De Achttiende Eeuw. Jaargang 1997

[p. 1]

Roel Bosch
Willem Goedes droom uit 1807 over het Rotterdam van 1850

De Franse schrijver L.S. Mercier publiceerde in 1770 zijn toekomstvisie in de vorm van een droom waarin hij zichzelf en zijn lezers verplaatste naar het jaar 2440.^1. Het geschrift baarde veel opzien. De politieke en religieuze vrijheden die hij schilderde - monniken en nonnen zullen trouwen, een ongecensureerde pers zal vrijheid garanderen - schokten gezagsdragers. In enkele landen kwam het boek zelfs op de politieke of kerkelijke index te staan.

In Nederland vatte Elisabeth Wolff-Bekker heel snel zijn verhaal op. In 1777 publiceerde zij, anoniem, de pendant van Merciers droom, Holland in 't jaar MM,CCCC,XL, waarin ze de verlichtingsidealen op een geheel eigen wijze een plaats gaf. Ook zij schoof het perspectief van de betere samenleving echter ver voor zich uit, en noemde geen steden of dorpen bij name.^2. Het perspectief van de droom kwam al dichterbij in de droom die de revolutionair politicus Gerrit Paape in 1798 publiceerde. Hij sloot zijn vooruitblik af in het jaar 1998.^3. Maar het droomverhaal dat in 1807 verscheen speculeerde op veranderingen binnen de eigen levenstijd, en binnen de eigen woonplaats, Rotterdam. Deze droom vertoont verwantschap met de dromen van Mercier en Wolff, maar verschilt tevens op essentiële punten. Daaruit blijkt hoe de visie op de verhouding tussen werkelijkheid en ideaal in de tussenliggende periode kon verschuiven.

1. L.-S. Mercier, L'an deux mille quatre cent quarante, rêve s'il en fut jamais, (Amsterdam, Londres, 1770), later vele drukken met uitbreidingen. Het getal 2440 lijkt, ten opzichte van 1770, op een logische verdubbeling: de 1 wordt 2, de beide zevens worden (1)4. Daarmee zet de schrijver bewust een eeuwenlange stap door de tijd.

2. Holland in 't jaar MM,CCCC,XL, (Hoorn, 1777). Tekst opgenomen in H.J. Vieu-Kuik, Keur uit het werk van Betje Wolff en Aagje Deken, (Zutphen, [1969]). Zie van dezelfde, ‘Elisabeth Wolff-Becker en de droom der revolutie’, De Gids, 134 (1971) 461-469.

3. Gerrit Paape, De Bataafsche Republiek zoals zij behoord te zijn (...) of revolutionaire droom in 1798 wegens toekomstige gebeurtenissen tot 1998, (Amsterdam, 1798).

Willem Goede (1764-1839)

De ‘dromer’ van 1807 is Willem Goede, aanvankelijk luthers, later remonstrants predikant en veelschrijver.^4. In 1807 hield Goede een toespraak voor

4. Een voorspellende droom, verteld door Willem Goede, den 7. october 1807, in eene vergadering van het departement Rotterdam der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, in de zaal van het genootschap Verscheidenheid en Overeenstemming, (Amsterdam, 1807). Aanwezig Koninklijke Bibliotheek, pamflet 23375. Over Goede verscheen nog geen samenvattende studie. Ik verwijs hier naar Simon Vuijk, De verdraagzame gemeente van vrije christenen, (Amsterdam, 1995) vooral 50-57; H.A. Ekker, ‘De Maatschappij tot Nut van 't Algemeen en haar Departement Kampen’, Kamper Almanak 1952-1953, 139-164; van dezelfde ‘Het “eerste” Nutsdepartement’, Kamper Almanak 1957-1958; en J. van Gelderen, ‘Kerkelijke geschiedenis, zeventiende en achttiende eeuw’, in: Geschiedenis van Kampen, dl. 1 (Kampen, 1993) 180, 209-211. Zie ook J.P. de Bie en J. Loosjes, Biographisch woordenboek van Protestantse godgeleerden in Nederland, dl. 3 ('s-Gravenhage, ....), s.v.. Bij het onderzoek naar de veelzijdige ‘volksverlichter’ Goede was ik blij met de inbreng van de gespreksgenoten van de ‘Club '95’, met name Arianne Baggerman, Stephan Klein, Willeke Los, Peet Theeuwen, Ton Jongenelen, Sjaak Joha en Joost Rosendaal, die mij ieder vanuit een eigen deskundigheid hielpen.

[p. 2]

het Rotterdamse departement van ‘het Nut’. Hij trachtte de Nutsidealen nieuw leven in te blazen door na te vertellen hoe hij in een droom door het Rotterdam van 1850 trok, begeleid door Jan Nieuwenhuijzen, de stichter van het Nut zelf.^5. Zo betrok hij tweehonderd Rotterdamse notabelen bij zijn visioen van een stad waarin plaats was voor lijkverbranding en een door de overheid geautoriseerde hoerenkazerne, goed onderwijs voor allen en een vernieuwde behandeling van geesteszieken.

Willem Goede werd in 1764 te Purmerend geboren. Hij moet een snelle leerling geweest zijn, want als jongste catechisant nam hij het godsdienstonderwijs over van de plaatselijk predikant Volkertz.^6. Naar eigen inzicht, zo vertelde hij later, onderwees hij de grondbeginselen van het ABC aan diegenen die ál te gebrekkig onderwijs hadden genoten. Ook volwassenen liet hij graag delen in deze lessen. Zijn eerste leken-activiteiten in de kerk vervolgde hij met een studie theologie in Jena, bij professor Doederlein.^7. Zijn belangstelling voor didactiek werd daar nog verder aangewakkerd. Doederlein had de gewoonte practicumlessen catechese te verzorgen, waarbij de kinderen uit het weeshuis in de collegezaal als modelleerlingen fungeerden, een methode die Goede voor het gebrekkige theologie-onderwijs in Nederland van harte aanbeval.

Zijn leven lang bleef Goede opvoedkundige idealen nastreven. In vrijwel elk van de zeventien boeken die hij schreef en in de negentien door hem

5. W.W. Mijnhardt en A.J. Wichers, red., Om het algemeen volksgeluk, twee eeuwen particulier initiatief 1784-1984 (Edam, 1984), biedt een goed overzicht over de historie van het ‘Nut’. Over Nieuwenhuijzen en diens idealen aldaar vooral W.W. Mijnhardt, ‘De oprichting en eerste daden’, 9-12. Over de hier verder beschreven periode dezelfde, ‘De grote ontplooiing’, 20-33.

6. Zie voor Hendrik Volkersz (Amsterdam 1745-Purmerend 1796): Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek, dl. 9 (Leiden, 1933) kol. 1221.

7. Johann Christoph Doederlein (1746-1792) was hoogleraar in Altdorf en Jena. Hij trachtte een synthese te bereiken tussen de verworvenheden van de nieuwere theologische vondsten en de orthodoxie. Zie H. Gunkel en L. Zscharnak, Die Religion in Geschichte und Gegenwart. Handwörterbuch für Theologie und Religionswissenschaft, dl. 2 (Tübingen, ....³) 217; en Allgemeine Deutsche Biographie, dl. 5 (Leipzig, 1877) 280-281.

[p. 3]

vertaalde werken komt de omgang met de opgroeiende jeugd aan de orde. Het meest expliciet is zijn eigen boek Manier van catechiseren, uitgebracht in 1829, waarin hij terugblikte op een jarenlange praktijk. Van de leerlingen uit zijn eerste standplaats zijn er die ‘thans nog den predikstoel bij de Gereformeerde christenen beklimmen’. Overdracht van kennis diende zijns inziens op het goede niveau plaats te vinden: met de meest ontwikkelde jongens wandelde Goede 's ochtends vroeg door de polder, hen wijzend op Gods werken, anderen leerde hij het ABC. Straf wees hij af, in de plaats daarvan propageerde hij een wijze van beloning volgens het systeem van Basedow en de filanthropisten. Het uitreiken van tekstkaartjes en leerzame boekjes hoorde bij zijn later alom toegepaste catechesemethode.^8. Meer specifiek gericht op een enkel opvoedkundig probleem waren enkele door Goede vertaalde werken, zoals de Verhandeling weegens eene noodzaaklijke verbeetering der kleeding waarin betoogd word, dat de oorzaak der zedelijke en lichaamlijke verbastering des menschdoms in het draagen van broeken gezogt moet worden, een boek waarvan de Duitse titel nog wat onthullender is: Wie der Geschlechtstrieb der Menschen in Ordnung zu bringen. Zorgen we dat de jongens minder verhit raken door het dragen van warme broeken, dan remmen we hun seksuele rijping af en zullen ook de meisjes minder snel door al te opdringerige jongens gebracht worden tot onbetamelijke daden, zo was de teneur van dit boek.^9. Voor de jeugd zelf vertaalde Goede werkjes als Parabels en zedelijke verhalen voor de nadenkende jeugd, en Onderhoudende en leerrijke geschiedenissen voor de jeugd.^10.

Goede werd na zijn studie in Duitsland te Doetinchem als Luthers predikant bevestigd. Later vertrok hij naar Kampen. Hier voerde hij een nieuw, ‘verstandiger en stichtelijker’, doopformulier in. De Amsterdamse ‘moederkerk’ was van deze afwijking van de vastgestelde orde niet gediend, en trok in 1795 de subsidie aan de Kamper gemeente in. De armoede waartoe zijn gemeente dreigde te vervallen dwong Goede op reis te gaan om geld te werven. Aan deze collecte gaven ‘de Lutherschen niets, de roomschen iets, de gereformeerden meer, de doopsgezinden veel en de remonstranten alles ...

8. W. Goede, Manier van catechiseren, door hemzelven beschreven en met een aantal uitgewerkte catechisatien verrijkt, (Arnhem, 1829). Citaat aldaar, 4.

9. B.C. Faust, Verhandeling, ... met eene voorrede van [Joachim Heinrich] Campe, uit het hoogduitsch vert. door W.G. benevens een brief en aanmerkingen van H[ermanus] A[drianus] Bake, (Amsterdam [1793]); oorspronkelijk 1791. Het exemplaar in de Koninklijke Bibliotheek heeft het Ex Libris van G.K. van Hogendorp.

10. Respectievelijk Groningen 1815, een vertaling van een werk van K. Hahn, en Dordrecht 1819², 1824³, vertaald naar L.J. Snel. Over Hahn en Snel (vermoedelijk: Snell of Schnell) zijn mij geen gegevens bekend. In gangbare Duitse biografieën, zoals de Allgemeine Deutsche Biographie, komen zij niet voor, niet verwonderlijk wanneer het om schoolboekjes met een kortstondig succes ging.

[p. 4]

- God doet alle onheilen ten goede werken en laat geen het minste kwaad toe dan ter bevordering van goede einden’, commentarieerde de domineefondswerver zijn actie.^11. In Kampen behoorde Goede tot de eerste oprichters van het Nutsdepartement (1791), maar door een onhandige manoeuvre, bedoeld om aan de landelijke organisatie niet te veel geld te hoeven afdragen, was hij tevens verantwoordelijk voor de spoedige ontbinding daarvan (1794). Ter compensatie van deze teloorgang richtte hij in Kampen het ‘Instituut van arbeidzaamheid en goede zeden’ op. Voor Goede, als vurig patriot, brak in 1795 een drukke tijd aan. Hij werd secretaris van het ‘Comité Révolutionair’ van Kampen - Jacobus Kantelaar, zijn remonstrantse collega, was voorzitter - en kreeg een sleutelrol te vervullen in de Kamper politiek.^12.

In 1795 riep de Remonstrantse Broederschap alle kerkgenootschappen der Reformatie op de oude verdeeldheid te laten varen en tot een gemeenschappelijk godsdienstig genootschap te komen.^13. De overheersende reactie was vriendelijk afwijzend. Zo antwoordden de gereformeerden in Overijssel dat ze erop vertrouwden dat God zeker de eenheid wel zou bewerken, maar dat ‘de heerschende denkwijze onzer gemeenten’ vooralsnog verhinderde dat hun kerkelijke vergaderingen zelf daden stelden.^14. Willem Goede echter greep de uitnodiging aan, meldde zich als lidmaat van de remonstrantse gemeente, werd geëxamineerd en toegelaten als proponent tot het predikambt. In 1796 volgde een beroep naar Rotterdam. Hier stond hij tot zijn emeritaat en zette hij zich in voor de catechese aan alle leeftijdsgroepen. Verder schreef en vertaalde hij meer dan ooit, om zijn ‘karig tractement’ aan te vullen. Die publicaties maken het mogelijk dat we enkele van Goedes inspiratiebronnen traceren. Wel bleef hij in zijn keuze van de te vertalen boeken teveel de ‘broodschrijver’ om al te extravagante schrijvers aan het Nederlandse volk aan te bieden. Van de filosoof Immanuel Kant bijvoorbeeld of van de pedagoog Johann Heinrich Pestalozzi vertaalde hij geen werk, zij beïnvloedden hem echter wel.^15. Evenzo liet hij zich inspireren door tijdschriften uit

11. Citaat bij Ekker (n. 4), ‘Het “eerste” Nutsdepartement’, 185-186.

12. Jacobus Kantelaar was op dat moment al niet meer als predikant actief; hij vestigde zich later als bankier in Den Haag. Vgl. Vuijk (n. 4), De verdraagzame gemeente, 393.

13. De tekst van deze oproep in C. Augustijn, e.a., ed., Reformatorica, teksten uit de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme, (Zoetermeer, 1996) 213-214.

14. Zie R.A. Bosch en F. Pereboom, ‘De Hervormde Kerk in de periode 1795-1840’, in: F. Pereboom, e.a., ed., Van scheurmakers, onruststokers en geheime opruijers ..., (Kampen, 1984) 44-97, m.n. 71-72.

15. J. Lenders, De burger en de volksschool, (Nijmegen, 1988), 137-146, biedt een overzicht van Duitse pedagogen die ook in Nederland invloed verwierven. Willem Goede vertaalde werken van de daar genoemde A.H. Niemeijer, en J.H. Campe; in zijn Manier van catechiseren (n. 8) verwijst hij o.a. naar Campe en C.G. Salzmann.

[p. 5]

het buitenland, en bedacht hij zelf plannen die een oplossing moesten bieden aan de dagelijkse problemen van de grote stad Rotterdam. Daarnaast was hij als lid van de maçonnieke loge ‘De Eendragt’ ook betrokken bij de ‘stille leerschool van deugd en goede zeden’, de vrijmetselarij.^16.

16. André Hanou, ‘De Loge Parterre’, in: A. van de Sande en J. Rosendaal, red., Een stille leerschool van deugden goede zeden, (Hilversum, 1995) 41-61, m.n. 44. Met dank aan André Hanou, die mededeelde dat Goede verzocht om geheimhouding bij zijn toetreding.

Dromen van 1850

De tweede handelsstad van ons land, Rotterdam, kende een departement van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. Geldtekort en gebrek aan goede vergaderruimte fnuikten deze afdeling echter, en dat terwijl zich een langzame aanwas van leden voordeed. In de winter van 1806-1807 konden zelfs geen lezingen worden gehouden. In maart 1807 kwam daarin verandering. Het letterkundig genootschap ‘Verscheidenheid en overeenstemming’^17. bood medewerking aan, en dankzij de ruime zaal die nu ter beschikking kwam kon het bestuur een winterprogramma voorbereiden. Het duurde echter tot augustus voordat de rij van sprekers gevormd was: vrijwilligers mochten zich aanmelden, het lot besliste over de vraag wie als eerste zou mogen spreken. Het lot viel op Willem Goede: op 7 oktober beet hij het spits af, en luidde hij een nieuwe periode van de afdeling Rotterdam in.^18.

Goede koos voor zijn rede, mijlpaal in het bestaan van Rotterdams Nut, de literaire vorm van de gefingeerde toekomstdroom. Zo verplaatste hij zichzelf en zijn hoorders naar een mooie heldere ochtend in Rotterdam in het jaar 1850. Zij aan zij met een statige grijsaard, Nieuwenhuijzen, liep hij om en door de stad. Zo voerde hij de hoorders langs de Goudse Poort, Plantage, Boompjes, Oostpoort, Varkensmarkt, Binnenwegse Poort, Delftse Poort, Haagse Veer, Zandstraat, Oppert. Zouden in een beschrijving met het oog op de lokale historie de diverse instellingen als Pesthuis, Gasthuis, meer gede-

17. Een van de oudste letterkundige genootschappen van ons land, gesticht in 1760. Een vooraanstaand lid was Jan Scharp, die in januari 1807 bij de inwijding van de nieuwe gehoorzaal van ‘Verscheidenheid en overeenstemming’, een aan koning Lodewijk Napoleon opgedragen rede hield die later in druk verscheen. H.J. Jaanus, ‘Ter nagedachtenis van ds Jan Scharp, overleden te Rotterdam 2 maart 1828,’ Rotterdams Jaarboekje 1980, 156-175. Zie C.B.F. Singeling, Gezellige Schrijvers: aspecten van letterkundige genootschappelijkheid in Nederland, 1750-1800 (Amsterdam, 1994) 150, 158, 160.

18. Gemeente Archief Rotterdam, Archief Nutsdepartement Rotterdam. Ik raadpleegde inv. nrs. 3, 4, en 7. Hierin ledenlijsten en kladversie van de notulen, de goedgekeurde notulen gingen bij de grote brand in mei 1940 verloren. Over zaalprobleem en redevoeringen inv. nr. 4: folio 3-7. Bij de rede waren 196 leden aanwezig. Goede had speciaal toestemming om voor deze eerste keer meer vrienden en vriendinnen uit te nodigen dan anders een spreker geoorloofd was. Vgl. ook J.E. van der Pot, Het Dep. Rotterdam der Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. 1785 - 24 aug. - 1960, (Rotterdam, 1960).

[p. 6]

tailleerd aan de orde moeten komen, hier volgen we Goede vooral op zijn tocht langs de verschillende thema's die deze utopische stad hem aanreikte. Zo herkennen we tevens de onderwerpen waarvoor velen in ‘het Nut’ zich sterk maakten.

1. Opvoeding en onderwijs

Opvoeding in deze droom van Rotterdam begint al bij de jongsten. Hun moeders krijgen namelijk, naar de leer van Pestalozzi, onderricht hoe ze de kinderen kunnen voorbereiden op school.^19. De kinderen op school, natuurlijk naar geslacht gescheiden, leren rekenen en lezen, maar ook werken zij. Allerlei handarbeid als vlechten en vouwen komt aan de orde. Daarnaast heeft iedere school een ruimte voor lichamelijke beweging, en wordt de kinderen zwemmen geleerd, volgens de gezondheidscatechismus van Faust.^20. Ook de scholen der ‘Hebreeuwen’ staan op een hoog peil, sinds het Nut daaraan een bijdrage leverde.^21. Opvoeding krijgt ook op de kermis een plaats: toverlantaarns, ronsebonsen en postuurmakers^22. vertonen nog slechts vormende taferelen, van episoden uit de Vaderlandse geschiedenis bijvoorbeeld, schetsen van deugden en ondeugden, en andere nuttige en fraaie voorstellingen. Goede, die aanvankelijk schrikt wanneer hij bemerkt dat liedjeszangers nog steeds niet uit de stad verdreven zijn, haalt opgelucht adem wanneer hij hoort dat zij teksten zingen die de Maatschappij tot Nut hun heeft aangeboden, zodat ook zo de bevolking kan worden opgevoed.^23.

19. Bij Pestalozzi is de waarneming, het aanschouwen, de basis van het onderwijs. Zie bijvoorbeeld N.F. Noordam, Inleiding in de historische pedagogiek, (Groningen 1975) 81, 83; Lenders (n. 15), De burger en de volksschool, 140-142.

20. Droom (n. 4), 53-56. Bij zijn ijveren voor de ‘Kweekschool voor arbeidzaamheid en goede zeden’ te Kampen, 30 april 1794, had hij al duidelijk gesteld dat het onderwijs niet verder diende te reiken dan voor het kind in zijn toekomstige ‘kring als mensch, burger en christen nuttig en nodig’ zou zijn. Ekker (n. 4), ‘Het “eerste” Nutsdepartement’, 177.

21. Droom (n. 4), 54. Goede had zelf veel bemoeienissen met de joodse natie in Nederland. Van J.L. Ewald vertaalde hij Gedachten over de vorming der Israelieten in christelijke staten, (Groningen, 1817). In Kampen droeg hij rond dit zelfde jaar bij aan een leeskring van joodse jongens. Mondelinge mededeling J. van Gelderen; vgl. Geschiedenis van Kampen, (n. 4) 218. De afdeling Rotterdam van het Nut trachtte rond 1807 toelating van joden tot de Maatschappij tot Nut mogelijk te maken, maar kwam er in 1810 op terug en vond toen ook koning Lodewijk Napoleon aan haar zijde. Pas in 1864 maakten de statuten zo'n toelating mogelijk. W.W. Mijnhardt (n. 5), ‘De oprichting en eerste daden’, 31-32.

22. Ronsebons: poppenkastspel, Janklaassenspel (Woordenboek der Nederlandsche Taal, dl. 13, kol. 1173). Postuurmakers: acrobaten (ibid., dl. 12, kol. 3671).

23. Droom (n. 4), 31, 23. De ‘verstand, smaak en hart bedervende straatdeuntjes’ zijn in Rotterdam niet meer te horen.

[p. 7]

2. Kunsten en wetenschappen

Rotterdam was al geruime tijd een tekenakademie rijk, ‘Hier door tot hooger.’ Een van de leden daarvan had een panorama geschilderd, dat nu in de Oostpoort hing. Goede, begeleid door zijn gids, klimt deze poort in, en raakt diep onder de indruk van het grote doek. Hij waant zich opeens op de brug over de Theems, en ziet de dreiging van onweersluchten boven de stad hangen. Ook de oorlogsvoorbereiding van het gehate Engelse leger maakt diepe indruk op hem.^24.

De schouwburg, met een vol programma van ballet en theater, wordt door vele mensen bezocht. Niet rondreizende acteurs en dansers maken de dienst uit, maar gezelschappen van door de stad betaalde en gecontroleerde ‘toneelisten’ spelen steeds leerzame en nimmer zedenbedervende stukken. Acteurs die door een onzedelijke levensstijl aanstoot geven worden uit het gezelschap verwijderd.^25.

Voor zinloze natuurkundige proeven die de mensheid niet verder helpen is natuurlijk geen plaats in Goedes Rotterdam. Daarom zijn alle ‘luchtbol’ - vaarten verboden. Die leidden de bevolking immers van hun werk af, en berokkenden de economie grote schade. Maar wie ten dienste van de vooruitgang onderzoek deed naar de manier om de luchtballon voort te stuwen en in de gewenste richting te dirigeren kreeg ontheffing van het verbod. Een van de Nutsleden, zo onthulde Goede, had inmiddels zo'n voortstuwingsapparaat ontwikkeld. Nu is het dan zo ver dat luchtbollen uit Peking, Australië, Zuidafrika bij het ‘buitenlandsche luchtbol-kantoor’ in de stad neerdalen, met passagiers of goederen aan boord.^26.

24. Ibid., 20. In een voetnoot verklaart Goede niet de pretentie te hebben gehad door de beschrijving van het panorama iets geheel nieuws te ontwerpen. In andere Europese steden zijn ze immers al langer in functie. In 1806 en 1807 verslechterde de verhouding tussen Frankrijk en Engeland snel. De handel op Engeland lag stil.

25. Ibid., 38.

26. Ibid., 36. Robert Darnton, Mesmerisme en het einde van de Verlichting in Frankrijk, (Amsterdam, 1988), 22, doet verslag van de ongeregeldheden bij de ballonvaarten rond het jaar 1784; arbeiders maakten amok uit woede dat ze een dag loon gederfd hadden.

3. Geestelijke en lichamelijke gezondheidszorg

Goede constateert dat het Dolhuis in vijftig jaar onherkenbaar veranderd is. Zijn gids verbaast dat niets: nu wordt het enkel nog voor ‘zinneloozen’ gebruikt. Niemand wordt er meer mishandeld, ‘en reeds meermalen is het den kundigen Geneesheer ... gelukt, om zelfs hopeloos krankzinnigen aan zich zelve, de hunnen en de Maatschappij terug te geven.’ Biedt het Gasthuis geen stof tot overdenking, - verwachtte Goede op het punt van de gewone geneeskunde weinig vooruitgang? - anders is het met het Pesthuis. Lijders aan geslachtsziekten worden hier op harde maar doeltreffende wijze gehol-

[p. 8]

pen, geheel vrijwillig. Voornamelijk niet-Rotterdammers vertoeven hier; de inwoners van de verlichte stad weten hoe ze zich gedragen moeten.^27.

Het Nut dient de gezondheid van de burgers door de aanplant van vruchtbomen, zodat de Goudse weg net zo groen is als de straatweg van Gouda naar Haastrecht. De gezondheid van kinderen wordt bevorderd door hen op zedige wijze dansen te leren: dat is bevorderlijk voor hun houding.^28. Een apart genootschap bevordert de koepokinenting. Op de meest centrale plaats in de stad, de koopmansbeurs, houdt dit genootschap kantoor, zodat de gezegende arbeid niemand ontgaan kan.^29.

27. Droom (n. 4), 21,43.

28. Ibid., 10, 29.

29. Ibid., 26.

4. Openbare orde en zedelijkheid

Geen bewakers van de openbare orde komt Goede op zijn tocht tegen. Blijkbaar bestaan er weinig orde-problemen. Onder het stadhuis, fraai gerenoveerd, bouwde men een ruime en lichte ruimte met tien vertrekken waarin verdachten in bewaring worden gesteld. Ze hebben er eten, krijgen arbeid te doen, in hun eenzaamheid kunnen ze alle gelegenheid vinden hun gedrag te overdenken. Wie zou tegenwerpen dat deze behandeling toch veel te geriefelijk is voor misdadigers, dient wel te bedenken dat ‘men liever tien schuldigen te wel, dan eenen onschuldigen kwalijk behandelen moet’. De stad maakte een eind aan het verbannen van guiten en boeven die zich misdragen. Waarom zou men hen naar de buurgemeenten zenden, wanneer ze in het verbeterhuis heropgevoed kunnen worden?^30.

Het gedrag van de burgers geeft Goede aanleiding tot grote vreugde. Op de markt bijvoorbeeld kopen zij vrijwel alleen nuttige artikelen. Slechts weinig kraampjes bieden luxe-artikelen aan, of zaken van buitenlandse herkomst. Alleen op deze twee categorieën heft de stad nog belasting, alle andere zaken worden zonder patenten vrij te koop aangeboden. In de kleding van degenen die over de Noordblaak flaneren komt de algemene soberheid tot uiting. Geen vrouw gaat nog blootshoofds of met een gekke hoed over straat. Goede ziet geen jonge mannen die op ‘monniken of poolsche beeren’ lijken, of andere excentriekelingen die ‘het kamizool over den rok droegen, met hunnen hooge kuiven meer van kievieten, kippen en kalkoenen dan van menschen hadden.’ Volgens onderlinge afspraak gaan diegenen die de rouw dragen niet langer gekleed in dure rouwkleding, maar voeren ze een rouwband om de arm.^31.

30. Ibid., 25, 21. Verwezen wordt naar het model van Philadelphia: ‘Door gepasten arbeid, behoorlijke afzondering, doelmatig onderwijs, hartelijke vermaningen en andere soortgelijke middelen, leidt men de misdadigers tot hunne verbetering.’

31. Ibid., 27-28. Een eenvoudige rouwband is veel gepaster en voorkomt dat gezinnen op hoge kosten worden gejaagd door verplichte aanschaf van een speciale rouw-garderobe, ibid., 17.

[p. 9]

5. Prostitutie

‘Zullen we de Zandstraat ingaan’, fluistert Goedes gids hem in het oor. Geschokt wijst deze het blijkbaar onzedelijk voorstel af. Maar kijk, het was een grapje; de Zandstraat, waar vroeger her en der de kamertjes van de hoeren waren, wordt nu keurig bewoond. Alleen twee gebouwen hebben een aparte functie: het Pesthuis en een gebouw met deze titel in de gevel: ‘Hoek voor de schandvlekken des menschdoms’. Geen ‘schandvlek’ mag het gebouw verlaten, de wachten die dag en nacht voor de poort staan zorgen dat het hun aan eten en drinken niet ontbreekt. Mannen mogen vrij naar binnen, maar niet dan nadat ze eerst zijn gedwongen in het Pesthuis een kijkje te nemen, zodat ze weten welke geslachtsziekten hen bedreigen. Een totaal verbod op prostitutie leek de bestuurderen van Rotterdam niet wijs. ‘De menigte van vreemd en ruw zeevolk, dat de drukke vaart gedurig in deze stad brengt’ zou anders voor veel meer problemen zorgen. Is dit geen goede oplossing? Op alle overige plaatsen zijn de ‘gekamerden’ verdwenen.^32.

32. Ibid., 41-43. Inderdaad noemt Goede nergens de prostituees direct, en houdt hij het bij de termen ‘schandvlekken’ en ‘gekamerden’.

6. Veiligheid

Het drenkelinggenootschap verloor in de voorbije jaren aan betekenis. Wie valt er immers nog in een gracht, een singel of in de Schie, nu straatlantaarns de gevaarlijke plekken verlichten, touwen langs de kade bij mist voor het dreigende water waarschuwen en openbare dronkenschap ongehoord is?^33. Bovendien, menigeen kan zich tegenwoordig zwemmende redden, en mocht er onverhoopt iemand verdronken zijn, dan is er geen voorbijganger die niet de handelingen kan verrichten om de drenkeling weer in het leven terug te brengen. En dat niet om het loon of de medaille van het drenkelinggenootschap, maar eenvoudigweg omdat zo'n redding vanzelf spreekt.

Ook op het gebied van brandveiligheid is de toestand ingrijpend gewijzigd. De burgers bewaren belangrijke papieren, effecten en dergelijke in brandvrije dubbelwandige bussen, en staan op ieder moment gereed zonder paniek hun huis te verlaten. Mocht van een brand enige dreiging uitgaan, hetgeen met de brandwerende maatregelen in de stedebouw zelden voorkomt, dan treedt het ‘bijzonder corps burgers van beproefde eerlijkheid’, het ‘bergende brandcorps’, op, dat geld en goederen in veiligheid brengt. Het blussende brandcorps volgt daarna.^34.

33. Herbergiers krijgen een hoge boete wanneer een van hun gasten dronken wordt. Ook het ‘morgenslokje’ beschouwt men als verachtelijk, sinds het Nut daarover een samenspraak deed uitgaan. Ibid., 28.

34. Ibid., 15-16. Vergeleken met de voorzieningen in Parijs 1805 is deze oplossing verre verkieslijk. Overigens, aldus Goede in noot 3 aldaar, ook in Hamburg, Berlijn, Wenen is de brandweer zo goed georganiseerd dat bewoners van belendende percelen tijdens de brand gewoon door kunnen gaan met kaarten: de brandweer is elke situatie meester! Goede verwijst naar de Duitse periodiek London und Paris.

[p. 10]

7. Lijkverbranding

Tot zijn schrik ziet Goede aan de overkant van de Maas grote rookwolken. Hoevelen worden daar ongelukkig door brand? Zijn gids stelt hem gerust. ‘Men verbrandt er lijken.’ ‘Hoe? Wat? Lijken?’ ‘Waarom niet?’ De Maatschappij tot Nut heeft de mensen doen inzien dat zij, ‘zelfs de braafste en met het beste hart, elkander in hun leven, leeds en onaangenaamheid genoeg verwekken, dat zulks na hunnen dood ten minste niet meer noodig is, en zij de gebouwen, aan de vereering van het Opperwezen toegewijd, na hun afsterven, niet verder met hunne uitwasemingen moeten verpesten.’ In het schouwhuis wordt de dood vastgesteld, bij twijfel blijven de lichamen liggen totdat zich rotting voordoet - niemand hoeft dus bang te zijn bij deze vorm van lijkbezorging levend verbrand te worden. Op de Plantage bevindt zich een urnentuin, waar ‘de asch van zeer verdienstelijke burgers alleen in lijkbussen wordt bewaard’ - overigens pas wanneer de helft der burgerij daar toestemming voor geeft, ‘en er moet niemand wezen, die overtuigend bewijzen kan, dat hij zich ooit aan een hoofdvergrijp tegen de wetten van regtvaardigheid en weldadigheid heeft schuldig gemaakt.’^35.

35. Ibid., 16-20. Verdere vroege verwijzingen naar crematie zijn zeldzaam. I. Franke, Crematie in Nederland, (Utrecht, 1989) 9, verwijst naar Jacob Grimm (1849) als grondlegger van de moderne crematie-gedachte. Speculatief zijn enkele persoonlijke opmerkingen over crematie. Zo M.P. Elter-Woesthoven aan W. Bilderdijk (1795) in: J. Bosch, ed., Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling 1795-1797, (Utrecht, 1988) 82-83, geïnspireerd door het aanstaand verbod nog langer in kerken te begraven, en van de vader van Otto van Eck, die wanneer de jonge Otto op 16 mei 1794 aan het dessert voorleest over ‘hoe men eertijds bij de Romeinen de doode lijken verbrandde’ instemmend opmerkt dat dan de kans op besmetting veel kleiner zou worden. A. Baggerman, ‘Lezen tot de laatste snik, Otto van Eck en zijn dagelijkse literatuur (1780-1798)’, Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis, 1 (1994) 76-77. Met dank aan Wim Cappers en Arianne Baggerman. In het door Goede vertaalde Ewald (n. 39), Geest des christendoms, wordt op p. 25 over de dood geschreven als over ontbinding van kluisters, waarbij de materie zowel verbranden als verrotten kan, terwijl de geest overblijft. Op grond van deze overwegingen zou voor Goede en diens geestverwanten het onderscheid tussen begraven en cremeren relatief kunnen zijn. Wat betreft de wijze om urnen bij te zetten: Elter-Woesthoven, zie boven, dacht daar al aan, en opperde het stichten van familie-kapellen, waar de as van het voorgeslacht kon worden bijgezet. In de manier waarop Goede spreekt over de verkiezing van gestorven groten tot een ereplaats is vooral de parallellie met het Pantheon in Parijs treffend. Rousseau en Voltaire werden hier, volgens besluit van de Constituerende Vergadering, in 1791 bijgezet, en het was de bedoeling dat ook andere helden van de Revolutie hier een laatste rustplaats zouden krijgen. In Parijs stemde niet de gehele bevolking over opname in het Pantheon, maar de Nationale Vergadering. Zie E. Kennedy, A Cultural History of the French Revolution, (New Haven, 1989) xxvi, 332-336. Overigens moest Goede politieke uitspraken vermijden, gezien de wetten van het Nut, en kon hij zich dus niet uiten over de wijze van verkiezing der ontslapenen.

[p. 11]

8. 't Nut, departement Rotterdam

Op het eind van zijn rondwandeling door Rotterdam leidt zijn gids Goede binnen in een fraai en groot gebouw, de hoofdvestiging van de animator van vrijwel alle verbeteringen: de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen. Een borstbeeld van Jan Nieuwenhuijzen siert de gevel^36., binnen gonst het van activiteiten. Men vindt er een museum met vele apparaten, een bibliotheek die voor alle, zeker ook arme, burgers toegankelijk is, een magazijn waar men afgedankt huisraad kan bezorgen opdat minder bedeelden er gebruik van maken. Armen krijgen hier ook gratis geneeskundige hulp, en advocaten staan klaar om die zelfde armen ‘regt te doen weervaren tegen onderdrukkers, of hen te verdedigen tegen dezulken, die hen onregtvaardiglijk van het hunne berooven en, hun zweet en bloed opterende, hen in armoede en gebrek storten.’^37.

Hoe is het Nut toch tot zo'n grote bloei gekomen, vraagt Goede zich af, diep onder de indruk van dit nieuwe Rotterdam. De heer Mensing, directeur, gaf het antwoord.^38. Rond 1807, aldus deze, besloot het Nut om zich meer naar buiten te keren. Vergaderingen en lezingen werden voor het grote publiek opengesteld, de samenwerking met het genootschap ‘Verscheidenheid en overeenstemming’ leidde tot een breder draagvlak, ook door de betrokkenheid van betalende gasten.^39. De entreegelden voor de lezingen besteedde men aan diverse activiteiten op het gebied van onderwijs en opvoeding.

36. Droom (n. 4), 47. Het gebouw staat op de Grote Markt.

37. Ibid., 57-58.

38. M. Mensing, schoolmeester van de departementsschool en lid van het Departement Rotterdam sedert 1794, was ongetwijfeld in de zaal aanwezig.

39. Droom (n. 4), 1, 65: dat vrouwen aanwezig zijn is voor Goede een duidelijke wens. Expliciet breekt hij er geen lans voor, maar zowel bij het begin als het slot van zijn beschrijving vermeldt hij hun aanwezigheid. Onder de door hem vertaalde werken zijn diverse bestemd voor de vrouw en haar ontwikkeling: J.L. Ewald, Geest des christendoms en der christelijke gemoedsgesteldheid, geschetst voor beschaafde christenen en inzonderheid voor de vrouwelijke sekse, (Amsterdam, 1819) en A.H. Niemeyer, Philotas, raadgever voor lijdenden en derzelver vrienden, (Utrecht, 1827). Goede noemt dit laatste boek, eerste Duitse uitgave 1779, een van zijn drie lievelingsboeken. Met name de raad aan een jonge depressieve echtgenote, in haar ‘Klagten over gebrek aan gelukzaligheid in de echtverbindtenis met eenen, voor en aan zich zelven, achtenswaardigen man’, getuigt van enig psychologisch inzicht, 322-340. Onderzoek naar de wijze waarop Goede Ewalds en Niemeyers al te temporele of lokale mening aanpaste aan zijn eigen visie (Philotas, vi) kan nog tot boeiende conclusies leiden.

Van droom naar visioen

Voortdurend wekt Goede in de beschrijving van zijn droom de indruk zelf met het maken van plannen bezig te zijn. Aan het einde van de rondleiding gekomen echter verandert zijn perspectief. Goede stelt dan zijn gids de vraag:

‘“Wie zijt gij dan?” - “Zie het,” hernam hij, veranderde van gedaante, begon te blinken en te schitteren, en ik gilde, als buiten mij zelven van

[p. 12]

vreugd, en uit eerbied neder zinkende: o God! Vader Nieuwenhuijzen! ons aller verheerlijkte Vader Nieuwenhuijzen! - Ontstel niet, riep hij mij minzaam toe, en werp u ook niet voor mij neder, mij liefderijk opbeurende; ik ben uw broeder. Gij wordt, naardien gij ijverig waart, verwaardigd, om het feest bij te wonen en ... het goede te zien. De andere, reeds gestorvene ijverige leden dezes departements, ... en van de Maatschappij in het algemeen, vieren het met mij onzigtbaar en smaken daarbij Engelenvreugd. Onder de hoogste zaligheden, welke ik thans, door Gods genade, geniet, tel ik deze, dat ik dezulken, die hier op aarde ijverig te algemenen nutte medewerkten, bij hunnen dood voor des Allerhoogsten troon voer, en in het rijk der zaligheid inleiden mag; dat ik van tijd tot tijd de departementen rondreis, en mij verheug over het goede, het welk zij stichten; dat ik, met eene steeds grooter wordende schaar van gezaligden, hunnen openlijke feesten bijwoon; en dat ik eindelijk, aan nog levende ijverige Leden, het zij in den droom, of door eenige andere verschijning, een vooruitgezigt schenk van het goede, dat er komen zal, en hetwelk zij mede kunnen helpen uitwerken. - Vrede zij met U! -’^40.

In overeenstemming met de regel binnen het Nut zaken van politiek en religie te mijden trad Goede in zijn droom geen kerkgebouw binnen, en speelde geloof geen rol. Maar in dit slot van zijn toespraak gebruikte hij voor de motivatie van zijn maatschappelijk ijveren op een eigenaardige wijze het christelijk gedachtengoed. Met uitspraken, ontleend aan de bijbelse beschrijving van de opstanding van Christus, riep hij de verschijning van Nieuwenhuijzen te voorschijn.^41.

40. Droom (n. 4), 63-64.

41. Zie Bijbel, Johannes 20: 16, 17 en 20.

Tussen droom en daad

Wanneer we naar de activiteiten van het Nut kijken, bemerken we dat de droom niet in alle gevallen over fictieve toestanden betreft. Het Nut betaalde al sinds 1794 de schoolopleiding van een aantal kinderen, en stichtte te Rotterdam in 1801 een Kweek- en Leerschool voor onderwijzers. Op een drietal onderwerpen waar ideaal en werkelijkheid ten minste gedeeltelijk in elkaar over gingen wil ik hier wijzen.

1. Drenkelingen

In september 1805, rond half tien op een mistige avond, hoorde Willem Goede, met zijn gezin aan tafel zittende, veel rumoer buiten. Op de kade van de Cingel voor zijn huis stonden mensen te roepen dat een jongen in het water was gevallen. Een timmerman, net van de werf komende, bedacht zich niet lang, wierp zijn kleren af en sprong te water, ook al had hij al zes jaar

[p. 13]

niet meer gezwommen en leed hij aan reumatische pijnen. Zo redde Willem Kouwenhoven het leven van Jacobus Rijkhart. Willem Goede droeg de redder voor aan het drenkelingenfonds en schreef een verslag van de heldendaad, dat hij liet opnemen in de Algemeene Schiedamsche Courant van 27 september. In het verslag schonk hij ook aandacht aan de bewonderende reacties van omstanders. Zo wilde hij de publieke opinie beïnvloeden ten gunste van een algemene bereidheid drenkelingen na te springen.^42.

42. Gemeente Archief Rotterdam, Archief Nut, inv. nr. 3, folio 74, waar door toedoen van Goede de gemelde krant is ingevoegd, en de vraag gesteld maar niet beantwoord wordt: heeft het Nut in dezen ook een taak?

2. Liedjeszangers

De doopsgezind voorganger Ris had zich al beijverd voor het zingen van stichtelijke liederen tijdens het werk in de fabriek van de Maatschappij. Hiertoe verzocht hij dominee Rutger Schutte om een goedkope editie van diens stichtelijke gezangen. ‘Eenige goede vrienden te Rotterdam, genegen om Sions welzijn te bevorderen’, steunden dit verzoek.^43. Daarna vond een evolutie plaats naar de meer algemene en vaderlandse liederen. De Maatschappij gaf in de jaren '90 zelf een liedboek uit. Een vijfde en zesde druk verschenen in 1796. Toch zongen rond 1807 de ‘commerciële’ liedjeszangers hier nog niet uit. Jan Scharp, gereformeerd collega van Goede, beklaagde zich op de Nutsvergadering van 28 juli 1807 over de zedenbedervende liedjes op straat. Blijkbaar had toch het zingen van een lied over de bedrogen echtgenoot of de gesneuvelde soldaat een hogere ‘amusementswaarde’ dan de door het Nut voorgestelde liedjes.^44.

43. Voorbericht Rutger Schutte bij een nieuwe editie van vier delen Stichtelijke gezangen (1782). Het eerste deel hiervan verscheen in 1762. Ook Gerard Nahuijs, predikant te Rotterdam, wordt hier door Schutte genoemd als stimulator van stichtelijk gezang in gezelschappen van jongeren. Zie Roel A. Bosch, En nooit meer oude Psalmen zingen, (Zoetermeer, 1996) 146-147.

44. De collectie van het Nationaal Museum van Speelklok tot Pierement (Buurkerk, Utrecht) bevat een boeiende verzameling teksten van de gezongen liedjes en informatie over de wijze waarop ze muzikaal begeleid werden. Jan Scharp trachtte ook in zijn bemoeienissen met het Nederlandsch Zendelingen Genootschap tekst- en liedmateriaal aan de minder geletterde bevolkingsgroepen aan te bieden. Bosch (n. 43), En nooit meer oude Psalmen zingen, 270-272.

3. Leesbibliotheek

In bestuursvergaderingen vanaf 1807 kwamen vele activiteiten maandelijks terug. De grote aandacht voor redevoeringen werd geëvenaard door de inzet voor het stichten van een leesbibliotheek voor de mensen uit het volk. Inderdaad kwam deze in 1808 tot stand. Andere onderwerpen die Goede aansneed vonden geen weerklank in de werkelijke activiteiten van de Rotterdamse afdeling van het Nut. De luchtbol met passagiers bleef een zwevend ideaal,

[p. 14]

de crematie als vervanging van de begrafenis kwam niet officieel aan de orde. Het valt moeilijk te bepalen in hoeverre Goede met deze ideeën luisteraars schokte. Uit de notulen kan dit niet blijken, temeer daar de vergadering in juli 1807 nog besloten had redevoeringen niet luidruchtig te prijzen, de voorzitter te binden aan de eis dat hij geen goed- of afkeurende woorden zou uitspreken, en eventueel beledigde luisteraars te verwijzen naar de bestuursvergaderingen.^45.

Tenslotte toonde Goede ons tussen de regels door aspecten van de realiteit in zijn dagen, zoals ze uit andere bronnen niet duidelijk tot ons komen. Wat te denken van het bergende brandcorps, dat de blussers vóór moet zijn? Met stelende spuitgasten had men kennelijk ervaring. Of wat te zeggen van de traktaten die Goede door zijn Nut heeft laten verspreiden? Tegen het ‘morgenslokje’, tegen luxe, tegen excentrieke kleding, tegen prostitutie - de strijd tegen bederf van zeden die enkele eeuwen lang in strikt gereformeerde handen had gelegen werd met dubbele hevigheid voortgezet door een remonstrants dominee die tijdens zijn rondwandeling geen kerk zelfs maar een blik waardig keurde, en de verschijning van vader Nieuwenhuijzen beschreef in de termen die in het Paasevangelie voor Christus gebruikt worden.

En zo droomde dan Goede, de spreker van deze avond, met zijn gehoor vijftig jaar verder. Zo introduceerde hij ook ons in een burgerlijk klimaat dat sterk onder invloed stond van buitenlandse pedagogen en theologen, maar dat tegelijkertijd in de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen een middel had gecreëerd om tot verandering van de toestand in de directe leefomgeving te komen. Daarbij nemen we een predikant waar die zijn godsdienstige, pedagogische en politieke idealen met elkaar in verbinding wist te brengen, en die daarbij niet gehinderd werd door bestaande conventies en afspraken. ‘Ik trek me niets aan van mensen die sluipend rond gluren en angstig vragen: wat zal Jan of Klaas er van zeggen?’, verklaarde hij al bij de aanvang van zijn rede, en zo kon van hem menige actie verwacht worden. Ook al wist hij van zichzelf dat hij daarbij wel eens al te driftig te werk ging, zodat hij meer kwaad dan goed deed,^46. hij liet zijn werk niet varen. Zo eindigde dan zijn droomvertelling toch met een bede, dit maal niet tot Vader Nieuwenhuizen gericht: ‘O God! Mogt die droom waarheid worden! - Mogten wij er niet tegen opzien, om denzelven te helpen vervullen!’

45. Gemeente Archief Rotterdam, Archief Nut, inv. nr. 4, folio 5. In de commissie die deze voorstellen formuleerde hadden onder anderen zitting: Scharp, Goede, en voorzitter N. Messchaart.

46. Droom (n. 4), 12-13, waar de gids hem dit met zoveel woorden toevoegt. Goede bevestigt hiermee het beeld dat Hanou schetst van de vrijmetselaar en daarmee van de culturele elite waartoe deze behoorde: deze ervaart als grootste ondeugd zijn drift. Hanou (n. 16), ‘De Loge Parterre’, 46-47.

[p. 15]

Dromen van 2440 en van 1850

Het valt niet moeilijk om parallellen aan te wijzen, die de dromen en persoonlijke idealen van Mercier en Wolff enerzijds en die van Goede anderzijds met elkaar verbinden. Versobering van kleding, een nieuwe inrichting van de ruimte in de stad, de functie van de schouwburg vinden we in alle dromen terug. En waar Wolff nergens de wijze van begraven vermeldt, laat staan cremeren noemt, stelde ze wel zelf haar lichaam ter beschikking van de wetenschap, een wijze van omgaan met de dood die de stap naar de crematie waarover Goede schrijft mogelijk zou maken.

Het grootste verschil tussen de diverse dromen schuilt in het perspectief van de dromer zelf. Goede waagde het, zijn idealen operationeel te maken. Bij hem geldt: niet alleen zijn de grachten nu verlicht, het is ook duidelijk wie daarvoor verantwoordelijk dient te zijn. Niet alleen zingen de liedjeszangers nu goede teksten, zij krijgen daarbij ook hulp aangereikt. Daarnaast voerde Goede concrete opvoedkundige idealen in zijn droom in, waar eerder nog geen sprake van kon zijn. De heropvoeding van criminelen, de medische behandeling van geesteszieken en de voorlichting aan hoerenlopers stonden dertig jaar eerder nog niet op het programma.

Zo kon Goede met goede hoop de datum waarop zijn droom werkelijkheid zou worden dichterbij halen dan de beide eerste dromers. De oprichting van het Nut in 1784 is daartoe van groot belang geweest. In deze redevoering maakte hij duidelijk hoe het Nut als instrument van verbetering, verheffing en opvoeding de loop van de geschiedenis zou kunnen beïnvloeden. Het is zijn verdienste geweest dat hij de achterlopende afdeling Rotterdam weer op gelijke hoogte bracht met de algemene tendensen in de Maatschappij, en op sommige punten zelfs verder trachtte te reiken. In dat onderdeel van de geschiedenis van het Nut dat Mijnhardt ‘De grote ontplooiing, 1795-1813’ noemt, legde Goedes droom zo alle mijlpalen vast.

[p. 16]

Willem Goede's dream of 1807 about a new Rotterdam in 1850

In 1770 L.-P. Mercier published his hope of a new enlightened society in the form of a dream about the year 2240. In the Dutch Republic, only a few years later, Elisabeth Wolff-Bekker adopted his idea, and wrote a letter on the same theme, also situated in the year 2240. In 1807 one of the remonstrant ministers in Rotterdam, Willem Goede, delineated his hopes for the year 1850, again in the form of a dream, for an audience of members and guests of the ‘Maatschappij tot Nut van het Algemeen’ (Society for Public Welfare), section of Rotterdam.

In this dream he walked through the streets of Rotterdam in the year 1850. He felt deeply impressed by the flourishing of education, the arts, health care, and public order. All prostitutes still in function were supervised; their prospective customers were warned of the risk of becoming infected with venereal diseases. There were two fire-brigades, the duty of the first being to save money and valuable papers, whereas the second one was to extinguish the fire. Corpses were no longer buried, but burnt. The ‘Maatschappij tot Nut van het Algemeen’ assisted the poor by paying their lawyer if they need one, and giving them medical aid. In all these changes Goede felt the spirit of the founder of the Society, Jan Nieuwenhuijzen, close by, still assisting and inspiring his followers.

Whereas Mercier and Wolff-Bekker had long-term utopian dreams, Goede envisaged the realisation of his dream in the next generation. The approach of the ‘Maatschappij tot Nut van het Algemeen’ gave him the idea that it would be possible to make dreams come true.