Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1990

[p. 209]

Recueil des pièces curieuses et nouvelles

De bedoeling van deze rubriek is door middel van korte besprekingen, signalementen en mededelingen aandacht te schenken aan recente publicaties, tentoonstellingen, evenementen e.d. op het gebied van de achttiende-eeuwse geschiedenis, kunst en literatuur. Recensie-exemplaren, aankondigingen en andere informatie kunnen worden gezonden aan de samensteller, P.G. Hoftijzer, p/a Sir Thomas Browne Institute, Postbus 9515, 2300 RA Leiden.

Recente kerkhistorische studies

In de afgelopen jaren verschenen enkele studies op het terrein van de kerkgeschiedenis van het achttiende-eeuwse Nederland. Als vanzelf speelt in al deze studies op de één of andere wijze het vraagstuk van de verhouding tussen Christendom en Verlichting een rol. In 1988 promoveerde in Tilburg Th.H.J. Clemens op een tweedelig proefschrift De godsdienstigheid in de Nederlanden in de spiegel van de katholieke kerkboeken 1680-1840 (Tilburg University Press, 1988) - een zeer zorgvuldig werk, dat berust op de analyse van niet minder dan 830 werken. Het is niet alleen bibliografisch van belang, maar belicht tevens op eigensoortige wijze de ontwikkeling van de inzichten in katholiek Nederland in de betreffende periode. Er was continuïteit en verandering, en aanvankelijk ook ‘meersporigheid’, waaraan echter door het schisma een einde kwam. Maar in het laatst van de achttiende eeuw veranderde het beeld weer: dan weerspiegelt zich in de nieuwe kerkboeken een laat-jansenistische beweging, terwijl in de eerste decennia van de negentiende eeuw zich de invloed van de ‘katholische Aufklärung’ gelden doet.

In dit verband moet uiteraard ook de waardevolle bundel vermeld worden, die kort geleden aan Dr Clemens' promotor J.A. Bornewasser werd aangeboden: een verzameling van in de loop des tijds door hem gepubliceerde bijdragen, waarvan verschillende op de late achttiende en de vroege negentiende eeuw betrekking hebben (Kerkelijk verleden in een wereldlijke context, Amsterdam, 1989). Bornewasser toont aan, dat er in het Nederlandse katholicisme wel een ‘aufgeklärte’ stroming was, maar dat deze stroming in ons land zwak gebleven is.

Ook op het terrein van de protestantse kerkgeschiedenis verschenen enkele studies. Naar de overgang van zeventiende naar achttiende eeuw verplaatst ons een Gronings proefschrift van J. van Sluis, Herman

[p. 210]

Alexander Röell (Leeuwarden, 1988). Röell, theologisch hoogleraar te Franeker en te Utrecht, is met name op zijn cartesiaanse inzichten scherp aangevallen. Zijn rationalisme werd als bedreigend ervaren. Juist vanwege zijn al snel als verouderd ervaren gehechtheid aan de cartesiaanse methode was zijn invloed in de achttiende eeuw gering. Zijn christologie was te rationalistisch voor de orthodoxie, te traditioneel voor de rationalisten. In dit verband waagt de auteur de veronderstelling (interessant, maar moeilijk te bewijzen) dat de angst voor het ‘röellisme’ in ons land het radicale rationalisme van de Verlichting al vroeg aan banden heeft gelegd.

Over een binnen de kring van de gevestigde kerk nogal schokkend gebeuren handelt het Kamper proefschrift van R.A. Bosch, Het conflict rond Antonius van der Os, predikant te Zwolle 1748-1755 (Kampen, 1988). Van der Os was een enigermate verlichte predikant, die ondanks heftige protesten (o.a. vanuit de Leidse theologische faculteit) om zijn denkbeelden werd afgezet. De auteur heeft zich mede verdiept in de prosopografische aspecten van het conflict, hetgeen aan zijn studie een eigen dimensie geeft: hij laat zien hoezeer een theologisch conflict werd opgenomen in de politieke tegenstellingen zoals zij met name in Overijssel, maar ook daarbuiten, aan het licht kwamen. Terecht stelt de auteur, dat de afzetting van Van der Os kan gelden als een manifestatie van de tegenstellingen in theologie, politiek en kerk in de Nederlandse samenleving anno 1755.

Een belangwekkend en uitermate leesbaar boek is het werk van de Utrechtse emeritus-hoogleraar J.M. van der Linde, Jan Willem Kals 1700-1781. Leraar der hervormden, advocaat van indiaan en neger (Kampen, 1987). Kals was een curieuze figuur. Als theoloog was hij vooral geverseerd op het gebied van de Oosterse talen. Men kan hem plaatsen binnen het kader van de gematigde protestantse Verlichting. Enkele jaren was hij predikant in Suriname, waar hij het tegenover de autoriteiten opnam voor indianen en negers. Het is hem niet in dank afgenomen: hij was hierin zijn tijd vooruit.

Tenslotte nog een Groningse dissertatie. In 1987 promoveerde J. Boneschansker over Het Nederlandsch Zendeling Genootschap in zijn eerste periode. Een studie over opwekking in de Bataafse en Franse tijd (Leeuwarden, 1987). De oprichting van het NZG markeerde een nieuw begin, het binnentreden in een nieuw tijdperk. Een belangrijke vraag is, hoe de oprichters in het spectrum van de betreffende periode - een nog te weinig bestudeerde fase van de Nederlandse protestantse kerkgeschiedenis - te plaatsen zijn. De auteur ziet hen als ‘verlichte piëtisten’ - indien deze typering juist is, is zij een bevestiging te meer van de destijds o.a. door K. Scholder verdedigde these, dat Verlichting en Piëtisme in de achttiende eeuw verschillende raakvlakken hadden.

J. van den Berg.

[p. 211]

Neo-classicisme in Almelo

Wie na de grote tentoonstelling in het Frans Halsmuseum over het neo-classicisme in Nederland (najaar 1989) mocht denken dat deze stroming beperkt is gebleven tot West Nederland, moet na lezing van de publicatie Het Hofkeshuis tot andere gedachten komen. In dit boekje, uitgegeven door een werkgroep van de Vereniging van Vrouwen met Academische Opleiding, afd. Almelo, wordt de geschiedenis van dit laatachttiende-eeuwse, in onze tijd helaas gruwelijk bedorven herenhuis aan de Almelose Grotestraat en zijn bewoners beschreven. In de zaal van het ‘Hofkeshuis’ bevindt zich namelijk een unieke neo-classicistische wandschildering, aangebracht in 1778 door de behangselschilder Andries Warmoes in opdracht van de welgestelde doopsgezinde ‘linnenfabrikeur’ en patriot Egbert Hofkes. De schildering is een kopie naar enkele 17e-eeuwse marmeren reliëfs in het Paleis op de Dam te Amsterdam en heeft als thema de hoogheid van het ambt en republikeinse burgerdeugd in het oude Rome. Daar ook in Almelo de conflicten tussen het oude gezag, in dit geval de eigenzinnige gravin Sophia van Rechteren, en de door de linnenindustrie opgekomen burgerij weldra hoog zouden oplaaien, kan de voorstelling worden beschouwd als een vroege expressie van de opvattingen der patriotten over de invloed van de burgers op het stadsbestuur.

Exemplaren van Het Hofkeshuis, waarin ook nader wordt ingegaan op de pionierswerkzaamheid van de familie Hofkes in het opbouwen van de Twentse textielindustrie, zijn à fl. 12,50 te bestellen bij F. Bloemsma-Jonkman, Tijhofslaan 39, Almelo (tel. [phone]).

Nederlandse natuurwetenschappen in de 18e eeuw. Een selectie uit in 1988 en 1989 verschenen publicaties

Allereerst enkele persoonsgerichte studies: Academische Redevoering van Albert Schultens, ter gedachtenisse van den grooten Herman Boerhaave, een facsimilé uitgave van de editie van 1739, ingeleid door H.L. Houtzager (Amsterdam, Rodopi, 1989), is een buitengewoon rijke bron voor de Boerhaave-biografie; J. Schuller tot Peursum-Meijer en W.R.H. Koops (red.), Petrus Camper (1722-1789): Een onderzoeker van nature (Groningen: Universiteitsmuseum, 1989), een uitgave die tevens diende als catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling, bevat bijdragen over uiteenlopende aspecten van Campers leven en werk, met interessant ongepubliceerd bronnenmateriaal; J. van Sluis verzorgde een tekstuitgave met inleiding en vertaling van Campers Franeker oratie en van diens inleidende filosofische colleges (voorheen alleen in manuscript toegankelijk): ‘Oratio de mundo optimo’ en ‘Prolegomena in philosophiam’ (Leeuwarden: Fryske Akademy, 1988); in de bundel ‘Om niet aan onwetendheid en barbarij te bezwijken’. Groningse geleerden 1614-1989, red. G.A. van Gemert e.a. (Hilversum: Verloren, 1989) schreef G.

[p. 212]

Sierksma een bijdrage over de Zwitserse wiskundige Johann Bernouilli (1667-1748), ‘bekneld tussen Stad en Ommelanden’ (pp. 65-82).

De relatie tussen Nederlandse wetenschap(pers) en het buitenland komt aan de orde in C.S. Maffioli & L.C. Palm, Italian Scientists in the Low Countries in the xviith and xviiith Centuries (Amsterdam: Rodopi, 1989), met onder andere artikelen over ‘the editorial fortune of Bolognese scientists in Holland’, de bezoeken aan ons land van Marsigli en de astronoom Oriani (1786), over de ontvangst in Italië van de tekstboeken van 's Gravesande en Van Musschenbroek en over de contacten tussen Nederlandse en Italiaanse natuuronderzoekers gedurende de periode 1750-1789; Newtonianisme in Nederland, een speciale aflevering van Wijsgerig perspectief op maatschappij en wetenschap, jrg. 29 (1988-89), pp. 1-20, bevat vooral artikelen over 's Gravesande: zijn Newtonianisme, metafysica en relatie met Voltaire; H.A.M. Snelders schrijft over ‘Johann Christian Reils “Lebenskraft” und die niederländischen Ärzte’ in Wissenschaftliche Beiträge der Martin-Luther Universität Halle-Wittenberg, 73 (1989), pp. 31-37, en in ‘The New Chemistry in the Netherlands’, Osiris, 2nd Series, 4 (1988), pp. 121-45, behandelt hij de ontvangst van Lavoisiers chemie in Nederland.

In de serie Geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland verschenen twee deeltjes gewijd aan achttiende-eeuwse natuuronderzoekers en filosofen: C. de Pater, Willem Jacob 's Gravesande. Welzijn, begeerte en wetenschap (Baarn: Ambo, 1988) en R.H. Vermij, Bernard Nieuwentijt. Een zekere, zakelijke wijsbegeerte (Baarn: Ambo, 1988).

Enkele aspecten van de natuurwetenschappen in 18e-eeuwse periodieken worden behandeld door L.C. Palm in ‘Die Medizin im Journal litéraire’, in: Wissenschaftliche Beiträge der Martin-Luther Universität Halle-Wittenberg, 67 (1988), pp. 209-13 (een nuttige aanvulling op het in 1986 verschenen themanummer van het Documentatieblad over het Journal litéraire), en door H.A.M. Snelders in ‘Die niederländischen naturwissenschaftlichen Zeitschriften im 18. Jahrhundert’, ibid., pp. 149-59.

Over natuurwetenschap in de koloniën publiceerden J. Heniger, ‘Dutch Contributions to the Study of Natural History in the Seventeenth and Eighteenth Centuries’, in: W. Eisler en B. Smith (eds.), Terra Australis, the Furthest Shore (Sidney, 1988), pp. 59-66, en L.C. Rookmaaker, The Zoological Exploration of Southern Africa 1650-1790 (Rotterdam: Balkema, 1989).

Last but not least moeten worden genoemd: M.J. van Lieburg en Hilary Marland, ‘Elisabeth en Neeltje van Putten: Twee 18e-eeuwse grensgangers tussen de beroepsvelden van vroedvrouw en vroedmeester’, in: Tijdschrift voor de geschiedenis van de geneeskunde, natuurwetenschappen, wiskunde en techniek, 12 (1989), pp. 181-97, en M.J. van Lieburg en H.A.M. Snelders, ‘De bevordering en vervolmaking der proef-

[p. 213]

ondervindelijke wijsbegeerte.’ De rol van het Bataafsch Genootschap te Rotterdam in de geschiedenis van de natuurwetenschappen, geneeskunde en techniek (1769-1988) (Amsterdam: Rodopi, 1989).

R.P.W. Visser

Natuurwetenschappelijke contacten tussen Groot-Brittannië en het continent

In september 1991 zijn het Sir Thomas Browne Institute en de Vakgroep Metamedica van de Rijksuniversiteit Leiden, in nauwe samenwerking met het Museum Boerhaave te Leiden, voornemens een driedaags symposium te organiseren over de uitwisseling van kennis en ideeën op het gebied van de natuurwetenschappen tussen Groot-Brittannië en het Europese continent gedurende de zeventiende en vroege achttiende eeuw. De bijeenkomst zal worden gehouden in het Museum Boerhaave, dat in 1991 zijn deuren zal her-openen in het fraai gerestaureerde Caecilia Gasthuis in het hart van Leiden.

Het symposium zal zich richten op de beantwoording van een viertal vragen: 1. Op welke manier vond de verspreiding plaats van nieuwe wetenschappelijke theorieën tussen Groot-Brittannië en het continent? 2. Welke ‘netwerken’ waren in deze uitwisseling werkzaam? 3. Wat was de rol bij de overdracht van wetenschappelijke informatie en techn(onolog)ische know-how van instrumentmakers, boekverkopers e.a.? 4. In hoeverre was er sprake van uitwisseling op individuele grondslag? Voor het symposium zijn sprekers uitgenodigd uit Nederland, diverse Europese landen en de Verenigde Staten.

Nadere inlichtingen kunnen worden verkregen bij Mw. Drs. M. Fournier, Museum Boerhaave, Postbus 11280, 2301 EG Leiden.