Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1987

[p. 201]

Nieuwe uitgaven

Bert Paasman: Het Boek der Verlichting. De 18e eeuw van A tot Z. Tweede, herz. druk. Amsterdam 1986. 78 pp., geïllustreerd [Bulkboek, jrg. 15/nr. 156]. Prijs: f 5,-; ook in gebonden uitvoering à f 29,50.
Frieda de Haas en Bert Paasman: J.F. Martinet en de achttiende eeuw. [Zutphen], De Walburg Pers, 1987. 80 pp. met illustraties; prijs: f 15,-.

Nadat in voorgaande jaren al twee Bulkboeken verschenen waren over resp. middeleeuwen (Vensters naar vroeger) en 17e eeuw (Des mensen op- en nedergang), heeft dr. Bert Paasman de moeilijke taak op zich genomen om een soortgelijke uitgave voor het brede publiek te maken over de Nederlandse Verlichting. Soortgelijk, maar niet identiek. Het was immers allereerst de kunst om een net zo origineel en ter zake dienend ordeningsprincipe te vinden als de twee vorige Bulkboek-samenstellers Gerretsen en Spies. Paasman koos - geheel in overeenstemming met de boekcultuur van de Verlichting - voor de encyclopedische formule met als basistekst het Algemeen Huishoudelijk-, Natuur-, Zedekundig- en Konst-Woordenboek van Chomel en Chalmot uit 1778. Uit deze onvolprezen encyclopedie selecteerde hij 24 trefwoorden: almanach, brief, colonie, dood, eros, fabel, genootschap, Hooge school, jaargetijden, koffyhuis, letterkunde, mensch, natuurwetenschap, opvoeding, physiognomie, Quakers, reden (ratio), Stadhouder, tolerantie, uitspanningen, vrijheid, weelde, ydelheid en ziekte. Bij elkaar boden ze Paasman voldoende aanknopingspunten om een tableau te schetsen van de 18e-eeuwse cultuur in de Noordelijke Nederlanden. Zo voert het lemma koffyhuis ons meteen naar de spectatoriale journalistiek, die in dergelijke gelegenheden haar oorsprongsveld vond, terwijl het trefwoord vrijheid vanzelf weer de Patriottenbeweging in beeld brengt. Niemand zal het Paasman kwalijk nemen, dat hij geen volledig panorama van het 18e-eeuwse cultuurleven heeft kunnen geven: dat was uitdrukkelijk niet zijn pretentie. Misschien ook dat een andere samensteller op onderdelen van Paasmans onderwerpkeuze zou zijn afgeweken, maar ik betwijfel of dit Bulkboek daardoor veel aan kwaliteit had gewonnen. Zoals het is, is het voortreffelijk: samenhangend, overzichtelijk, leerzaam en - wat mij het belangrijkste lijkt, uitnodigend tot verdere zelfstudie.

Toch zijn er ook wel een paar kritische kanttekeningen te maken bij het door Paasman geformeerde beeld. Hij zat natuurlijk met huid en haar vast aan Chomel-Chamot. Wat daar ongenoemd bleef, dat bestond om zo te zeggen niet. Het uitermate voorzichtige, gematigd-verlichte karakter van zijn Fundgrube reflecteert zich bijgevolg ook in deze Bulkboek-spiegel. Het is allemaal educatie wat de klok slaat. De meer verborgen kanten van het 18e eeuwse spectrum, waar de laatste jaren juist de aandacht naar uit is gegaan, komen onvoldoende aan bod: libertinisme, vrijmetselarij en de clandestiene pers - om eens iets te noemen. Men hoeft maar een blik te werpen in de door Albert Soboul samengestelde bundel Textes choisis de l'Encyclopédie (Parijs 1962²) om een totaal ander beeld te krijgen dan Chomel-Chalmot-Paasman ons presenteren. Hier figureren als trefwoorden o.a. atomisme, autorité, corruption, égalité naturelle,

[p. 202]

fanatisme, immortalité, peuple, privilèges, progrès, propriété, superstition en théocratie. Maar Sobouls basistekst is dan ook de Encyclopédie van Didérot en d'Alembert! Vergeleken met deze Franse bloemlezing is Paasmans Boek der Verlichting veel geacheveerder. Daar gaat het ook helemaal niet om. Wat ik alleen wil opmerken is, dat dit Bulkboek het bestaande beeld van de 18e-eeuw illustreert en verduidelijkt, maar het tegelijk in hoofdzaken bevestigt. Er blijft dus nog het verlangen naar een iets andere optiek.

Deze uit nieuwsgierigheid geboren kritiek mag niet de eerder gegeven lof overstemmen. Vanuit didactisch oogpunt lijkt mij Paasmans Boek der Verlichting buitengewoon geslaagd. Op dat gebied hadden wij in Nederland maar heel weinig. En het feit dat onze Amerikaanse zusterorganisatie recent een aparte prijsvraag heeft uitgeschreven voor het beste studieprogram op het gebied van de 18e eeuw, bewijst al dat men ook elders de kennisoverdracht als een reëel probleem onderkent. Met zijn allerminst populaire popularisatie blijft Paasman trouwens geheel binnen de traditie van zijn 18e-eeuwse voorganger: J.F. Martinet. Dat brengt ons vanzelf op de tweede, hier te bespreken uitgave.

De Zutphense predikant Johannes Florentinus Martinet (1729-1795) behoort zeker niet tot de 18e-eeuwse geleerden of kunstenaars, die thans in aanmerking zouden komen voor het mode-predikaat ‘innoverend’. Maar hij is wel representatief voor het hoge gemiddelde dat de ontwikkelde leek toen op velerlei terrein kon bereiken. In 1971 heeft Bert Paasman deze buiten zijn regio zo goed als vergeten auteur van de Katechismus der Natuur (1777-1779) weer voor een breed publiek bekendheid gegeven. Achteraf bezien valt het misschien te betreuren, dat dit niet in de vorm van een academisch proefschrift gebeurde. Paasmans aardige boekje J.F. Martinet, een Zutphens filosoof in de achttiende eeuw heeft nu in de zomer van 1987 nog een soort vervolg gekregen in de vorm van een Martinet-tentoonstelling met begeleidende catalogus. Plaats van presentatie: het Stedelijk Museum te Zutphen. Omdat een tweemaal per jaar verschijnend tijdschrift als het onze onvermijdelijk achterligt op de actualiteit, kunnen wij hier alleen die catalogus J.F. Martinet en de achttiende eeuw signaleren. De samenstelster, mevr. F.A.M. de Haas, heeft met enkele medestudenten historische letterkunde van het Instituut voor Neerlandistiek aan de Universiteit van Amsterdam onder leiding van dr. Paasman het eerder besproken Bulkboek als het ware operationeel gemaakt. Het resultaat: een kleine expositie rond Martinet, met themata als: genootschappen - de eeuw van het kind - en volksopvoeding. De catalogus zelf is zo verzorgd, als we van de Walburg Pers gewend zijn.

P.J. Buijnsters