen zou behalen (...). Op dit stuk moeten wy uitroepen: Hoe wonderbaar zyn de waarheden, waar van de schetzen zelf zulke grote wonderen zyn geweest!

Commentaar

De in het boek Jona beschreven geschiedenis wordt in Historien en Geschiedenissen op de gebruikelijke wijze (zie voorbeeld 1) gedateerd in 3197 = 807 v. Chr.

In Historien is de vis die Jona opslokte, geïdentificeerd als een ‘walvis’; in Geschiedenissen als ‘een grote vis’. De bewerker vermijdt het gebruik van het adjectivum ‘heilig’ in verband met Jona en geeft een ‘verantwoording’ voor zijn afwijking van de ‘Vorlage’ onder verwijzing naar de discussie die onder de uitleggers gevoerd werd over het soort vis dat Jona heeft opgeslokt,²⁵ waarbij hij en passant ook wijst op een inconsequentie in de Statenvertaling (Jona 1:17: grote vis; Mat. 12:40: walvis). Ook biedt hij in onderscheid van de schrijver van Historien een weergave van de inhoud van het lied dat Jona in het binnenste van de vis op de lippen nam. De tekst is ontleend aan Jona 2:2-9 in de Statenvertaling.²⁶ Niet de volledige tekst is opgenomen. Jona 2:3, 5b, 8 ontbreken. Bovendien is de vertaling bewerkt en tot een echt gebed gemaakt doordat de derde persoon is vervangen door de tweede: ‘tot de Heere’ in vers 2 in de Statenvertaling is geworden tot ‘tot uw ô Heeren’; ‘hy’ is geworden tot ‘gy’; in vers 6 is de aanspraak ‘ô Heere God’ aan

25 In de tijd van de bewerker was de wonderbaarlijke geschiedenis van Jona niet onomstreden. Zij lag onder vuur van de zijde van vrijdenkers en andere critici van de Bijbel, zoals blijkt uit de uitvoerige verhandeling die de Franse bijbelgeleerde Augustin Calmet (1672-1757) in zijn Les XII. Petit Prophètes, 36-46, gewijd heeft aan het soort vis dat een rol heeft toebedeeld gekregen in het boek Jona. Evenals de auteur van Geschiedenissen laat Calmet het aan de lezer over een keuze te maken tussen de ‘walvis’ en ‘Lamia’, een, naar het toeschijnt, mythologisch zeemonster. Zie von Geisau, ‘Lamia’, 464-465.

26 De versindeling van de Statenvertaling is gevolgd. Die wijkt af van de versindeling van de Hebreeuwse Bijbel en van diverse hedendaagse vertalingen. Jona 1:17-2:9 in de Statenvertaling = Jona 2:1-10 in de Hebreeuwse Bijbel.

[p. 169]

het slot van het vers naar voren gehaald; in vers 7 is ‘myn God’ toegevoegd.

In de hervertelling wordt de diepere betekenis van het verblijf van Jona in de vis (Jona 1:17) in het licht gesteld: het is een voorafbeelding van de overwinning van Jezus Christus op de dood en het dodenrijk (Mat. 12:40; Luc. 11:30).²⁷ Kleine verschillen zijn aanwijsbaar tussen de twee versies. Historien heeft ‘Duivel’ in het enkelvoud; Geschiedenissen heeft het meervoud. Het beroep op ‘de heilige vaderen’ ter adstructie van de typologie ontbreekt in Geschiedenissen. Opmerkenswaardig is dat de bewerker eenmaal (vlak na het gebed) vergeten is het rooms-katholieke ‘Jonas’ te wijzigen in het protestantse ‘Jona’. Buiten het aangehaalde fragment heeft hij zelfs een keer het woord ‘walvisch’ uit zijn ‘Vorlage’ laten staan.

De versie van Historien is tamelijk beknopt. Gebonden aan de verplichting twee pagina's in druk van tekst te voorzien, heeft de auteur van Geschiedenissen de tekst van de ‘Vorlage’ uitgebreid, enerzijds door de inhoud van het gebed van Jona weer te geven, anderzijds door de kwestie van de identiteit van de vis aan de orde te stellen.

27 Voor de wijd verbreide typologie zie Paul, ‘Jonas’, 414-421.

Conclusie en evaluatie

Kennisname van de voorbeelden laat slechts één conclusie toe: Geschiedenissen is een protestantse hertaling en bewerking van het rooms-katholieke Historien. De bewerker die tot taak had de prenten van Papillon van een passende tekst te voorzien en daarvoor twee pagina's inclusief de prent ter beschikking had, heeft de tekst van Historien voor ‘zijn’ boek gebruikt. De verzen van Van Hoogstraeten heeft hij weggelaten. Met het oog op de beschikbare ruimte heeft hij de tekst van Historien nu eens integraal weergegeven, dan weer (enigszins) verkort of uitgebreid. Historien heeft hij ‘geprotestantiseerd’ door de daarin gebruikte plaats- en eigennamen (Sodoma, Segor, Isaac, Rebecca, Olda enz.), waarvan de schrijfwijze aan de Vulgata, de officiële Bijbel van de Rooms-Katholieke Kerk, ontleend was, te vervangen door namen in de ‘spelling’ van de Statenvertaling (Sodom, Zoar, Isaak, Rebekka, Hulda enz.), door de apocriefe boeken in een afzonderlijk deel onder te brengen en door ‘de heilige vaderen’, de auteurs van de ‘stichtelijke toepassingen’ te ‘seculariseren’ door hun het predikaat ‘heilig’ te ontnemen. Een protestants ‘aroma’ gaf hij verder aan zijn bewerking door, zij het op vrije wijze - ter vergroting van de leesbaarheid -, de Statenvertaling te citeren

Wie met een eenentwintigste-eeuwse blik zijn ogen laat gaan over Histo-

[p. 170]

rien en Geschiedenissen kan geneigd zijn Geschiedenissen te beschouwen als het resultaat van gewiekst plagiaat. Bezien vanuit het perspectief van de tijd van ontstaan moet de genoemde kwalificatie als een anachronisme beschouwd worden. Sinds de opkomst van de boekdrukkunst tot het einde van de achttiende eeuw was niet de bescherming van het geestelijk eigendom van de auteur, maar de protectie van de drukkers-boekverkopers tegen het nadrukken door anderen van de door hen uitgegeven werken het aangelegen punt. Slechts langzaam won de mening veld dat in de eerste plaats de intellectuele arbeid, het geestelijk eigendom van de auteurs bescherming verdiende. Het kopijrecht, het exclusieve recht om een werk door de druk openbaar te maken en te vermenigvuldigen, kon een drukker-boekverkoper verkrijgen door een privilege of octrooi, een door de landelijke, gewestelijke of stedelijke overheid voor een bepaalde tijd verleend monopolie op de uitgave van een boek. Gezien de kosten verbonden aan het privilege werd slechts voor bijzondere en kostbare uitgaven gebruik gemaakt van deze getermineerde en geografisch beperkte juridische bescherming.²⁸

Op Historien rustte geen kopijrecht. Het was een zonder approbatie uitgegeven, niet-geprivilegieerd boek. Verplichtingen ten aanzien van de Franse auteur en de Nederlandse vertaler bestonden niet. De nadruk ervan was derhalve naar achttiende-eeuwse maatstaven niet onrechtmatig. Ook zal de uitgave van Geschiedenissen door collega-boekdrukkers van Loveringh niet als ‘onbehoorlijk’ zijn beschouwd. Geschiedenissen was geen ordinaire nadruk waarmee collega's concurrentie werd aangedaan. Als bewerking was Geschiedenissen een bijzondere nadruk, door Loveringh geproduceerd ten behoeve van zijn protestantse clientèle. Met zijn uitgave schaadde hij de markt voor Historien onder het rooms-katholieke volksdeel niet

Loveringh zwijgt, zoals eerder opgemerkt, in alle talen over de herkomst van de tekst van Geschiedenissen. Dat bevreemdt niet gezien de maatschappelijke constellatie waarmee hij als uitgever te maken had, de door pluriformiteit van geloofsrichtingen én ‘confessionalisering’ gekenmerkte maatschappij van de Republiek, waarin de eigen christelijke identiteit verbonden was aan het lidmaatschap van een bepaalde kerk als een leerstellige en organisatorische eenheid en aan specifieke, herkenbare belevings- en uitingsvormen van het geloof die hun weerslag ook hadden op het maatschappelijke leven en zich o.a.

28 Voor de problematiek en de praktijk van het nadrukken en de middelen van bescherming daartegen zie Hoftijzer, De zeis in andermans koren, en in het bijzonder Schriks, Het kopijrecht, 15-173 (over de Republiek), en voorts o.a. Van Vliet, Elie Luzac, 78-81, 199-210, 244-248; Darnton, Die Wissenschaft des Raubdrucks.

[p. 171]

manifesteerden in een denominatiegebonden levensstijl en eigen sociale voorzieningen.²⁹

Als protestants boekverkoper bediende Loveringh de leden van de publieke, de gereformeerde kerk en van andere protestantse geloofsgemeenschappen. Gezien de anti-roomse gevoelens onder protestanten zou het van weinig wijsheid bij hem getuigd hebben openlijk de uitgave van een werk van roomskatholieke signatuur te verzorgen. Het heeft evenwel geen pas Loveringh af te schilderen als een louter commercieel en weinig principieel ondernemer, als iemand zonder inzicht in de geestelijke achtergrond van het werk dat hij nadrukte. Reeds vastgesteld werd dat Historien ontstaan is in Frans-jansenistische kring. Het werk was een vrucht van de daar levende bijzondere interesse voor de vertaling en de uitleg van de Bijbel en van de daar beoefende studie van de kerkvaders. Hun aandacht voor de Bijbel en hun respect voor de uitleg van de kerkvaders deelden de jansenisten met de protestanten en leverde hen onder hun tegenstanders de verdachtmaking op ‘cryptoprotestanten’ te zijn.³⁰ Kortom, hoewel van rooms-katholieke origine, ademde Historien een voor protestanten herkenbare geest.³¹ ‘Gekuist’ en aangepast³² misstond het niet in het fonds van een protestants uitgever.³³

Wie verantwoordelijk is geweest voor de ‘protestantisering’ van Historien, heb ik niet kunnen achterhalen. De bewerker moet een in de bijbelwetenschap van zijn tijd onderlegd mens zijn geweest. Het enige argument haar op conto van Gerardus Kulenkamp te schrijven is dat Kulenkamp in ander werk van Loveringh ‘figureert’. Zo was hij de auteur van de uitvoerige ‘Voorrede’ (i-xlii) in de door Loveringh eveneens in 1743 met approbatie uitgegeven Historische School- en Huis-Bybel of de Geschiedenissen van het Oude en Nieuwe Testament (...), een omvangrijk leerboek in octavo (567 pagina's) voor de jeugd in vraag- en antwoordvorm, dat evenals Geschiedenissen verlucht is met hout-

29 Voor de ‘confessionalisering’ in de Republiek zie Van Eijnatten en Van Lieburg, Nederlandse Religiegeschiedenis, 169-207, 209-210, 219-227. Voor ‘confessionalisering’ als paradigma zie Klueting, ‘Konfessionalisierung’, 1547-1548, en voor de voortgaande discussie daarover Brademann, ‘Konfessionalisierung als Institutionalisierung’, 425-459.

30 Zie in dit verband Chédozeau, ‘Les grandes étapes de la publication de la Bible catholique en français’, 341-360, en Savon, ‘Le figurisme et la “Tradition des Pères”’, 757-785. Voor het jansenisme in Nederland zie Ackermans, Herders en huurlingen..

31 Vermeldenswaardig in dit verband is dat bepaalde stromingen binnen het protestantisme, zoals piëtisme en puritanisme, en het rooms-katholieke jansenisme als analoge bewegingen in samenhang met elkaar worden bestudeerd. Zie Cottret, Cottret en Michel (ed.), Jansénisme et puritanisme; Lehmann, Schrader en Schilling (ed.), Jansenismus, Quietismus, Pietismus.

32 De grenzen tussen rooms-katholicisme en protestantisme zijn niet waterdicht. Zie ter vergelijking bijvoorbeeld de ‘protestantisering’ van Thomas à Kempis' De imitatione Christi in gereformeerd-piëtitisch milieu in de Republiek. Zie Frijhoff en Spies, 1650 Bevochten eendracht, 366-367.

33 Ook in Engelse vertaling is Fontaine's Histoire uitgebracht voor een protestants lezerspubliek. Zie Bottigheimer, ‘Eine jansenistische Kinderbibel’, 231.

[p. 172]

sneden van Papillon. Ook in de School- en Huis-Bybel dient Loveringh zichzelf aan als een boekverkoper die zich inspant voor de publicatie van billijk geprijsde boeken ter vermeerdering van de kennis van de Bijbel. In dat verband verwijst hij naar het reeds verschenen Geschiedenissen.

De School- en Huis-Bybel genoot kerkelijke goedkeuring. Het boek was ‘Uitgegeven volgens Kerken Ordeninge naa voorgaande Visitatie en Approbatie van het Eerwaarde Classis Amsterdam [van de publieke kerk]’. Uit het feit dat Geschiedenissen het licht zag met uitsluitend een Woord vooraf van Loveringh zelf en het boek het in tegenstelling tot de School- en Huis-Bybel moest stellen zonder approbatie en zonder inleiding van een gerenommeerd predikant, mag men wellicht concluderen dat Loveringh zich enigszins verkeken heeft op de aanvaardbaarheid van Geschiedenissen voor protestantse toonaangevende theologen. Het boek mocht dan wel protestants gestempeld zijn, de oordeelkundige censores van de publieke kerk hebben hun vingers er klaarblijkelijk niet aan willen branden. En wat Kulenkamp betreft, zijn naam komt, zoals eerder opgemerkt, in Geschiedenissen niet voor. Zou hij betrokken zijn geweest bij het ontstaan ervan, dan moet men aannemen dat hij uiteindelijk ervoor moet teruggeschrokken zijn Loveringh van dienst te zijn met een passend Woord vooraf. Waarschijnlijker is het dat de rechtzinnige predikant niets van doen heeft met Geschiedenissen en zijn naam eraan verbonden is geraakt doordat Geschiedenissen verward is met het andere, eveneens in 1743 bij Loveringh verschenen Geschiedenissen, de Historische School- en Huis-Bybel met de ‘Voorrede’ van de hand van Kulenkamp.

Als protestants boek heeft Historien in de gestalte van Geschiedenissen geen opgang gemaakt. Het boek heeft slechts één uitgave beleefd. Historien daarentegen heeft niettegenstaande zijn oorsprong in een kerkelijk veroordeeld en bestreden milieu, een bepaald ‘rijke’ geschiedenis gehad in de Nederlanden en elders.³⁴ In 1743, het jaar waarin Loveringh Geschiedenissen op de markt bracht, werd het te Amsterdam opnieuw aangeboden, ‘met approbatie’ en geafficheerd als ‘twede druk’, door Hendrik Willem van Welbergen.³⁵ Tot ver in de negentiende eeuw is Historien door diverse uitgevers op de markt gebracht. Al in de tweede helft van de achttiende eeuw verdween elke indicatie van de

34 Fontaine's Histoire is in vele talen overgezet en heeft een gecompliceerde ‘drukgeschiedenis’ gehad. Zie Bottigheimer, ‘Eine jansenistische Kinderbibel’, 226-231, 236-238.

35 De editie is een titeluitgave en exacte kopie van de uitgave uit 1739 van Johannes Leonard te Brussel (zie boven). Voor Van Welbergen zie Leuven, De boekhandel te Amsterdam door katholieken gedreven, 69.

[p. 173]

herkomst van het boek van de titelpagina³⁶ en weer werd Historien het ‘slachtoffer’ van hertaling en bewerking (o.a. van ‘ontseksualisering’), nu door rooms-katholieke handen.³⁷

36 Zie Houtman, Bijbelse geschiedenis herverteld, 146.

37 Zo is bijvoorbeeld in Geschiedenis van het Oude en Nieuwe Testament, met christelijke en stichtende bemerkingen. Getrokken uit de H. Vaders (...), een in 1880 als ‘Zesde Uitgave’ bij Lutkie & Cranenburg te 's-Hertogenbosch verschenen boek, in de bespreking van Genesis 19 de hervertelling van de incest van Lots dochters met hun vader weggelaten (pagina's 34-35) en is de vis van Jona van ‘walvis’ geworden tot ‘eenen grooten visch’ (427).

Over de auteur:

Dr. C. Houtman is emeritus hoogleraar voor het Oude Testament aan de Protestantse Theologische Universiteit. De receptiegeschiedenis van de Bijbel geniet zijn bijzondere aandacht. E-mail: [e-mail].

Geraadpleegde literatuur

Gian Ackermans, Herders en huurlingen. Bisschoppen en priesters in de Republiek (1663-1705) (Amsterdam 2003).

Bijbelse namen. Lijst van bijbelse persoons- en plaatsnamen (Haarlem 1988, vijfde druk)

Ruth B. Bottigheimer, ‘Eine jansenistische Kinderbibel: “L'Histoire du Vieux et du Noveau Testament” (1670 et seq.) des Port-Royalisten Nicolas Fontaine’, in: Hartmut Lehmann, Hans- Jürgen Schrader en Heinz Schilling (ed.), Jansenismus, Quietismus, Pietismus (Göttingen 2002) 226-238.

Jan Brademann, ‘Konfessionalisierung als Institutionalisierung. Theoretisch-empirische Überlegungen zur kulturgeschichtlichen Erweiterungen eines Forschungsparadigmas’, Archiv für Kulturgeschichte 92 (2010) 425-459.

Augustin Calmet, Les XII. Petit Prophètes (Commentaire litteral sur tous le livres de l'Ancien et du Noveau Testament) (Paris 1719).

Bernard Chédozeau, ‘Les grandes étapes de la publication de la Bible catholique en français du concile de Trente au xviii^e siècle’, in: Jean-Robert Armogathe (ed.), Le Grand Siècle et la Bible (Paris 1989) 341-360.

Bernard Cottret, Monique Cottret en Marie-José Michel (ed.), Jansénisme et puritanisme (Paris 2002).

Robert Darnton, Die Wissenschaft des Raubdrucks. Ein zentrales Element im Verlagswesen des 18. Jahrhunderts (München 2003).

Frédéric Delforge en Pascale Thouvenin, ‘Fontaine, Nicolas’, in: Jean Lesaulier en Antony Mckenna (ed.), Dictionnaire de Port-Royal (Paris 2004) 414-416.

I.H. van Eeghen, De Amsterdamse boekhandel 1680-1725 IV (Amsterdam 1967).

I.H. van Eeghen, De Amsterdamse boekhandel 1680-1725 V/1 (Amsterdam 1978).

[p. 174]

Joris van Eijnatten en Fred van Lieburg, Nederlandse Religiegeschiedenis (Hilversum 2005).

Willem Frijhoff en Marijke Spies, 1650 Bevochten eendracht (Den Haag 1999).

H. von Geisau, ‘Lamia’, in: Der kleine Pauly. Lexikon der Antike III (München 1979) 464-465.

P.G. Hoftijzer, De zeis in andermans koren. Over nadruk in Nederland tijdens de Republiek (Amsterdam 1993).

Cees Houtman, Der Pentateuch. Die Geschichte seiner Erforschung neben einer Auswertung, (Kampen 1994).

Cees Houtman, De Schrift wordt geschreven. Op zoek naar een christelijke hermeneutiek van het Oude Testament (Zoetermeer 2006).

C. Houtman, Bijbelse geschiedenis herverteld. Woord en beeld - Vraag en antwoord, (Heerenveen 2010).

J.R.A. Hughes, ‘Chronology, Hebrew Bible’, in: John H. Hayes (ed.), Dictionary of Biblical Interpretation I (Nashville 1999) 187-193.

H. Klueting, ‘Konfessionalisierung’, in: Religion in Geschichte und Gegenwart^4 IV (Tübingen 2001) 1547-1548.

Hartmut Lehmann, Hans-Jürgen Schrader en Heinz Schilling (ed.), Jansenismus, Quietismus, Pietismus (Göttingen 2002).

Jean Lesaulier, ‘Le Maistre de Sacy, Louis-Isaac’, in: Jean Lesaulier en Antony Mckenna (ed.), Dictionnaire de Port-Royal (Paris 2004) 635-640.

Lienke Paulina Leuven, De boekhandel te Amsterdam door katholieken gedreven tijdens de Republiek (Epe 1951).

J. Paul, ‘Jonas’, in: Lexikon der christlichen Ikonographie II (Rome 1970) 414-421.

P.M. Peucker, ‘Kulenkamp, Gerardus’, in: Biografisch Lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse Protestantisme IV (Kampen 1998) 275-276.

Hervé Savon, ‘Le figurisme et la “Tradition des Pères”’, in: Jean-Robert Armogathe (ed.), Le Grand Siècle et la Bible (Paris 1989) 757-785.

Chris Schriks, Het kopijrecht 16de tot 19de eeuw (Zutphen 2004).

Rietje van Vliet, Elie Luzac (1721-1796). Boekverkoper van de Verlichting (Nijmegen 2005).