Documentatieblad werkgroep Achttiende eeuw. Jaargang 1984

[p. 141]

Het alzins waakzaam oog der Regeeringeiets over spions, aanbrengers en verklikkers

Wij leven in 1984. Niet alleen het jaar van Big Brother en van Willem van Oranje, maar ook het jaar van Joan Derk Baron van der Capellen, die in 1784 in Zwolle stierf.

In die stad wordt deze leider van de Patriottenbeweging en ‘Wekker van de Nederlandse Natie’ dit jaar met een tentoonstelling herdacht, die tevens ter opluistering dient van het eeuwfeest van het Provinciaal Overijssels Museum.

In zijn geruchtmakend, anoniem gepubliceerd pamflet uit 1781, Aan het Volk van Nederland, schreef Van der Capellen, felle strijder voor de vrijheid van het gesproken en geschreven woord, de volgende klacht tegen stadhouder Willem V:

‘Hebt gij, o Willem! niet door ons geheele land uwe spions, aanbrengers en verklikkers, die zig in alle gezelschappen weten in te dringen, en ons van de aangenaamheden eener gulle, openhartige samenleving beroven?’

Joan Derk's pleidooi voor de vrijheid van het woord heeft, ook na zijn dood, nog enkele jaren invloed kunnen uitoefenen op het politieke leven in de Verenigde Republiek. Maar met de Pruisische inval van september 1787 kwam hier een eind aan. Sedertdien ‘was beleid noodig, en voorzichtigheid ten einde niet ontdekt te worden door het alzins waakzaam oog der Regeeringe’.^1* Big Brother watches you!

Hoe machtig de spions, aanbrengers en verklikkers van Big Brother toen weer waren geworden, kunnen wij afleiden uit het hieronder afgedrukt verzoekschrift van een Schaakgezelschap, hoogstwaarschijnlijk gericht tot de Staten van Holland. Wij kwamen dit stuk tegen in het Algemeen Rijksarchief, onder de documenten die deel uitmaakten van het archief van Joan Derk's trouwe vriend Pieter Vreede:²

‘Edele Groot Mog: Heeren!
Wij hebben sedert ruim drie jaaren, onder elkander opgericht

1 Ten Vervolge van Wagenaars Vaderlandsche Historie, dl. 27, 1801, p. 211.

* Noten zie p. 145

2 In het Algemeen Rijksarchief, volgens J. Steur, Beschrijving van stukken van leden der families Vreede en Van Marle, 1967, opgenomen in map 2, ‘Verspreide stukken betreffende gebeurtenissen in de Patriottentijd van 1787 tot 1794 en z.j.’, no. 19.

[p. 142]

een Schaakgezelschap, 't welk, weekelijks, bij de Leeden van 't zelve rond gaat: wij koomen ten 6 uuren bij malkander, en scheiden ten 9 uuren, of iets laater, nadat de Schaakpartijen zijn afgeloopen.
Hoe zeer het nu, bij alle Lieden van gezonde herssenen, en bizonder bij eerlijke Lieden, niet gelochend kan worden, dat een Schaakgezelschap niets gemeens heeft met de voorbeelderlooze, en door geen Engelentongen nooit te volprijzene zorge van Uw Edele Gr: Mog: voor de zo dierbaare burgerlijke, en vooral Godsdienstige belangens van deze Republicq, zijn de ondergetekendens nochtans, niet zonder rede, beducht, dat Uw Ed:Gr:Mog: uit eene geheiligde overmaate van belangrijke deelneeminge in, en Landsvaderlijke bezorgdheid voor het heil en welzijn van het lieve Vaderland, met betrekkinge tot deszelfs Vrijheid, en ook wel bijzonder tot den onwaardeerlijken Godsdienst, en mitsdien allesins gedreven door een heilig Engelen Enthusiasmus, het aanbiddenswaardig kenmerk van Uwer Ed:Gr: deliberatien en Besluiten, het Schaakgezelschap van de ondergetekendens als eventueel schaadelijk, ja verderflijk voor de aan Uw Ed:Mog: zo dierbaare belangens van het lieve Vaderland zouden kunnen considereeren; en hebben derhalven de onderget: als die, na de gezegende omwenteling, in 1787 voorgevallen, tot hun waar geluk, vertroostinge, en geruststellinge, het voorrecht genieten, van zig waarlijk staatkundig weder geboornen te kunnen en moogen noemen; en die niets meerder verlangen, als de Goddelijke deliberatien, alleronfeilbaarste Besluiten van Uw Ed:Gr:Mog: met hart en ziel, ja, als 't er op aan mogte koomen, met handen en tanden te helpen onderschraagen, gemeindt Uw Ed:Gr:Mog: niet onkundig te moeten laaten van den aart, natuur, inrichtinge, bedoelinge, en practicale exercitie van hun voorsc: Schaakgezelschap en daar bij, als waare, dat is als het onsterflijk Huis van Oranje op deszelfs waaren prijs schuldpligtig schattende, en dus voorzeker allerbeste Vaderlanders voor den God van het Oranje Israel, te betuigen, dat hun voorsc: Gezel(schap) eeniglijk en alleen is ingericht om te schaaken; dat is, niet om vrouwspersoonen, voor al niet de reine en nooit besmette Hollandsche Vrijheids Maagd te schoffeeren, maar om zig met het edel Schaakspel te vermaaken.
De ondergeteken(den)s willen echter niet ontvijzen, en maaken ook geene zwaarigheid aan Uw Edele Gr:Mog: onder welker beschuttende Vleugelen zij, benevens alle de gelukkige Inwoonders van dit gezegende Land, de godlooze Patriotten zelfs niet uitgezonderd, als op zig zelven weerlooze kiekens, veilig schuilen moogen, onbewimpeld te betuigen, dat zij, vóór dat zij aan 't speelen gaan, en ook wel na het eindigen hunner Schaakpartijen, wel eens wat

[p. 143]

praaten over de publique zaaken, maar echter niet als oproerige en ongodsdienstige Patriotten, maar, als aan Uw Ed:Gr:Mog: hunne nooit volprezene en met zo veel recht volstrek gebiedende Overheid billijk onderworpene godvruchtige Onderdaanen, die alzo, gelijk van zelve spreekt, niet anders kunnen, of, behoudens de zorge voor hunne zaligheid, moogen wenschen en verlangen als dat verhoord moogen worden de dierbaare gebeden, zo in de gewoone kerkdiensten, als bijzonder in de heilige Bedestonden, door de waare Gods Gezanten wordende uitgestort, ter volkoome verdelging van die allerafschuwlijkste Monsters, die immer, sedert de schepping hebben bestaan, die Land en Volk Tyrannen naamelijk, die door het vergieten van stroomen onschuldig bloeds, het ongelukkig Vrankrijk van deszelfs burgerlijke en godsdienstige Vrijheid ten eenenmaale hebben berooft, en alle poogingen aanwenden om zulks in dit ons totnogtoe zo gelukkig Vaderland, almede te doen, daar waar in zij, door de nooit volprezene maatregelen van Uw Edele Gr:Mog:, geleid en voorgeligt door de gadelooze wijsheid en kunde van onzen tedergeliefden Oranje Vorst, en de zo veel medewerkende staatkundige schranderheid van deszelfs Koninglijke Gemaalinne, en voorts door den trouwhartigen bijstand van onze hooge Bondgenooten, en bizonder van de aller achting waardige Engelsche Legerbenden, tot nog toe zo roemruchtig zijn gestuit, dat het, gemerkt de zo groote overmagt onzer voorsc: alvernielendste vijanden, voor een meer als Romeinsch Meesterstuk van beleid en dapperheid mag worden gehouden.
Door deze onbewimpelde openlegging hunner oprechte gevoelens, vertrouwen de onderget: eerbiedig te moogen verwagten, dat Uw Ed:Gr:Mog: hun voorsc: Schaakgezelschap wel zullen gelieven te beschouwen als in geenerlei opzigte nadeelig voor de waare belangens van het lieve Vaderland; en dat UEd:Gr:Mog: zig overzulks zullen vinden onbezwaard, om de onderget: allergenaadigst te vergunnen, daar mede, immers in allen gevalle, tot goeddunkelijk wederzeggens toe, te blijven continueeren.’

Als je dit toonbeeld van byzantinisme leest, komt de twijfel bij je op, of het hele request niet één brok ironie moet voorstellen - en of het zelfs in werkelijkheid niet om een geheim Patriottisch lees- en dispuutgezelschap ging, dat al bezig was de Bataafse Revolutie voor te bereiden! Het stuk moet, gelet op de inhoud, uit 1793 of 1794 dateren: er is sprake van een aanval op Nederlands grondgebied door Franse troepen, die door de Stadhouder en zijn bondgenoten zijn verslagen; dit kan alleen slaan op de nederlaag van de Franse Generaal Dumouriez bij Neerwinden, in maart 1793. Het stuk is niet van namen van ondertekenaars voorzien, en evenmin van een plaatsnaam.

[p. 144]

De heer Chr.M. Bijl, conservator van de schaakcollectie bij de Koninklijke Bibliotheek, die ik hierbij gaarne dankzeg voor zijn hulp bij het totstandkomen van dit opstel, is er, evenmin als zijn medewerkers, in geslaagd het verzoekschrift en een eventuele daaromtrent genomen resolutie in de archieven terug te vinden, met name in die van de Staten van Holland uit die jaren. De mogelijkheid bestaat dus, dat het alleen om een ontwerp gaat, dat niet bij de ‘Edele Grootmogende Heeren’ is ingediend, of om een stuk dat niet meer vóór de geslaagde inval van de Fransen en Daendels van eind 1794 - begin 1795 kon worden afgehandeld. Rekening moet zelfs worden gehouden met de mogelijkheid, dat het document niet een echt verzoekschrift van een bestaand gezelschap bevat, maar een in beperkte Patriottisch-gezinde kring bij wijze van politieke grap verspreide parodie op de manier waarop requesten in die jaren geformuleerd werden!

Wel heeft de heer Bijl mij kunnen wijzen op een curieus gegeven over het eerste totdusver bekende schaakgezelschap in Nederland. Het dateert uit de tijd van de Bataafse Republiek, en wordt vermeld in een boekje Ueber den Geist des Schachspiels, van J.Ch.B. Uflacker, uit 1799.³ Het bewuste schaakgezelschap besloot namelijk de schaakstukken om te dopen. Koningen zouden voortaan wetgevers moeten heten, koninginnen werden directeuren (de eerste feministische golf had zich blijkbaar, ondanks de ‘tricoteuses’ als gretige toeschouwers rondom de Parijse guillotine, in ons land nog niet aangekondigd!), raadsheren werden administrateurs, torens werden omgedoopt tot rechters, paarden moesten agenten heten (nogal prominente functionarissen in de Bataafse Republiek!), en pionnen zouden de naam moeten dragen van burgers! Zou het soms - aangenomen dat het stuk toch echt was - om hetzelfde schaakgezelschap gaan, maar dan niet meer vermomd als een Prinsgezind gezelschap?

Eén ding wordt uit de tekst van het verzoekschrift wel duidelijk: de opstellers waren ervan overtuigd, dat 'het alzins waakzaam oog der Regeeringe' ze bespiedde! Trouwens, op 17 oktober 1794, toen een hernieuwde Franse aanval op de Republiek dreigde, is door de Staten van Holland een verbod afgekondigd van clubs, openbare vergaderingen en leesgezelschappen.

Het jaar daarop, in 1795, kon Joan Derk's Aan het Volk van Nederland weer herdrukt worden, zij het nog steeds anoniem - om pas in 1966 opnieuw, en nu onder Van der Capellen's naam, in druk te worden uitgegeven, omgezet in modern Nederlands, en van een inleiding voorzien. Een herziene uitgave, met een nieuwe inleiding, verscheen bij de Uitgeverij Heureka te Weesp in september 1981⁴ - op de kop af 200 jaar nadat het pamflet uit rijtuigen over de hele Republiek was verspreid. Bij de aanbieding van de uitgave, op 25 september 1981 in Ap-

3 Vgl. ook M. Niemeijer, Het Nederlandse Schaakverenigingsleven in de 19de eeuw, p. 2.

4 Aan het Volk van Nederland: Het democratisch manifest van Joan Derk van der Capellen tot den Pol, ingeleid door dr. W.F. Wertheim en dr. A.H. Wertheim-Gijse Weenink, Weesp, 1981.

[p. 145]

peltern, de plaats waar Joan Derk zijn pamflet schreef, was de Commissaris der Koningin in Gelderland aanwezig en hield hij een lovende toespraak. En voor de herdenking in Zwolle in 1984 is een Comité samengesteld, met de Minister-President als ere-voorzitter.

Nog steeds heeft de Nederlandse regering, in 1984, ‘spions, aanbrengers en verklikkers’ in haar dienst. Maar die jagen op in hun ogen en die van de waakzame regering gevaarlijker wild... Weliswaar stuitten de plannen tot herdenking van Joan Derk's sterfjaar aanvankelijk waarachtig nog op bedenkingen binnen de Overijsselse Provinciale Staten - je zou kunnen zeggen: het lichaam dat hem ook in 1779 uit zijn midden verstootte, maar tenslotte in november 1782 weer tot zijn ‘readmissie’ bereid bleek; maar uiteindelijk is duidelijk geworden, dat in 1984 géén ‘alzins waakzaam oog der regeeringe’ meer diens herdenking als ‘Erflater van onze Beschaving’ in de weg staat.

Wageningen, 6 juni 1984

W.F. Wertheim

Summary
Big brother watches you! - On Spies, denunciators and informers

The year 1984 is not only the year of Big Brother, but also the year of William the Silent, and of Joan Derk Baron van der Capellen, who died in Zwolle in 1784. This leader of the Patriotic Movement in the 1780s is being commemorated in that city by an exhibition. He was in his lifetime a true democrat and an advocate of free speech, attacking the ‘spies, denunciators and informers’ who surrounded his main adversary, the Stadtholder William V.

But after the invasion of the Dutch Republic by the Prussians in 1787, the authority of the Stadtholder was restored, and the freedom of speech and assembly was again severely restricted. To what extent people were aware of being watched by ‘Big Brother’, becomes apparent from a document reproduced in the present article.

[p. 146]

It contains an anonymous request of a chess-club asking in 1793 or 1794 to be allowed to gather once a week, at the home of one of the members, each in turn. The request is worded in such a humble manner towards the powers that be, that the author of the article suggests the possibility that the request should be interpreted as a piece of irony, maybe even as a joke, a political satire by sympathizers of the Patriotic Movement.

The text was found in the private archives of Pieter Vreede (in the General State Archives of The Hague), one of the Patriotic leaders and friend of the late Van der Capellen. The original request - in case it actually existed - could not be discovered in the archives of the Provincial States of Holland.